Ажал үйлэ
Арһа элдэлгэ тухай
28 августа 2019
1028
Арһа элдэлгын үйлэдбэри тус арһанһаа ямар зүйл оёгдохо, бүтээгдэхэб гэһэн зорилгоһоо дулдыдадаг. Мүн хэдэн шатаһаа бүридэдэг.
Түрүүшын шата хадаа — арһаяа халимналга — арһан дээрэ үлэһэн өөхэнэй, мяханай, шүрбэһэнэй үлэгдэлнүүдые хуулан сэбэрлэлгэ гээшэ. Халимналгын удаа арһаяа хоёр-гурбан үдэрэй туршада хатааха. Хатаахадаа, наран доро бэшэ, һүүдэртэ бариха, тиимэһээ арһаяа һүүрээхэ гэдэг байһан. Хатааха үедөө арһаяа жэгдэлжэ, тэниилгэжэ байха хэрэгтэй.
Тон хаташоогүйдэнь арһанай халим газартань сагаан эдеэнэй гашууниие түрхихэ. Энэ шатые — арһаяа эдеэлүүлхэ, эдеэ оруулха, эдеэмэг түрхихэ гэжэ нэрлэдэг. Тараг, айраг, бозо түрхеэд, досоошонь эбхэн монсогойлоод, үшөө нэгэ хоногой туршада орхихо. Тэрэнь арһаяа дэбтээхэ гэжэ нэрэтэй шатань болоно. Заримдаа һүнэй гашуун зүйл, шара шүүһэн соо нэгэ аяга дабһа эдьхээд, тэрээн соогоо дэбтээдэг байгаа. Арһаяа дэбтээһэнэй һүүлээр угаагаад, хатажа байха сагтань, хоёр үдэр соо баһа сэбэрлэн шударжа байха хэрэгтэй. Тэрэ шудардаг зэмсэгынь — хангир, зарим нютагта — хэдэргэ гэжэ нэрэтэй. Иигэжэ шударалгын, сэбэрлэлгын үйлэ хадаа хангирдаха гэжэ нэрэтэй. Бэлээр хангирдахын тула, гараар шудархын хажуугаар, хүлөөрөө шудардаг гээшэ.
Саашань арһаяа мушхалаада гү, али зарим нютагуудаар мушхуургада оруулдаг байгаа. Нарагүй газарта зоогоотой бүхэ гасууда арһаяа орёодог. Хоёр модоор тэрэ гасуудаа барюулаад, зөөлэн болгохын тула, хэды дахин иишэ тиишэнь эрьюулхэ, мушхаха, арһаяа һунааха. Тэрэнэй удаа дахин хэдэргэ, хангираараа хатуулдюулха. Хатуу, үлүү юумэнһээнь сэбэрлэлгэ болоно гэһэн удхатай. Арһа зөөлэн болгодог гар талхи, хүл талхи үргэнөөр хэрэглэгдэдэг байһан. Эрьелдэдэг талхиие эрьюулгэ гэдэг. Эрьюулгэ соо зузаан бодо малай, хандагай, турагай арһануудые элдэдэг юм.
Үндэр шанартай арһа абахын тула гашуун һүнэй зүйлнүүдээр оло дахин арһан жэшэгдэжэ элдэгдэдэг байгаа. Һүүлээрнь һүн соо удаан, эдьхэртэрээ шанагдаһан эльгээр, дэлюугээр түрхигдэдэг байһан. Энэ ажал хадаа эльгэдэлгэ гэжэ нэрэтэй. Замшые буряадууд эльгэн арһан гэжэ нэрлэдэг байһаниинь буруу бэшэ.
Тон һүүлшын шата хадаа уталга болоно. Утагдаһан арһан бүхэ шанартай, шарабтар гоё үнгэтэй болодог.
Гутал оёхо, мориной зэр зэмсэг, тоног бүтээдэг булгайр арһа (юфть) абахын тула, хэдэн үдэр гашуун һүн соо байлгахада, нооһониинь халсаржа зулмаагдадаг гээшэ.
Арһанда түрхидэг эдеэнэй бүридэлдэ сагаан эдеэнэй гашуун зүйлнүүд, яһанай сэмгэн, тэрэнэй шүлэн, эльгэн, дэлюун, хара талхан, гашуун эдеэшэһэн сай оруулагдадаг байна. Энэмнай булта гар элдэлгэдэ хабаатай зүйлнүүд гээшэ.
Тон һайн шанартай арһан хадаа намарай ба үбэлэй гээд илгардаг — дулаан дэгэл, даха, хүнжэл оёлгодо хэрэглэгдэдэг. Зөөлэхэн, хүнгэхэн зунай арһанууд малгай, бээлэй, хүүгэдэй дэгэл, айлшадай хүнжэл болон бусадые бэлдэлгэдэ ородог байгаа.
https://burunen.ru/site/news?id=27637
Тон хаташоогүйдэнь арһанай халим газартань сагаан эдеэнэй гашууниие түрхихэ. Энэ шатые — арһаяа эдеэлүүлхэ, эдеэ оруулха, эдеэмэг түрхихэ гэжэ нэрлэдэг. Тараг, айраг, бозо түрхеэд, досоошонь эбхэн монсогойлоод, үшөө нэгэ хоногой туршада орхихо. Тэрэнь арһаяа дэбтээхэ гэжэ нэрэтэй шатань болоно. Заримдаа һүнэй гашуун зүйл, шара шүүһэн соо нэгэ аяга дабһа эдьхээд, тэрээн соогоо дэбтээдэг байгаа. Арһаяа дэбтээһэнэй һүүлээр угаагаад, хатажа байха сагтань, хоёр үдэр соо баһа сэбэрлэн шударжа байха хэрэгтэй. Тэрэ шудардаг зэмсэгынь — хангир, зарим нютагта — хэдэргэ гэжэ нэрэтэй. Иигэжэ шударалгын, сэбэрлэлгын үйлэ хадаа хангирдаха гэжэ нэрэтэй. Бэлээр хангирдахын тула, гараар шудархын хажуугаар, хүлөөрөө шудардаг гээшэ.
Саашань арһаяа мушхалаада гү, али зарим нютагуудаар мушхуургада оруулдаг байгаа. Нарагүй газарта зоогоотой бүхэ гасууда арһаяа орёодог. Хоёр модоор тэрэ гасуудаа барюулаад, зөөлэн болгохын тула, хэды дахин иишэ тиишэнь эрьюулхэ, мушхаха, арһаяа һунааха. Тэрэнэй удаа дахин хэдэргэ, хангираараа хатуулдюулха. Хатуу, үлүү юумэнһээнь сэбэрлэлгэ болоно гэһэн удхатай. Арһа зөөлэн болгодог гар талхи, хүл талхи үргэнөөр хэрэглэгдэдэг байһан. Эрьелдэдэг талхиие эрьюулгэ гэдэг. Эрьюулгэ соо зузаан бодо малай, хандагай, турагай арһануудые элдэдэг юм.
Үндэр шанартай арһа абахын тула гашуун һүнэй зүйлнүүдээр оло дахин арһан жэшэгдэжэ элдэгдэдэг байгаа. Һүүлээрнь һүн соо удаан, эдьхэртэрээ шанагдаһан эльгээр, дэлюугээр түрхигдэдэг байһан. Энэ ажал хадаа эльгэдэлгэ гэжэ нэрэтэй. Замшые буряадууд эльгэн арһан гэжэ нэрлэдэг байһаниинь буруу бэшэ.
Тон һүүлшын шата хадаа уталга болоно. Утагдаһан арһан бүхэ шанартай, шарабтар гоё үнгэтэй болодог.
Гутал оёхо, мориной зэр зэмсэг, тоног бүтээдэг булгайр арһа (юфть) абахын тула, хэдэн үдэр гашуун һүн соо байлгахада, нооһониинь халсаржа зулмаагдадаг гээшэ.
Арһанда түрхидэг эдеэнэй бүридэлдэ сагаан эдеэнэй гашуун зүйлнүүд, яһанай сэмгэн, тэрэнэй шүлэн, эльгэн, дэлюун, хара талхан, гашуун эдеэшэһэн сай оруулагдадаг байна. Энэмнай булта гар элдэлгэдэ хабаатай зүйлнүүд гээшэ.
Тон һайн шанартай арһан хадаа намарай ба үбэлэй гээд илгардаг — дулаан дэгэл, даха, хүнжэл оёлгодо хэрэглэгдэдэг. Зөөлэхэн, хүнгэхэн зунай арһанууд малгай, бээлэй, хүүгэдэй дэгэл, айлшадай хүнжэл болон бусадые бэлдэлгэдэ ородог байгаа.
https://burunen.ru/site/news?id=27637