Суута ламанар
Буряад орон Моисей Кролиин хуби заяанда
24 августа 2021
819
Буряад ороноор аяншалһан этнограф Моисей Кроль тухай Наталия Жуковскаягай статьятай танилсагты.
1944 оной зун Ород гүрэнһөө гарбалтай еврейнүүдэй холбоон Америкын Нью-Йорк хотодо Моисей Кролиин «Минии наһанай хуудаһануудһаа» гэһэн зохёолой нэгэдэхи боти хэблэжэ гаргаһан байна. Энэ зохёолынь ород хэлэн дээрэ хэблэгдээ. Кроль 1942 ондо Ницца хотодо наһа бараа, тэрэ өөрынгөө зохёолнуудые ород лэ хэлэн дээрэ толилуулха хүсэлтэй байгаа.
Хоёрдохи дэлхэйн дайнай дууһажа байһан үе. Энэ дайнай үедэ олохон лэ хүн хосороо гэжэ мэдэнэбди, тэдэнэй тоодо зургаа гаран миллион еврей яһатан хюдуулһан байна. Эдэ хосорһон еврей яһатан зон СССР гурэндэ, Европын гүрэнуудтэ ажаһуудаг һэн. Фашистнуудай добтолжо ороогүй гүрэнүүдтэ һууһан еврей яһатан ехэ зөөри, алта мүнгэ суглуулжа концентрационна лагерьнуудһаа, геттонуудһаа еврей яһатанаа мулталха һэдэлгэ хэдэг байһан. Иимэ хэсүү хүндэ дайнай үедэ Америкын гүрэндэ Моисей Кролиин зохёолнуудай нэгэдэхи боти хэблэгдэжэ гараһан түүхэтэй. Кролиин зохёолнуудые абажа уншахаш хүн олон байгаа.
Би Моисей Кролиин нэрэ үнинэй мэдэхэ болонхой һэм, бүри оюутан ябаха үеһөө. Тэрэ сагһаа хойшо Тубэй Азиин болон Урда Сибириин нүүдэлшэнүүдэй ёһо заншалаар, соёл түүхээр һонирхожо, узэжэ эхилһэн байнаб. Арба юһэдэхи зуун жэлэй һүүлэй үеын нүүдэлшэнүүдэй уран зохёол, агнуури, түрэ хуримай ёһо заншалнуудые узэжэ байхадаа, Кролиин нэгэ хэды толилогдоһон ажалнуудтай танилсаа хүм. 1917 оной һүүлдэ Моисей Кролиин нэрэ дуулдахаяа болишоо һэн.
1994 ондо Америкын Гуверовска дайнай, хубилалтын болон эб найрамдалай институдай архивта хүдэлжэ байхадаа, бүдүүн папка олоһон байнаб, дээрэнь «М.А. Кроль» гэжэ бэшээтэй байгаа һэн. Тэрэ папка соо 1930-аад онуудаар Францида, Германида болон Америкын Холбоото Штатда толилогдоһон ажалнуудынь, хоер ботиһоо бүридэһэн «Минии наһанай хуудаһануудһаа» гэһэн Кролиин зохёолнуудынь байгаа һэн. Нэгэдэхи ботинь 1944 ондо ном боложо гараа, хоёрдохинь — толилогдоогүй байгаа һэн. Эдэ Моисей Кролиин хоёр боти зохёолнуудыень ехэ һонирхожо, нэгэ доро уншаа һэм, тэрээн сооһоонь авторай, гэр бүлынь саашанхи хуби заяа мэдэжэ абаа һэм. Кролиин буряадууд, Буряад орон тухай бэшэһэн зохёолнуудынь минии һонирхол татаһан байна.
Буряадууд тухай һонин зохёолнуудынь Россида хэблүүлхэ зубшөөл Гуверовска институдай архивай даргаһаа һурахадамни, Кролиин Парижда һуудаг басаган Елена Моисеевна Кроль-Островская тиимэ зубшөөл үгэхэ эрхэтэй гээ һэн. Энэл басаганиинь эсэгынгээ зохёолнуудые Гуверовска институдай архивта тушааһэн юм.
Елена Моисеевнада бэшэг эльгээхэ гэжэ шиидэбэб, амиды мэндыеньшье мэдээгүй байһанби. Мэндэ ябаа һаа, ерэ наһа хүрэжэ ябаха гэжэ мэдээ һэм... Бэшэгтэм арбал хоноод байхада, харюу Парижһаа ерээ. Энэ бэшэг соогоо Елена Моисеевна ехээр баярлаһанаа мэдүүлээ, Росси гүрэндэ эсэгыень, зохёолнуудыень мэдэхэ зоной байхада омогорхоошье, ехэтэ баярлаашье.
Елена Моисеевна эсэгынгээ зохёолнуудһаа һонирхолтойл, хэрэгтэйл гэжэ һанаһан юумэеэ бултыень хэблэгты гэһэн зүбшөөл үгөө һэн. Елена Моисеевнатай ойр зуур соо бэшэгээр харилсаабди. Минии һонирхоһон асуудалнуудта Елена Моисеевна өөрөө харюу үгэжэ шадахаяа болиходоо, хүгээр бэшэгтэм харюусадаг һэн. Тэрэ үедэ нюдэнэйнь хараса ехэ мууданхай байгаа.
Елена Моисеевна Александр Островский нүхэртэеэ (баһал Росси гүрэнһөө гарбалтай) Парижда антикварна салон баридаг байгаа. Тэндээ ород искусствын зүйлнүүдые худалдадаг һэн. 1983 ондо хэсүү байдалда ороод, салоноо хааха болоо һэн. Энэ бүлэ хүүгэдтэй болоогүй һэн. Нэгэ хэдэн һарын саана нүхэрынь наһа бараһан байгаа, Елена Моисеевна гансаарханаа үлөө.
1996 онһоо хойшо Парижһаа бэшэгүүдтэм харюу ерэхээ болишоо һэн. Тэрэ үеэр нухэдни Париж командировкодо ошоо һэн. Минии захилаар тэдэ Елена Моисеевнагай гэртэ ошоод ерээ юм. Франциһаа ерэһэн нүхэдни сошордомо дохёо дуулгаа: Елена Моисеевна гэрэйнгээ гэшхүүр өөдэ гаража ябатараа унаад, ойр зуур эмшэлэлгын газарта аргалуулжа байһанаа, наһа бараа. Елена Моисеевнагай эльгэһэн бэшэгүүдһээнь гадна, тэрэнэй эсэгынь «Минии наһанай хуудаһануудһаа» гэһэн зохёолойнь нэгэдэхи боти намда үлөө, дулаахан үгэнүүд тэрэ ном дээрэ бэшэгдэнхэй: «Хүндэтэ Наталии Львовнада. Дурасхаал болгон бэлэглэнэб. Бүхы һайхан ябадалайнь түлөө, минии эсэгын гэрэлтэ дурасхаалые хүндэлжэ ябаһанайнь түлөө. Елена Кроль-Островская. 1994 оной октябриин 21. Париж». Сэхыень хэлэхэдэ, минии талаһаа ехэ юумэн үшөөл хэгдээдүй байна.
Моисей Ааронович Кроль гээшэмнэй ямар хүн байһан бэ? Ямар ажал ябуулгаараа энэ хүн маанадта һонирхолтойб? Моисей Кроль ехэ бэлигтэй, эрдэмтэй хүн байһан юм: юрист, этнограф, народоволец, политическэ шалтагаанаар сүлэлгэдэ ороо. 1903-1905 онуудта Гомель,Житомир хотонуудта еврей яһатании намнажа, хюдажа эхилхэдэнь — тэдэниие хамгаалалсаһан хүн. 1930-аад онуудта болоһон уласхоорондын еврей арадай хүдэлөөндэ хабаадалсаһан намтартай.
1908 ондо эсернуудэй намын (социалист-революционер) гэшүүн болоо. Энэ намын гэшүүн байжа Учредительнэ суглаанай делегадаар һунгагдаа. 1918 оной январиин 6-да (19-дэ) Учредительнэ суглаае большевигууд тараагаа һэмнайдаа. 1908 онһоо 1918 он болотор Моисей Кроль Эрхүү хотодо ажаһууһан байна. Тэндэ байхадаа, Рони нүхэртэеэ политическэ сүлэлгэдэ эльгээгдэгшэдтэ туһа хүргэдэг һэн. Тэдэнэй тоодо хожомынь ВЧК-ОГПУ-гай дарга болоһон Ф.Э. Дзержинский байһан түүхэтэй. 1923 ондо Моисей Кролиин Харбин хотодо ажаһуужа байха үедэ, Рони нүхэрынь сүүдэй шиидхэбэреэр Соловки ябуулагдаха ээлжээгээ хулеэжэ байгаа. Ф.Э. Дзержинскидэ КролиинРони нүхэртэеэ тэрээндэ туһа хүргэһэн тухайнь һануулхадань, Роние түрмэһөө табяа һэн. Рони түрмэһөө табигдаад, Харбин нүхэртөө ошоо һэн.
Харбинһаа Моисей Ааронович Рони хоёр Париж байхаяа ябаба. 1925 ондо тэдэнэй хоёр басагадынь Париж эхэ, эсэгэдээ ерээ һэн. М.А. Кроль 1862 ондо Житомир хотодо еврей яһатан айлда турэһэн юм. Эхэ, эсэгэнь Моисей хүбүүгээ һайн һургуули дүүргүүлхэ түсэбтэй байгаа. Нэгэ хэды жэлэй туршада Моисей хедертэ (еврейнуудэй эхин һургуули) һураа, һуулдэнь Житомирой гимназида оробо. Арбан зургаа наһатайдаа Моисей хүбүүн түрүүшынхиеэ революционна хдэлөөндэ хабаадажа эхилээ.
1890 ондо Петербургын университедэй юридическэ таһагай оюутан ябахадаа, «Народная воля» гэһэн эмхиин гэшүүн болоо юм. 1881 ондо Россин император Александр хоёрдохиин алуулһанай удаа олохон революционна хүдэлөөндэ хабаадагшад сүүдэй шиидхэбэреэр сүлэлгэндэ ошоһон байна. Моисей хүбүүнэйнгээ сүлэгдэхэдэ, тэрэнэй эхэнь ехэ гашуудаһан байна: «Хүбүүмни, энэ гимназида, университетдэ һураагүй һаа, оройдоо иимэ ушарта орохогүй һэнши!». Тиимэшье байжа магад, харин мүнөө бидэ Кролиин тэрэ үедэ бүтээһэн зохёолоор, эрдэмэй ажалнуудаарнь һонирхохогүй һэмди.
Моисей Кроль сүлэлгэдэ Забайкалиин хизаарай Новоселенгинскэдэ байһан, эндэл эгээл һонин намтарынь эхилээ гэжэ һанамаар. Кроль 1890 оной февраль һараһаа Новоселенгинскэ һууринда байжа эхилээ һэн. Тэрэ үедэ энэ һууринда мянга шахуу хүн ажаһуудаг һэн. Аалин намжаа, тэндэ ехэ шууяагүй һэн. Новоселенгинскэдэ ехэ ниитын ажалшье ябуулагдадаггүй һэн. Иимэ аалин шэмээгүй һууринда Кроль ажал олодог һаа гэжэ һанагша һэн.
Нэгэ танил врачай зууршалгаар, Кроль буряадуудай һуудаг газараар ябаха дуратай байһанаа, Эрхүүгэй генерал-губернаторта хандаһан байна. Моисей Кроль буряадуудай соёл, ёһо заншал узэхэ, шэнжэлхэ дуратай байһан юм. Эрхүүгэй генерал-губернатор Кролиин гуйлтада зүбшөөлөө угөө һэн. Кроль зүбшөөл абаһанайнгаа удаа, Маланыч гэжэ буряад нухэртэеэ, 1892-1893 онуудай хабар, зун, намар сэлэнгын, зэдын болон хориин буряадуудай һууһан газарнуудаар ябажа, ёһо заншал, ажалыень үзэһэн, шэнжэлһэн байна. Буряадуудай һуудаг газарнуудаар ябажа суглуулһан материалнуудаа Кроль Сибириин хотонуудта барлагдадаг сэтгүүлнүүдтэ толилуулһан байна. Түрүүшынь статья «Забайкалиин буряадуудай түрэ хуримай ёһо заншалнууд» гэһэн нэрэтэйгээр «Восточное обозрение» гэжэ газетэдэ хэблэгдэһэн байна, һүүлдэнь «Агнуушадай эрхэ ба ан үсхэбэрилгэ», «Ново-Селенгинск. Үнгэрһэн ба мүнөөдэрэй түүхэ», «Забайкалиин буряадуудай нүүдэг газарнуудһаа» гэхэ мэтын статьянуудынь, рассказуудынь энэл газетэдэ хэблэгдээ.
Лубсан-Сандан лама Цыденов
1893 онһоо хойшо М.А. Кроль Верхнеудинскэдэ ажаһуудаг болоо, хотын архивта хүдэлөө, баян зоной хүүгэдтэ хэшээлнүүдые үгэжэ, мүнгэ олодог байһан. Эндэ хүдэлжэ байхадаа, элдэб эмхи зургаануудта хүдэлдэг зонтой һайн танил болоһон байна. Тэрэнэй тоодо эрдэмтэдшье, хубиин хэрэг эрхилэгшэдшье зон байгаа. Моисей Кроль еврей яһатан зонтой нягта холбоотой байһан, Польшоһоо, Беларуссиһаа сүлэгдэһэн еврейнүүдээр, баян еврей бүлэнүүдээр (баргажанай еврейнүүд) харилсаатай һэн.
Кролиин сүлүүлэгдэһэн хугасаа 1895 оной декабрь һарада дүүрэһэн, хоёрдугаар Николай хаанай шэрээдэ һуухын урдахана амнисти болоһон байгаа. 1896 оной үбэлэй һүүл багаар Моисей Ааронович амнистида орожо, Житомир хото түрэлхидтөө бусаа. Буряад орондо байха үедөө, Кроль үндэһэтэ арадай ажабайдалтай ехэ һайн танилсаһан юм, тиимэһээ 1897 оной апрель һарада тэрэ эрдэм шэнжэлэлгын экспедицидэ уригдаа. Энэ экспедици Министрнүүдэй Совет болон Сибириин түмэр харгын комитедууд эмхидхээ, ударигдагшаарнь статс-секретарь А.Н. Куломзин томилогдоо. Россин түүхэдэ «Комиссия Куломзина» гээд оронхой. Экспедициин ажал хахад жэлэй туршада үргэлжэлөө, хэһэн ажалайнгаа дүнгөөр комиссиин гэшууд олон тоото эрдэм шэнжэлэлгын статьянуудые хэблүүлжэ гаргаһан юм. Хамтынь шэнжэлэлгын ажал «Үндэр дээдэ зарлигаар статс-секретарь Куломзиной түрүүлэлгэ доро байгуулагдаһан Забайкалиин областьда газар эдлэлгэ болон хэрэглэлгэ тухай асуудал шэнжэлэлгын комиссиин материалнууд» гэһэн гаршаг доро хэблэгдэжэ гараһан юм. Нэгэ хубииень М.А. Кроль бэшэһэн юм.
Саашадаа, Моисей Кроль Урда Сибирь, Прибайкали, Эрхүү хото дахинаа бусажа ерэхэ. Тэрэ 1899 ондо гэр бүлэтэй боложо түбхинөө, 1900 ондо Анна басагатай болоо, 1904 ондо Елена басаган турэжэ, эхэ, эсэгэеэ ехэтэ баярлуулһан байна. Анна басаганиинь ходо үбдэдэг байһан, тиимэһээ врачууд хуурай уларилтай газарта ажаһуухыень зууршалаа. Тэрэ уедэ Эрхүүдэ Кролиин олон нүхэд, танилнуудынь һуудаг һэн, тиимэһээ тэрэ энэ хото бүлэтэеэ зөөжэ ошохо гэжэ шиидэбэ. Эндэ Кролиин бүлэ 1908 онһоо 1918 он хүрэтэр һуугаа, «Зүүн Зүгэй шэнжэлэл» газетын редакцида, Сибириин хизаар ороноо шэнжэлэлгын ниитын эмхиин ударидагшаар, адвокадааршье хүдэлһэн байна. Эрхүү хотодо Кроль хундэтэй байһан, еврей яһатанда дурагүйшуул тэрэниие дэмжэдэггүй һэн.
Байһаар, Росси гүрэндэ политическа байдалшье хубилба. Эсернүүдэй намай гэшүүн ябаһан Кроль большевигуудые дэмжээгүй, сагаантанайшье хүдэлөөн тэрээндэ һайшаагдабагүй. Эсернүүдай намай гэшүүн һэн хойноо, тэрэ 1917 оной декабрь соо Сибириин можын дүүмын депутадаар һунгагдаа. 1918 оной сентябрь соо энэ дүүмэ тараагдаа. 1918 оной ноябриин 18-да адмирал А.В. Колчак Уралһаа эхилээд, Алас Дүрнэ хүрэтэр засаг абаһан байна. Урдань хүдэлжэ байһан Сибириин правительствын гэшүүдые, можын дүүмын депутадуудые түрмэдэ һуулгажа эхилбэ. Сүүдэй шиидхэбэри, мүрдэлгэгүйгөөр тэдэ хороогдохо гэһэн мэдээсэл Кроль абахадаа, тэрэл һүниндөө Эрхүүһээ зугадан ошоо. Саашадаа, хилын саана гаража Харбин хотодо, хожомынь Бээжэндэ һуугаа. 1923 ондо тэндэһээ Париж гараһан байна. Энэ сагһаа хойшо Моисей Кроль хари гүрэнүүдтэ ажаһуугаа.
Кроль «Минии наһанай хуудаһануудһаа» гэһэн зохёолоо бэлдэхэдээ, дахинаа буряад арадай байдал шэнжэлэн бэшэжэ эхилбэ. 1940 оной январь соо Кроль Франциин Ла-Сель-Сен-Сиртэ һуухадаа, буряадууд тухай дүрбэн бүлэг бэшээ. Тэдэ бүлэгүүдынь иимэ гаршаг доро бэшэгдэһэн: 11-дэхи бүлэг — «Сэлэнгын буряадуудай нүүдэл газараар», 13-дахи бүлэг — «Буряадууд ба Европын соёл», 14-дэхи бүлэг — «Буряад эхэнэрэй байдал», 15-дахи бүлэг -«Гэгээн ламада айлшалалга». Америкэдэ хэблэгдэһэн Кролиин зохёолнуудай нэгэдэхи ботидонь эдэ шэнжэлэлгын ажалнуудынь ороогүй. Хэзээб даа нэгэтэ, эдэ хэблэгдээгүй зохёолнуудынь ном боложо гараха аабза. Хэблэгдээгүй хоёрдохи ботинь Гуверовска институдай архивта хэбтэһээр...
Моисей Кролиин дансанууд Росси гүрэндэшье бии, Л.Я. Штернбергэй жасын бүридэлдэ нэгэ хубинь боложо оронхой. Энэ жаса хадаа, РАН-ай Санкт-Петербургын филиалай архивта хадагалагданхай байдаг. Л.Я. Штернберг хоридохи зуун жэлэй эхинэй Россин элитэ этнографуудай нэгэн юм. 1887-1888 онуудта тэрэ М.А. Крольтай хамта революционна хүдэлөөндэ хабаадаһанайнгаа түлөө сүүдэй шиидхэбэреэр сүлэлгэндэ ороһон байгаа. Этнограф Л.Я. Штернберг Сахалин сүлэгдөөд, тэндэ ехэ эрдэм шэнжэлэлгын ажал ябуулһан намтартай. Сахалинай үндэһэн арадуудай (гилягуудай, орочонуудай, негидальценуудай, айнуудай) ажабайдал, ёһо заншалнууд тухай ехэ һайнаар тэрэ бэшэһэн байдаг. Штернбергэй шэнжэлэлгын ажалнууд Россин этнологида аргагүй ехэ хубитаяа оруулһан юм. Моисей Кролиин хари гүрэн ябашахадань, тэрэнэй түрэлхидынь наһаараа суглуулһан Сибириин үндэһэн арадуудта хабаатай түүхын материалнуудыень Л.Я. Штернбергдэ дамжуулһан юм. Л.Я. Штернберг 1918 онһоо Петербургын Географическа институдай этнографическа факультедтэ хүдэлһэн юм. Тэрэ Кролиин архив наһа бархынгаа урда тээхэнэ, 1927 ондо абаһан байгаа, эмхилжэ үрдеэгүй. Кролиин архив соо Буряад орондо, буряадуудай түүхэдэ хабаатай яһала олохон материалнууд байдаг. Буряадуудай түүхэ тухай Кроль ном бэшэхэ түсэбтэй байһан, шэнжэлэлгын ном бэшэһэншье байжа болоо, энээн тухай баримтата туужа соогоо бэшэнхэй байдаг. Тиигэбэшье, буряадуудай түүхэ шэнжэлһэн номойнь мүр мүнөө болотор олдоогүй.
Кролиин нэгэ хэблэгдээгүй һонин нэгэ бүлэгтэй танилсахыетнай дурадханаб. Тэрээн соонь 19-дэхи зуун жэлэй һүүл багай ламын портрет тобойсо гаранхай, тэрэ ламые мүнөөнэй ламануудтай жэшэмээр.
М.А. Кроль энэ статья соогоо Цыденов ламатай уулзаһанаа зурагланхай. Цыденов лама гээшэмнэй Лубсан-Сандан Цыденов (1851-1922) болоно, Б.Д. Дандароной (1914-1974) багша юм. Лубсан-Сандан Цыденов хори буряадуудай һуудаг газарта буддын шажантанай теократическэ гүрэн тогтооһон габьяатай.
Хоёрдохи дэлхэйн дайнай дууһажа байһан үе. Энэ дайнай үедэ олохон лэ хүн хосороо гэжэ мэдэнэбди, тэдэнэй тоодо зургаа гаран миллион еврей яһатан хюдуулһан байна. Эдэ хосорһон еврей яһатан зон СССР гурэндэ, Европын гүрэнуудтэ ажаһуудаг һэн. Фашистнуудай добтолжо ороогүй гүрэнүүдтэ һууһан еврей яһатан ехэ зөөри, алта мүнгэ суглуулжа концентрационна лагерьнуудһаа, геттонуудһаа еврей яһатанаа мулталха һэдэлгэ хэдэг байһан. Иимэ хэсүү хүндэ дайнай үедэ Америкын гүрэндэ Моисей Кролиин зохёолнуудай нэгэдэхи боти хэблэгдэжэ гараһан түүхэтэй. Кролиин зохёолнуудые абажа уншахаш хүн олон байгаа.
Би Моисей Кролиин нэрэ үнинэй мэдэхэ болонхой һэм, бүри оюутан ябаха үеһөө. Тэрэ сагһаа хойшо Тубэй Азиин болон Урда Сибириин нүүдэлшэнүүдэй ёһо заншалаар, соёл түүхээр һонирхожо, узэжэ эхилһэн байнаб. Арба юһэдэхи зуун жэлэй һүүлэй үеын нүүдэлшэнүүдэй уран зохёол, агнуури, түрэ хуримай ёһо заншалнуудые узэжэ байхадаа, Кролиин нэгэ хэды толилогдоһон ажалнуудтай танилсаа хүм. 1917 оной һүүлдэ Моисей Кролиин нэрэ дуулдахаяа болишоо һэн.
1994 ондо Америкын Гуверовска дайнай, хубилалтын болон эб найрамдалай институдай архивта хүдэлжэ байхадаа, бүдүүн папка олоһон байнаб, дээрэнь «М.А. Кроль» гэжэ бэшээтэй байгаа һэн. Тэрэ папка соо 1930-аад онуудаар Францида, Германида болон Америкын Холбоото Штатда толилогдоһон ажалнуудынь, хоер ботиһоо бүридэһэн «Минии наһанай хуудаһануудһаа» гэһэн Кролиин зохёолнуудынь байгаа һэн. Нэгэдэхи ботинь 1944 ондо ном боложо гараа, хоёрдохинь — толилогдоогүй байгаа һэн. Эдэ Моисей Кролиин хоёр боти зохёолнуудыень ехэ һонирхожо, нэгэ доро уншаа һэм, тэрээн сооһоонь авторай, гэр бүлынь саашанхи хуби заяа мэдэжэ абаа һэм. Кролиин буряадууд, Буряад орон тухай бэшэһэн зохёолнуудынь минии һонирхол татаһан байна.
Буряадууд тухай һонин зохёолнуудынь Россида хэблүүлхэ зубшөөл Гуверовска институдай архивай даргаһаа һурахадамни, Кролиин Парижда һуудаг басаган Елена Моисеевна Кроль-Островская тиимэ зубшөөл үгэхэ эрхэтэй гээ һэн. Энэл басаганиинь эсэгынгээ зохёолнуудые Гуверовска институдай архивта тушааһэн юм.
Елена Моисеевнада бэшэг эльгээхэ гэжэ шиидэбэб, амиды мэндыеньшье мэдээгүй байһанби. Мэндэ ябаа һаа, ерэ наһа хүрэжэ ябаха гэжэ мэдээ һэм... Бэшэгтэм арбал хоноод байхада, харюу Парижһаа ерээ. Энэ бэшэг соогоо Елена Моисеевна ехээр баярлаһанаа мэдүүлээ, Росси гүрэндэ эсэгыень, зохёолнуудыень мэдэхэ зоной байхада омогорхоошье, ехэтэ баярлаашье.
Елена Моисеевна эсэгынгээ зохёолнуудһаа һонирхолтойл, хэрэгтэйл гэжэ һанаһан юумэеэ бултыень хэблэгты гэһэн зүбшөөл үгөө һэн. Елена Моисеевнатай ойр зуур соо бэшэгээр харилсаабди. Минии һонирхоһон асуудалнуудта Елена Моисеевна өөрөө харюу үгэжэ шадахаяа болиходоо, хүгээр бэшэгтэм харюусадаг һэн. Тэрэ үедэ нюдэнэйнь хараса ехэ мууданхай байгаа.
Елена Моисеевна Александр Островский нүхэртэеэ (баһал Росси гүрэнһөө гарбалтай) Парижда антикварна салон баридаг байгаа. Тэндээ ород искусствын зүйлнүүдые худалдадаг һэн. 1983 ондо хэсүү байдалда ороод, салоноо хааха болоо һэн. Энэ бүлэ хүүгэдтэй болоогүй һэн. Нэгэ хэдэн һарын саана нүхэрынь наһа бараһан байгаа, Елена Моисеевна гансаарханаа үлөө.
1996 онһоо хойшо Парижһаа бэшэгүүдтэм харюу ерэхээ болишоо һэн. Тэрэ үеэр нухэдни Париж командировкодо ошоо һэн. Минии захилаар тэдэ Елена Моисеевнагай гэртэ ошоод ерээ юм. Франциһаа ерэһэн нүхэдни сошордомо дохёо дуулгаа: Елена Моисеевна гэрэйнгээ гэшхүүр өөдэ гаража ябатараа унаад, ойр зуур эмшэлэлгын газарта аргалуулжа байһанаа, наһа бараа. Елена Моисеевнагай эльгэһэн бэшэгүүдһээнь гадна, тэрэнэй эсэгынь «Минии наһанай хуудаһануудһаа» гэһэн зохёолойнь нэгэдэхи боти намда үлөө, дулаахан үгэнүүд тэрэ ном дээрэ бэшэгдэнхэй: «Хүндэтэ Наталии Львовнада. Дурасхаал болгон бэлэглэнэб. Бүхы һайхан ябадалайнь түлөө, минии эсэгын гэрэлтэ дурасхаалые хүндэлжэ ябаһанайнь түлөө. Елена Кроль-Островская. 1994 оной октябриин 21. Париж». Сэхыень хэлэхэдэ, минии талаһаа ехэ юумэн үшөөл хэгдээдүй байна.
Моисей Ааронович Кроль гээшэмнэй ямар хүн байһан бэ? Ямар ажал ябуулгаараа энэ хүн маанадта һонирхолтойб? Моисей Кроль ехэ бэлигтэй, эрдэмтэй хүн байһан юм: юрист, этнограф, народоволец, политическэ шалтагаанаар сүлэлгэдэ ороо. 1903-1905 онуудта Гомель,Житомир хотонуудта еврей яһатании намнажа, хюдажа эхилхэдэнь — тэдэниие хамгаалалсаһан хүн. 1930-аад онуудта болоһон уласхоорондын еврей арадай хүдэлөөндэ хабаадалсаһан намтартай.
1908 ондо эсернуудэй намын (социалист-революционер) гэшүүн болоо. Энэ намын гэшүүн байжа Учредительнэ суглаанай делегадаар һунгагдаа. 1918 оной январиин 6-да (19-дэ) Учредительнэ суглаае большевигууд тараагаа һэмнайдаа. 1908 онһоо 1918 он болотор Моисей Кроль Эрхүү хотодо ажаһууһан байна. Тэндэ байхадаа, Рони нүхэртэеэ политическэ сүлэлгэдэ эльгээгдэгшэдтэ туһа хүргэдэг һэн. Тэдэнэй тоодо хожомынь ВЧК-ОГПУ-гай дарга болоһон Ф.Э. Дзержинский байһан түүхэтэй. 1923 ондо Моисей Кролиин Харбин хотодо ажаһуужа байха үедэ, Рони нүхэрынь сүүдэй шиидхэбэреэр Соловки ябуулагдаха ээлжээгээ хулеэжэ байгаа. Ф.Э. Дзержинскидэ КролиинРони нүхэртэеэ тэрээндэ туһа хүргэһэн тухайнь һануулхадань, Роние түрмэһөө табяа һэн. Рони түрмэһөө табигдаад, Харбин нүхэртөө ошоо һэн.
Харбинһаа Моисей Ааронович Рони хоёр Париж байхаяа ябаба. 1925 ондо тэдэнэй хоёр басагадынь Париж эхэ, эсэгэдээ ерээ һэн. М.А. Кроль 1862 ондо Житомир хотодо еврей яһатан айлда турэһэн юм. Эхэ, эсэгэнь Моисей хүбүүгээ һайн һургуули дүүргүүлхэ түсэбтэй байгаа. Нэгэ хэды жэлэй туршада Моисей хедертэ (еврейнуудэй эхин һургуули) һураа, һуулдэнь Житомирой гимназида оробо. Арбан зургаа наһатайдаа Моисей хүбүүн түрүүшынхиеэ революционна хдэлөөндэ хабаадажа эхилээ.
1890 ондо Петербургын университедэй юридическэ таһагай оюутан ябахадаа, «Народная воля» гэһэн эмхиин гэшүүн болоо юм. 1881 ондо Россин император Александр хоёрдохиин алуулһанай удаа олохон революционна хүдэлөөндэ хабаадагшад сүүдэй шиидхэбэреэр сүлэлгэндэ ошоһон байна. Моисей хүбүүнэйнгээ сүлэгдэхэдэ, тэрэнэй эхэнь ехэ гашуудаһан байна: «Хүбүүмни, энэ гимназида, университетдэ һураагүй һаа, оройдоо иимэ ушарта орохогүй һэнши!». Тиимэшье байжа магад, харин мүнөө бидэ Кролиин тэрэ үедэ бүтээһэн зохёолоор, эрдэмэй ажалнуудаарнь һонирхохогүй һэмди.
Моисей Кроль сүлэлгэдэ Забайкалиин хизаарай Новоселенгинскэдэ байһан, эндэл эгээл һонин намтарынь эхилээ гэжэ һанамаар. Кроль 1890 оной февраль һараһаа Новоселенгинскэ һууринда байжа эхилээ һэн. Тэрэ үедэ энэ һууринда мянга шахуу хүн ажаһуудаг һэн. Аалин намжаа, тэндэ ехэ шууяагүй һэн. Новоселенгинскэдэ ехэ ниитын ажалшье ябуулагдадаггүй һэн. Иимэ аалин шэмээгүй һууринда Кроль ажал олодог һаа гэжэ һанагша һэн.
Нэгэ танил врачай зууршалгаар, Кроль буряадуудай һуудаг газараар ябаха дуратай байһанаа, Эрхүүгэй генерал-губернаторта хандаһан байна. Моисей Кроль буряадуудай соёл, ёһо заншал узэхэ, шэнжэлхэ дуратай байһан юм. Эрхүүгэй генерал-губернатор Кролиин гуйлтада зүбшөөлөө угөө һэн. Кроль зүбшөөл абаһанайнгаа удаа, Маланыч гэжэ буряад нухэртэеэ, 1892-1893 онуудай хабар, зун, намар сэлэнгын, зэдын болон хориин буряадуудай һууһан газарнуудаар ябажа, ёһо заншал, ажалыень үзэһэн, шэнжэлһэн байна. Буряадуудай һуудаг газарнуудаар ябажа суглуулһан материалнуудаа Кроль Сибириин хотонуудта барлагдадаг сэтгүүлнүүдтэ толилуулһан байна. Түрүүшынь статья «Забайкалиин буряадуудай түрэ хуримай ёһо заншалнууд» гэһэн нэрэтэйгээр «Восточное обозрение» гэжэ газетэдэ хэблэгдэһэн байна, һүүлдэнь «Агнуушадай эрхэ ба ан үсхэбэрилгэ», «Ново-Селенгинск. Үнгэрһэн ба мүнөөдэрэй түүхэ», «Забайкалиин буряадуудай нүүдэг газарнуудһаа» гэхэ мэтын статьянуудынь, рассказуудынь энэл газетэдэ хэблэгдээ.
Лубсан-Сандан лама Цыденов
1893 онһоо хойшо М.А. Кроль Верхнеудинскэдэ ажаһуудаг болоо, хотын архивта хүдэлөө, баян зоной хүүгэдтэ хэшээлнүүдые үгэжэ, мүнгэ олодог байһан. Эндэ хүдэлжэ байхадаа, элдэб эмхи зургаануудта хүдэлдэг зонтой һайн танил болоһон байна. Тэрэнэй тоодо эрдэмтэдшье, хубиин хэрэг эрхилэгшэдшье зон байгаа. Моисей Кроль еврей яһатан зонтой нягта холбоотой байһан, Польшоһоо, Беларуссиһаа сүлэгдэһэн еврейнүүдээр, баян еврей бүлэнүүдээр (баргажанай еврейнүүд) харилсаатай һэн.
Кролиин сүлүүлэгдэһэн хугасаа 1895 оной декабрь һарада дүүрэһэн, хоёрдугаар Николай хаанай шэрээдэ һуухын урдахана амнисти болоһон байгаа. 1896 оной үбэлэй һүүл багаар Моисей Ааронович амнистида орожо, Житомир хото түрэлхидтөө бусаа. Буряад орондо байха үедөө, Кроль үндэһэтэ арадай ажабайдалтай ехэ һайн танилсаһан юм, тиимэһээ 1897 оной апрель һарада тэрэ эрдэм шэнжэлэлгын экспедицидэ уригдаа. Энэ экспедици Министрнүүдэй Совет болон Сибириин түмэр харгын комитедууд эмхидхээ, ударигдагшаарнь статс-секретарь А.Н. Куломзин томилогдоо. Россин түүхэдэ «Комиссия Куломзина» гээд оронхой. Экспедициин ажал хахад жэлэй туршада үргэлжэлөө, хэһэн ажалайнгаа дүнгөөр комиссиин гэшууд олон тоото эрдэм шэнжэлэлгын статьянуудые хэблүүлжэ гаргаһан юм. Хамтынь шэнжэлэлгын ажал «Үндэр дээдэ зарлигаар статс-секретарь Куломзиной түрүүлэлгэ доро байгуулагдаһан Забайкалиин областьда газар эдлэлгэ болон хэрэглэлгэ тухай асуудал шэнжэлэлгын комиссиин материалнууд» гэһэн гаршаг доро хэблэгдэжэ гараһан юм. Нэгэ хубииень М.А. Кроль бэшэһэн юм.
Саашадаа, Моисей Кроль Урда Сибирь, Прибайкали, Эрхүү хото дахинаа бусажа ерэхэ. Тэрэ 1899 ондо гэр бүлэтэй боложо түбхинөө, 1900 ондо Анна басагатай болоо, 1904 ондо Елена басаган турэжэ, эхэ, эсэгэеэ ехэтэ баярлуулһан байна. Анна басаганиинь ходо үбдэдэг байһан, тиимэһээ врачууд хуурай уларилтай газарта ажаһуухыень зууршалаа. Тэрэ уедэ Эрхүүдэ Кролиин олон нүхэд, танилнуудынь һуудаг һэн, тиимэһээ тэрэ энэ хото бүлэтэеэ зөөжэ ошохо гэжэ шиидэбэ. Эндэ Кролиин бүлэ 1908 онһоо 1918 он хүрэтэр һуугаа, «Зүүн Зүгэй шэнжэлэл» газетын редакцида, Сибириин хизаар ороноо шэнжэлэлгын ниитын эмхиин ударидагшаар, адвокадааршье хүдэлһэн байна. Эрхүү хотодо Кроль хундэтэй байһан, еврей яһатанда дурагүйшуул тэрэниие дэмжэдэггүй һэн.
Байһаар, Росси гүрэндэ политическа байдалшье хубилба. Эсернүүдэй намай гэшүүн ябаһан Кроль большевигуудые дэмжээгүй, сагаантанайшье хүдэлөөн тэрээндэ һайшаагдабагүй. Эсернүүдай намай гэшүүн һэн хойноо, тэрэ 1917 оной декабрь соо Сибириин можын дүүмын депутадаар һунгагдаа. 1918 оной сентябрь соо энэ дүүмэ тараагдаа. 1918 оной ноябриин 18-да адмирал А.В. Колчак Уралһаа эхилээд, Алас Дүрнэ хүрэтэр засаг абаһан байна. Урдань хүдэлжэ байһан Сибириин правительствын гэшүүдые, можын дүүмын депутадуудые түрмэдэ һуулгажа эхилбэ. Сүүдэй шиидхэбэри, мүрдэлгэгүйгөөр тэдэ хороогдохо гэһэн мэдээсэл Кроль абахадаа, тэрэл һүниндөө Эрхүүһээ зугадан ошоо. Саашадаа, хилын саана гаража Харбин хотодо, хожомынь Бээжэндэ һуугаа. 1923 ондо тэндэһээ Париж гараһан байна. Энэ сагһаа хойшо Моисей Кроль хари гүрэнүүдтэ ажаһуугаа.
Кроль «Минии наһанай хуудаһануудһаа» гэһэн зохёолоо бэлдэхэдээ, дахинаа буряад арадай байдал шэнжэлэн бэшэжэ эхилбэ. 1940 оной январь соо Кроль Франциин Ла-Сель-Сен-Сиртэ һуухадаа, буряадууд тухай дүрбэн бүлэг бэшээ. Тэдэ бүлэгүүдынь иимэ гаршаг доро бэшэгдэһэн: 11-дэхи бүлэг — «Сэлэнгын буряадуудай нүүдэл газараар», 13-дахи бүлэг — «Буряадууд ба Европын соёл», 14-дэхи бүлэг — «Буряад эхэнэрэй байдал», 15-дахи бүлэг -«Гэгээн ламада айлшалалга». Америкэдэ хэблэгдэһэн Кролиин зохёолнуудай нэгэдэхи ботидонь эдэ шэнжэлэлгын ажалнуудынь ороогүй. Хэзээб даа нэгэтэ, эдэ хэблэгдээгүй зохёолнуудынь ном боложо гараха аабза. Хэблэгдээгүй хоёрдохи ботинь Гуверовска институдай архивта хэбтэһээр...
Моисей Кролиин дансанууд Росси гүрэндэшье бии, Л.Я. Штернбергэй жасын бүридэлдэ нэгэ хубинь боложо оронхой. Энэ жаса хадаа, РАН-ай Санкт-Петербургын филиалай архивта хадагалагданхай байдаг. Л.Я. Штернберг хоридохи зуун жэлэй эхинэй Россин элитэ этнографуудай нэгэн юм. 1887-1888 онуудта тэрэ М.А. Крольтай хамта революционна хүдэлөөндэ хабаадаһанайнгаа түлөө сүүдэй шиидхэбэреэр сүлэлгэндэ ороһон байгаа. Этнограф Л.Я. Штернберг Сахалин сүлэгдөөд, тэндэ ехэ эрдэм шэнжэлэлгын ажал ябуулһан намтартай. Сахалинай үндэһэн арадуудай (гилягуудай, орочонуудай, негидальценуудай, айнуудай) ажабайдал, ёһо заншалнууд тухай ехэ һайнаар тэрэ бэшэһэн байдаг. Штернбергэй шэнжэлэлгын ажалнууд Россин этнологида аргагүй ехэ хубитаяа оруулһан юм. Моисей Кролиин хари гүрэн ябашахадань, тэрэнэй түрэлхидынь наһаараа суглуулһан Сибириин үндэһэн арадуудта хабаатай түүхын материалнуудыень Л.Я. Штернбергдэ дамжуулһан юм. Л.Я. Штернберг 1918 онһоо Петербургын Географическа институдай этнографическа факультедтэ хүдэлһэн юм. Тэрэ Кролиин архив наһа бархынгаа урда тээхэнэ, 1927 ондо абаһан байгаа, эмхилжэ үрдеэгүй. Кролиин архив соо Буряад орондо, буряадуудай түүхэдэ хабаатай яһала олохон материалнууд байдаг. Буряадуудай түүхэ тухай Кроль ном бэшэхэ түсэбтэй байһан, шэнжэлэлгын ном бэшэһэншье байжа болоо, энээн тухай баримтата туужа соогоо бэшэнхэй байдаг. Тиигэбэшье, буряадуудай түүхэ шэнжэлһэн номойнь мүр мүнөө болотор олдоогүй.
Кролиин нэгэ хэблэгдээгүй һонин нэгэ бүлэгтэй танилсахыетнай дурадханаб. Тэрээн соонь 19-дэхи зуун жэлэй һүүл багай ламын портрет тобойсо гаранхай, тэрэ ламые мүнөөнэй ламануудтай жэшэмээр.
М.А. Кроль энэ статья соогоо Цыденов ламатай уулзаһанаа зурагланхай. Цыденов лама гээшэмнэй Лубсан-Сандан Цыденов (1851-1922) болоно, Б.Д. Дандароной (1914-1974) багша юм. Лубсан-Сандан Цыденов хори буряадуудай һуудаг газарта буддын шажантанай теократическэ гүрэн тогтооһон габьяатай.