Сүлэлгын жэлнүүд. Гэгээн ламада айлшалалга

Иимэ ушар болоод уулзалга болоо һэн. 



Хёлго мүрэнэй эрьеэр һуудаг буряадуудай ажабайдалтай танилсаад ябаһан үе. Эдэ буряадуудай байдалтай танилсахадаа, олон һонин, шэнэ юумэнүүдые мэдэжэ абааб. Хёлгын эрьеэр һууһан буряадууд олонхи буряадуудай амидарһан газарнуудһаа холо, хада дабаануудаар, ой тайгаар хүреэлэгдэнхэй газарнуудаар һуудаг һэн. Тэндэхи буряадуудай абари зангыншье бэшэ буряадуудта орходоо ондоохон гэжэ һанамаар байгаа һэн. Пеэшэн соогоо хилээмэ баридаггүй, газар хахалжа орооһо таряагаа таридаггүй һэн. Тэндэхи ангуушад, үхэр адуулагшад сабшалангаа хорёолдоггүй, газараа хубаарилдаггүй һэн. Хёлгын буряадуудта гансал морёор хүрэхөөр байгаа. Олон һонин материал тэндэ ябахадаа суглуулааб. Харгыдаа ехээр эсээшьебди, заримдаа бүхэли үдэр һуумал бороо доро, намаг, уһа шабар соо ябахаар болодог һэмди. Мориднай намагай шабарта гэдэһэн хүрэтэрөө шаагдашадаг һэн. Зунай үе, июль һарын хуушаар, августын эхеэршье һаа, һүни болоходо, ехэ даарагша һэмди, оло дахин хээри хонообди.

Олохон хоног соо хадатай, ойтой, намагтай, уһа шабартай газарнуудаар ябаад, наратай үргэн Хэжэнгын тала руу буужа, Маланыч бидэ хоёр ехээр баярлабабди. Зай, хаана хонохомнай гээшэб гэһэн бодолдо абтахадамнай, бидэнээр суг ябаһан нютагай буряад хүн, Хэжэнгын дасан хүрэжэ, нэгэ ламында тогтоо һаатнай, болохо байгаа гэжэ дурадхаба. Дасан хүрэтэр гушаад модо ябахаар байба. Моридууднай эсэһэн хэбэртэй.



— Хэжэнгын дасанда ехэ эрдэмтэй гэгээн лама Цыденов һуудаг. Бүхы Буряад орондо мэдээжэ, хүндэтэй лама юм, — гэжэ Маланыч хэлэбэ. Би тиигэжэ дуулахадаа, ехэтэ һонирхобоб. Цыденов лама хүнтэй ехэ хөөрэлдэхэ дурагүй, олон үгэгүй гэжэ суурханхай һэн. «Цыденов лама намтай уулзаха дуратай байха гээшэ гү?» гэһэн бодолдо абтабаб. Би тэрэ ламатай ехэ хөөрэлдэхэ, харилсаха дуратай байбаб.

Наранай орохо багта Хэжэнгын дасан хүрэжэ ерэбэбди. Дасан ерэхыемнай хаанаһаа, хэн мэдээ юм, бидэнэртэ энэ ушар нюуса болоод үлөө. Маланыч бидэ хоёрые хүлеэжэ, нэгэнэй захиралтаар (һуулдэнь мэдэхэдэмнай, Цыденов лама захиралта үгэһэн байгаа) бидэнэртэ хонохо гэр бэлдэнхэй байба.

Хэжэнгын дасан ерэхэдэмнэй, урдаһаамнай хубарагууд гүйлдэжэ ерээд, уяануудыемнай тэбэреэд, нэгэ жаашаг, сэбэр гэртэ оруулба. Энэ гэр томонууд сонхонуудтай, һаруул таһалгануудтай байба. Лама — гэрэй эзэн, бидэниие дулааханаар угтан мэндэшэлбэ.

— Хүндэтэ айлшад, өөрынгөө гэртэ байһандал эндэ түбхинэгты, — гэжэ гэрэй эзэн хэлэбэ. — Таанад холоһоо ябанат, замдаа эсээ ёһотойт, амарагты.

Һуужа ороһон бороо доро, һоно, батаганаан соо, намаг налхятай газараар олон һара ябаһан бидэнэртэ, сэбэр, һаруул таһалгануудтай гэртэ ороходо, ехэл аятай, зохид байгаа.

Хубараг хүбүүд сайгаар, ород печенеэр бидэнэрые хүндэлбэ. Намайе залуухан хубарагууд һонирхон адаглажа байгаа һэн.

-  Бидэ Цыденов ламые бараалхаха дуратай байналди, — гэжэ Маланыч гэрэй эзэндэ хэлэбэ. — Тэрээнтэй уулзажа болохо гээшэ гу?

— Нэгэ бага амарагты, — гэжэ гэрэй эзэн харюусаба, — Байтараа Цыденов ламада дахуулжа абаашуужаб. Лама хүлеэжэ байха.

Бидэ яаралгүйгөөр гэрэй эзэн ламатай хөөрэлдэбэбди. Хаанаһаа ябаһан, хайшаа ошожо, бидэнэрэй аяншалгын зорилго, нам тухай асуудалнуудаар тэрэ һонирхобо. Энээн тушаа хөөрэлдэжэ байтарнай, хубараг хүбүүн түргэхэн ороод, гэрэй эзэндэ дүтэлэн шэбэнэбэ. Тэрэ һууриһаа бодоод, гэгээн лама урина гэжэ хэлэбэ. Маланыч бидэ хоёр гэрэй эзэниие дахаад, Цыденов ламын һэеы гэр тээшэ ошобобди.

Һэеы гэр соо бүрэнхы, олон түгэд номууд хэдэн жаахан столнууд дээрэ дабхасанхай. Нэгэ стол дээрэнь зула бадарна, гэрэй хойто таладань бурханай жэжэхэн дүрсэнүүд харагдана. Һэеы гэрэй гүнзэгыдэ Цыденов лама хүдэлэнгүй һууна. Нэгэ хэды буряадуудые бүрэнхы соо обёорбоб, тэдэ лама руу харан һууна.

Бидэнэй ороходомнай, Цыденов лама һууриһаа бодоод, урдаһаамнай алхалан, намда гараа һарбайба. Лама Маланычые шара бүдөөр орёоһон бурханай номоор адиста хүртөөбэ.

— Бэетнай һайн гү? — гэжэ гэгээн лама намһаа асууба. — Аянай холын харгыда ехэ эсэһэн байхат. 

— Та мэндэ гүт? -гэжэ ламаһаа һурабаб. 

— Һайн даа, — гэбэ.

Мэндэеэ хэлэлсэһэнэймнай удаа нэгэ хэды саг соо абяа шэмээгүй болошобо. Һэеы гэр соо адис санзай анхилна, аляаһа батаганаанай ниидэхэнь дуулдана, шэмээгүй шахардуу байдал тогтошоһон хэбэртэй. Шэмээгүйгөөр һэеы гэртэ буряадууд ороод, гэгээн ламада һүгэдэн дохино. Тэдэ ламаһаа адиста хүртөөд, гаража ошоно... Ламаһаа олон зон адиста хүртэбэ. Цыденов лама һэеы гэрэй бүрэнхы соо ехэ хүдэлнэгүй, нюдэнэйнь ялалзахые обёорноб.

Адиста хүртэхэ дуратайшуул дүүрэбэ хэбэртэй, һэеы гэр соо байһан хоёр хубарагуудые лама табиба. Гурбуулаа улэбэбди: гэгээн лама, Маланыч бидэ хоёр. Лама Маланычта хандаба: 

— Зай, намда хөөрэжэ үгыт даа, хэд гээшэбтэ, ямар ушар болоод манай хаюулһан углуугаар ябанабта?

Ямар зорилготой ябаһанаа, хёлгын буряадуудай нүүдэг газарнуудаар ябаһан тухайгаа, ямар мэдээжэ, суутай буряадуудаар уулзаһанаа Маланыч ламада хөөрэжэ үгэбэ. Цыденов лама һонирхожо, Маланычые анхаралтайгаар шагнаһанайнгаа удаа, энеэбхилэн намда хандан хэлэбэ:

— Иимэ һургуулитай, эрдэмтэй хүнтэй танилсахада, зохид байна. Танда хүндэ бэшэ һаань, минии һонирхоһон асуудалнуудта харюусаха бэзэт гэжэ найданаб. 

— Шадахал һаа харюу үгэжэ узэхэб, — гэжэ хэлэбэб.

Олон үгэгүй Цыденов лама тэрэ дороо һэргэг боложо, асуудалнуудые табижа эхилбэ: «Ямар шажан мүргэлые дээрэ гэжэ һананабта? Хүнэй наһа бараһанай удаа саашаа юун болодог бэ? Диваажанай орон, нүгэлтэ хорбоо гээшэмнэй юун бэ?» гэхэ мэтээр асууба.

Европын эрдэмтэдэй иимэ асуудалнуудаар ехэ һонирходоггүй һэн тула, ламын эдэ асуудалнуудтань тэрэ доро харюу үгэхэнь хүндэшэг лэ байгаа.

Хүндэ асуудалнуудтань мэдэхэ соогоо харюусахые оролдобоб. Цыденов лама аргагүй анхаралтайгаар намайе шагнаба. Бурхан шажан, буддын шажанай философи тухай хөөрэжэ үгэхэдэмни, лама һанамжаарни ехэтэ һонирхобо.

Цыденов ламын эдэ асуудалнуудаар ямар һанамжатай байһаарнь баһал һонирхобоб. Буддын шажан арад зондо ямар хандасатайб? Хүнэй наһан хадаа ямар зорилготойб? Буддын шажанда хүрьһэтэ дэлхэй тухай юун гэжэ хэлэгдэнэб? гэхэ мэтээр асуубаб.

Буддын шажанаар һонирхожо, нэгэ хэды эрдэм шэнжэлэлгын ажалнуудаар танилсаһан байгаашье һаа, Цыденов ламын һанамжаар ехэтэ һонирхоһон байнаб.



Цыденов лама ехэ бодолгото болошобо. Тэрэ өөрынгөө һанал бодолдо абтажа, нэгэ хэды болоод хэлэбэ:

— Буддын шажанда бурхан энэ орон дэлхэйе байгуулаа гэжэ хэлэгдэдэггүй. Тиигэбэшье, бурхан энэ орон дэлхэйһээ эртүүр байһан юм. Бурхан замбуулинһаа хүсэтэй юм, теэд бүхы һанаһан юумэеэ бэелүүлжэ, бүтээжэ шадахагүй. Бурхан багша аажамаар эрдэм мэдэсын гэрэл, үнэн бодото зүйл дэлгэрүүлнэ, энэ юртэмсые аалиханаар нирваанай мүртэ оруулхые бэлдэнэ ха юм. Боди сэдьхэлтэн Моисей, Христос, Магомет гээшэднэй, өөһэдэйнгөө жэшээгээр, һургаалаар хүн түрэлтэниие нирваанай харгыда дүтэлүүлжэ байгаашад болоно. Эдэ боди сэдьхэлтэнһээ гадна, хүн түрэлтэнэй дунда үнэн бодото зүйл, мэдэсын гэрэл дэлгэрүүлдэг ямаршье үнэн сэхэ хүн, арад зондо нирваанын харгыда түргэн орохо хэрэгтэнь туһаламжа үзүүлдэг ха юм. Та, буддын шажанай философи һайнаар ойлгохот, хэрбэеэ минии хэлэһэниие ойлгожо, хадуужа абабал: манай шажанай һургаалаар хүн бурхан болохын урда тээ, боди сэдьхэлтэй болодог, бодисадын санаарта хүртэдэг юм. Энэ хадаа сансарын хүрдэһөө мултаржа, бурхан болохые эрмэлзэн, боди мүрөөр ябахадаа, будда болохын урда тээхи һүүлшын шатада хүрэһэн хүн. Гансал иимэ шатада хүрэһэн хүн наһа бараһанайнгаа удаа, бурхан болодог. . .

Лама дуугай болошобо. Бишье аниргүй байбаб. Харгы замдаа эсэһэнһээ болоо юм гу, али энэ үдэртөө бүхы хараһан, дуулаһан тухайгаа намда бодожо үзэхэ эрилтэ түрөө юм гү, манай хөөрэлдөөн иигээд замхашаба. Өөһэд өөһэдынгөө һанал бодолдо абтаһан хэбэртэйбди. Үглөөдэр үдэшэ уулзаха тухайгаа хөөрэлдөөд, Цыденов ламатаяа Маланыч бидэ хоёр амаршалалдаад тарабабди.

Бидэ дахинаа Цыденовтэ айлшаар ерэбэбди. Тэрэ һэеы гэрэйнгээ оёорто хүдэлэнгүй, эрхиеэ татажа һууна. Лама һанал бодолдоо абтанхай хэбэртэй.

Цыденовэй харасань һэргэжэ, гэнтэ асууба: 

— Та, үнинэй хүгжэм шагнаагүй гүт?

— Тиимэ, үнихэнэй шагнаагүйб, — гэжэ гайхан хэлэбэб. 

Цыденов лама һууриһаа түргэхэн бодоод, нэгэ жаахан хайрсагта дүтэлөөд, абяа гаргажархиба. Тэндэһээнь аялга хүгжэм зэдэлшэбэ, би ехэ гайхабаб, «Корневильскэ хонхонууд» гэһэн вальсын хүгжэм дуулдаба. Ламын бүрэнхы һэеы гэр соо оперетточно вальсын хүгжэмэй зэдэлжэ байхадань, ехэ һонин байгаа һэн. Лама һууридаа ошожо һууба. Үүдэнэй хажууда, шала дээрэ Маланыч хубараг хүбүүн хоёр һууна. Булта абяа аниргүй болошонхойбди.  Хугжэм зэдэлжэл байна. ...Өөрынгөө бодолдо абтаһан бидэнэрые, энэ аялга холын холо руу абаашажархиба хэбэртэй...

— Та, инаг дуран тухай бодолдо абтадаг гут? — гэжэ гэнтэ лама асууба. Жэгтэй, хүлеэгдээгүй асуудалһаа бард гэшэбэб.

— Үгы даа, тон ондоо юумэ тухай, — гэжэ халаглан харюусабаб.

— Залуухан басагад тухай һананагүй гүт? — Цыденов ламын асуудал намайе ехэ дайраба.

— Үгы, энээн тушаа намда һанажа байха сүлөө үгы даа, — гэжэ харюусабаб.

— Инаг дуран, залуу басагад тухай таниие гунигладаг гэжэ һанаалби, -гэжэ Цыденов лама хэлэбэ, — Ород ноёд тэдээндэ дуратай байдаг лэ.

— Би ноён хүн бэшэб, — гэжэ харюу үгэбэб, — танай һанаашаар, булта ноёд, залуу басагад тухай һанажа ябадаг бэшэл даа.

— Та, гэлэн хүн бэшэт, залуу байнат, энэ наһандаа сэнгэхэ, жаргахаһаа бэшэ ондоо юун байхаб?

— Гэлэн сахил абаагүйш һаа, тон ондоо һанал бодол намай эзэлдэг. Тиигэбэшье, бодолтой зон дуратайл юумэндээ зоргондонь абтаһанай хэрэггүй гэжэ һанадаг байна.

— Та, гайхалтай юумэнүүдые хөөрэжэ үгэбэлтэ! — гэжэ Цыденов лама хэлэбэ. — Тиимэ бодолтой зон танай тэндэ олон гээшэ гү?

— Тиимэшье олон бэшэ, мүнөөдэрэй байдалаар тоониинь яһала олон боложо байна, — гэжэ харюусабаб.

Лама өөрынгөө бодолдо абтажа, дуугүй болошобо.

Буряадуудай гэрлэлгын, гэрлэлгын гадуурхи мэдэсые болон эрэ, эхэнэрэй хоорондохи харилсаан соёлтой арадуудһаа тон ондоо, илгаатай гэжэ тэрэ үедэ ойлгоһон байгааб. Тиихэдэ һонирхоһон асуудалаа лама ехэ шэрүүнээр намһаа һураа гэжэ һанагдаа һэн. Цыденов ламын һэеы гэрһээ гаража, тогтоһон байра руугаа алхалбаб.

Үглөөдэрынь Цыденов лама Маланыч бидэ хоёрые үглөөгүүр эртэ гэртээ уриба. Лама намтай олон юумэн тухай хөөрэлдэхэ дуратай байгаа һэн. Һэеы гэр соо бидэнэрһээ бэшэ хэншье үгы. Мэндэеэ хэлэлсээд, Цыденов лама хөөрэлдөөгөө эхилбэ.

Асуудалнуудынь бодожо үзэнхэй, шүүмжэлэгдэнхэй, тэрэнэй ехэтэ һонирхол татанхай гэжэ һанамаар байгаа һэн.

— Танай эрдэмтэд газар дэлхэйе бүмбэрсэг дүрсэтэй, маягтай гэжэ тоолодог байна, — гээд лама хөөрэлдөөгөө эхилбэ, — Тэдэ тиигэжэ һанахадаа, ехэ алдуу хэнэ.

— Алдуу гэжэ гү?! — гэжэ мэдээгүйдөө гайхан хэлэжэрхибэб. — Та, мэдэнэ гээшэ гүт, манай эрдэмтэд яахадаа тиигэжэ бодоно гээшэб?

— Үгы, — гэжэ сэхыень нюунгүй, үнэнөө Цыденов лама хэлэбэ. Ламын тиигэжэ хэлэхэдэнь, Копернигэй, Кеплерэй, Ньютонай шэнжэлгэнүүдэйнь нээлтэнүүдэй гол удхыень ойлгуулжа үгэхые оролдобоб.

- Энэтнэй худал хуурмаг, һанаанһаа абажа зохёоһон зүйлнүүд! — гэжэ һөөргэдүүлэн лама хэлэбэ.

— Үгы даа, һанаанһаа зохёогоогүй, сэсэн мэргэн шэнжэлэлгын нээлтэнүүд гэжэ һанаха байнаб. Хожомынь эдэ нээлтэнүүдынь эрдэмтэдтэ тон наринаар газар дэлхэйн, һарын болон ондоо мүшэдэй эрьелдэдэг замыень, хурдыень, хэмжээень, юунһээ бүридэһыень тооложо гаргаха арга боломжо үгэһэн байна, — гэбэб.

— Зай, хайшан гээд һарын хэмжээень, юунһээ бүридэһыень эрдэмтэд мэдэхэ болоноб? Һара манай хүрьһэтэ дэлхэйһээ ехэ холо оршоно ха юм. Та, ехэ гэнэн зантай хүн байнат, энэтнэй дэмы. Газар дэлхэйе бүмбэрсэг дүрсэтэй гэхэдээ баһал эндүүрэн хэлэнэт. Суранзан таниие гайхуулжа балартуулна. Тэрэнэй стрелкэнь ходо хойто зүг руу харуулдаг, юундэб гэхэдэ, тэндэ үлэмжэ ехэ соронзон шулуун байдаг юм. Хабтагар газар дээгүүр суранзанаа харан, түхэреэлээд, тэнэжэ, төөрижэ ябанат, тиимэһээ газар дэлхэйе бүмбэрсэг дүрсэтэй гэжэ һанан, толгойтной эрьенэ. 

Бидэ суранзанай богоол бэшэбди гэжэ Цыденов ламада дэмы баримталааб, суранзаниие гансал зэмсэг болгон хэрэглэнэбди, жэшээнь, тэрэнэй туһаар мүнөө үедэ газар дэлхэйн хаана байһанаа ойлгожо абанабди. Эрдэмтэдэй нээлтэнүүдые ламада ойлгуулха гэжэ дэмы оролдооб, тэрэ сухаришагүйгөөр өөрынхеэрээл байгаа һэн.

— Би мүнөөл һайса ойлгожо байнаб, — гэжэ ламада хэлэбэб. — Юундэ урдын сагта газар дэлхэй нара тойрожо эрьелдэдэг гэһэн эрдэмтэдые гал дээрэ дүргэдэгыень.Тэрэ сагта хүниие үнэншүүлхэ гээшэмнэй ехэл хүндэ байгаа гээшэ ааб даа.

— Тиигэжэ хиирэһэшүүлые дүргэхөөрөө дүргэдэг һэн! — гэжэ Цыденов лама хэлэбэ.

Ламын иигэжэ хэлэһэндэнь, ехэ гайхажа, зэмэлэнгеэр хэлэбэб:

— Та, буддын шажан баримталагша байнат. Таниие орой ойлгоногуйб, юундэ ондоо һанал бодолдо иимэ тэсэбэригүйгөөр хандана гээшэбтэ?

Минии иигэжэ асуухадамни, лама ташаганаса энеэшэбэ.

— Танайхяар, газар дэлхэймнэй ямархан дүрсэтэй гээшэбэ? — гэжэ ламаһаа һурабаб.

— Газар дэлхэймнэй хабтагар, нэгэ бага тобойнхой, «хүйһэтэнхэй» юм.

— Гурбан кит газар дэлхэйемнэй баряад байна гү?

— Үгы даа, энэтнэй худал юм! Дэлхэймнэй огторгойдо үлгөөтэй байдаг юм.

— Дэлхэймнэй огторгойдо юугээр баригдаад байнаб? 

— Дэлхэй соогуурнай сорго шэнги юумэн гарадаг, энэ сорго соо ходол хуй һалхин, шуурган үлеэжэ байдаг. Теэд, энэ сорго соо үлеэжэ байһан шуурган болон татуур һалхин, газар дэлхэйемнэй огторгойдо баряад байдаг юм.

— Теэд, та, юун гэжэ һананабта, хэлээшэтнэй үнэншэмэ баримта, тайлбари гээшэ гү? — гэжэ ламаһаа һурабаб. 

Цыденов лама дахинаа энеэн хэлэбэ:

— Минии тайлбари танай хараа бодомжоһоо юугээрэйш доро, дээрэ бэшэ байна.

Лама иигэжэ хэлээд, өөрынгөө хараа бодол хамгаалан үлөө һэн. Тиигэбэшье, тэрэнэй һонирхол, һонирходог зан намхаруулагдангүй үлөө һэн.

— Зай, дэлхэйн хэлбэри, дүрсэ тушаа асуудалаа орхиё даа, — гэжэ Цыденов лама хэлэбэ. — Намайе үшөө иимэ асуудал һонирхуулна. Буддын шажанай һургаалаар газар дэлхэймнэй уһанһаа, газарһаа, галһаа, модонһоо болон түмэрһөө бүридэнэ. Газар дэлхэйн эдэ табан зүйлһөө бүридэдэгыень танай эрдэмтэд буруушаадаг байна. Ямар ушарһаа тэдэ тиигэжэ бододог байнаб?

— Манай эрдэмтэд үнихэнэй танай хэлээшэ зүйлнүүдые, тэдэниие бүридүүлдэг хэһэгүүдтэ хубаажа шададаг болонхой. Дэлхэй дээрэ олохон лэ зүйлнүүдэй байдагыень эрдэмтэд баримталанхай. Тиигэбэшье, булта байһан зүйлнүүд үшөө нээгдээгүй. Жэшээнь, хими гэжэ шэнжэлхы ухаан, уһые кислород водород гэһэн хоёр зүйл болгожо хубаанхай, тэдэнь хүнэй нюдэндэ харагдадаггүй, үнэршье үгы юм.

— Хүндэ харагдадаггүй, үнэршьегүй һаань, тиимэ зүйлнүүдһээ уһанай бүридэдэгыень эрдэмтэд хаанаһаа мэдээ юм? 

Өөрынгөө баримтануудые хүсэд, бодото дээрэнь ойлгуулжа шадахагүй байһан тухайгаа ламада хэлэхэдэмни, тэрэ минии хараа бодолоор һонирхон, дэлгэрэнгыгээр тайлбарилжа үгэхыем гуйба. Хими гэһэн шэнжэлхы ухаан, хайшан гэжэ бодосуудые хэһэгүүдтэ хубаадагыень, тэдэнэй юунһээ бүридэһыень дэлгэрэнгыгээр тайлбарилхые оролдобоб.

Минии баримтануудыем, хараа бодолнуудыем Цыденов лама бултыень буруушаагаа, үнэншөөгүй гэжэ тоолоод, ойлгуулан тайлбарилхые оролдобоб. Цыденов лама буддын шажанай һургаалһаа баримтануудые хэрэглэн, заримдаа хатуу шэрүүнээр, ехэ абьяастайгаар намтай буляалдан арсалдаба. Ламын баримтанууд минии бодомжодо хэды удхагүй гэжэ һанабашье, тэрэнэй өөрынгөө хараа бодолнуудые гайхалтай һонёор, үнэншүүлхэ шадалтайгаар хэлэдэг хүн байна гэжэ ойлгоо һэм. Харин минии баримтануудни, ламые оройдоошье үнэншүүлэйгүй, заримдаа хараа бодолнуудни тэрэниие энеэлгээ.

Цыденов лама эрдэмэй асуудалнуудые зүбшэн хэлсэхэдээ, ондо ондоо хэлэн дээрэ хөөрэлдэжэ байһанаа ойлгоод, намда хэлэбэ:

— Зай, эрдэмэйнгээ арсалдаа дүүргэе даа. Та, ямар шажанда шүтэдэгбтэ?

Цыденов лама шажанай асуудалаар ехэ юумэ мэдэдэг, ойлгодог хүн байгаа һэн. Цыденов ламын буддын шажанда гүнзэгыгөөр шүтэдэгыень мэдэхээр һэн, шажан тэрэнэй бүхы наһаараа бүтээжэ ябаһан хэрэгынь болоно.

Цыденов лама намайе өөрынгөө хараа бодомжоёо, үзэл онолоо ойлгосотойгоор хөөрэжэ үгэхыем гуйба. Минии ойлгоходо, ёһо дахажа ямар шажанда шүтэдэгыем бэшэ, харин ямар юумэндэ, хайшан гэжэ шүтэдэгыем Цыденов лама һонирхоо. Бодожо үзөөд, ламада иигэжэ хэлэбэб:

— Минии шүтэдэг шажан гэхэдэ, эртэ урдын сагһаа гарбалтай, гол һургаалниин иимэ: «өөртөө дурлаһандал адляар дүтынгөө хүндэ дурла». Тэрэ шажан арад зониие бэе бэедээ аха дүү шэнгеэр хандахыень, үнэн зүбөөр, эбтэй эетэй ажаһуухыень уряална.

— Танда тиимэ һүзэгтэн, шажанда этигэдэг зон олон гү? — гэжэ лама һураба.

— Энэ шажанда зуугаад миллион хүн шүтэдэг. Тиигэбэшье, шажанда үсөөниинь үнэн сэхээр хандана. 

— Ямар хүнүүд шажанда үнэн сэхээр хандана гээшэб? Эрдэмтэд гү?

— Энэ үндэр һургаалда ганса эрдэмтэд үнэн сэхээр ханданагүй, харин тэдэнэй тоодо юрэнхы үнэн сэхэ хүнүүд бии.

Цыденов лама намайе ехэ анхаралтайгаар шагнаба. Эдэ минии үгэнүүд тэрэниие гайхуулһан шэнги. Лама бодолгото болошобо.

Манай хөөрэлдөөн иигээд дууһаба, аалиханаар һууриһаа бодоод, ябахаяа түхеэрбэб. Лама гүнзэгы нойрһоо һэриһэндэл гэбэ, гараа барисалдабабди. Хожом уулзахаяа хөөрэлдэнгүй тарабабди. 

Бүхэли үдэр үглөөдэрынь тогтоһон гэртээ үнгэрбэбэб. Суглуулһан олон материалнуудаа, замайнгаа дэбтэр эмхилжэ үдэрни үнгэрбэ. Ажалаа үдэшэ багта дүүргээд, Маланычтаяа Хэжэнгын дасанһаа ябахынгаа урда тээ һүүлшынхиеэ гэгээн ламада ороод гараха гэжэ шиидэбэбди. Бидэниие хүндэтэйгөөр угтаһанайнь түлөө, Цыденов ламые амаршалаад гараха хүсэлтэй байгаабди. Залуу хубараг хүбүүн гэртэ ороод бидэнэртэ Цыденов ламын ерэжэ ябаһыень дуулгаба. Цыденов ламые угтахаяа гэрээ эзэн газаашаа гараба. 

Бидэ гэрэй эзые дахан гэгээн ламые угталсахаяа гарабабди. 

— Зай, мүнөө һүни һайн амараа гүт? — гэжэ Цыденов лама намһаа нюдэ руумни харан һураба. 

Бидэнэртэ анхаралтайгаар хандаһанайнь түлөө Цыденов ламада һайниие хүргэбэб. Бидэнэрэй һүүлшын хөөрэлдөөн сэдьхэл һанааеым зобоогоо ёһотой гэжэ Цыденов лама ойлгожо, мэдэжэ байһан хэбэртэй...

Хубараг хүбүүд сай аягалжа үгэбэ. Хөөрэлдөөн соогоо удаан бэе бэеэ ойлгоногүй хэбэртэйбди. Гэгээн лама гүйсэд булта хэлэхэ юумэеэ, эгээл шухала юумэеэ бидэндэ хэлээгүй байна гэжэ һанамаар һэн.

Газаамнай боро хараан боложо байна. Гэртэ байһан хубараг хүбүүдые ябахадатнай болохо гэһэн тэмдэг, Цыденов лама гараараа үгэбэ. Гэрэй эзэн лама баһа гэрһээ гараба, гурбуулаа үлэбэбди: гэгээн лама, Маланыч бидэ хоёр. Гэр соо удаан шэмээгүй болошобо.



Гэгээн лама һүрөөтэйгөөр, сэдьхэл хүдэлгэмөөр дуугарба.

— Хүндэтэ айлшан, — гээд тэрэ эхилбэ, — намайе шагнагты! Хөөрэлдөөн соогоо танда оло дахин шэрүүнээр дуугарааб. Тиигэжэ хэлэхэдээ, танай һанал бодолоор, баримтануудаар һонирхоһон байгааб, өөрынгөө һаналаа хамгаалан хэлэхэдэтнэй намда ехэ һонин байгаа һэн. Өөрөө ехэ дугай хүн би, һургуулитай хүнтэй танилсахадаа, танай эрдэм мэдэсэ, шажан мүргэл тухайтнай мэдэжэ абаха гээ һэм. Шэрүүн үгэнүүдни, харюунуудни, эрсэ хатуу шүүмжэлэлнүүдни танда ехэ аягүй байгаа гэжэ би ойлгожо байгааб, тиимэһээ, намайе хүлисэгты... Танһаа ехэ олон шэнэ юумэ мэдэжэ, ойлгожо абабаб... Танай байһанда, бүхы баримтануудыетнай һэргээн һанаад үзэе, хэлээшыетнэй гүйсэд зүбөөр ойлгоһоноо мэдэхэеэ һананаб.

Цыденов лама бидэнэй хөөрэлдөөнэй удхые гайхамшагтайгаар, нарин нягтаар залгамжуулан тобшолол хэбэ. Ламые шагнажа байхадаа, гайхамшагтэ, юрэ бусын бэлигтэй, гүн ухаанай, шажан мүргэлэй эрдэмтэн гэжэ ойлгоо һэмби. Тэрэ үдэшэ Маланыч шадамараар, үлүү бэрхээр, ухаатайгаар оршуулга хээ һэн. Оло дахин ехэ гүнзэгы, бодото байдалһаа таһархай гэгээн ламын һанал бодол тон зүбөөр оршуулаа.

— Бидэнэрэй хөөрэлдөөнэй удхыень хэр зүб дамжуулбабиб? — гэжэ лама хэлэжэ дууһахадаа, намһаа һураба.

— Зүб, тон зүб, — гэжэ ехэ гайхан хэлэбэб.

— Буддын шажан тухай үшөө нэгэ хэды үгэ хэлэхээ һананаб. Би ехэшье юумэ мэдэхэгүйб, — гэжэ тэрэ даруугаар тэмдэглэн хэлэбэ, — нэгэ хэды буддын шажанай арюун нангин номуудые уншаһан байнаб. Буддын шажан тухай олон ном бэшэгдэнхэй, тэдэ номууд соо бурхан тухай һонин юумэ, элдэб янзын бодолгонууд дайралдадаг.

Бурхан нэрэгүй гэжэ зарим номууд соо бэшэгдэнхэй байдаг, тэрэниие ямаршье хэбээр дүрсэлбэл, нүгэл, алдуу гэжэ тоологдодог. Эдэ зохёолнууд соо бурхан элдэб хэлбэритэй, дүрэ зүйлтэй байдаг юм гэжэ бэшэгдэнхэй. Зарим шажанай арюун нангин номууд бурханда һүгэдэхэ, мүргэхэ, зальбархые хоридог байна. Харин ондоо буддын шажанай номууд, хэмгүй олон мүргэл, уншалга хэхыень заабарилдаг юм. Буддын шажаниие хэн хайшаагаар ойлгоноб, тиигээд лэ бурхандаа һүзэглэнэ, этигэнэ, шутэнэ. Шажан мүргэл гээшэмнэй ажал, хэрэг үгыгөөр бүтэдэггүй, амигүй юм гэһэн танай үгэнууд, зүрхэ сэдьхэлдэм ехэ дүтөөр һанагдана. Тиимэһээ, буддын шажан манай шүтэдэг шажандал баһал үндэр, дээгүүр зорилготой гэжэ бодоо һэм...

Ушар боложо, намтай уулзажа хөөрэлдэхэ аргатай байһандаа, гэгээн лама ехэ дулаанаар баясаһанаа хэлэбэ. Үүр сайжа байхада, үглөөнэй дурбэ багта, амаршалалдаад тарабабди. Өөрынгөө талаһаа, хөөрэлдэжэ үнгэрһэн үдэрнүүд тухайгаа һайн һайханаар дурсан һанажа ябаха байһанаа, гэгээн ламада хэлэбэб.

Газаа үүр сайжа байба. Ехээр эсэһэн Маланыч түргэн, бүхөөр унташаба. Үргэһэмни хүрэнэгүй, удаан саг соо нюдөө анибагүйб, Сибириин бүглүү, мартагдаһан газарта, Хэжэнгын дасанда зүрхэ сэдьхэлдэм дүтэ зүйлнууд тухай үдэр һүнигүй иигэжэ хөөрэлдэхэ байһанаа, оройдоошье хүлеэгээгүйб. Иимэ бодол һанаандам ерээ һэн: «Хүнэй сэдьхэл ямар баянмб даа! Хүн гээшэ хаанашье байгаа һаа, энэ юртэмсын нюусануудые мэдэжэ абахаа һанана. Шэнэ мэдэсэ ойлгожо абахаа эрмэлзэһэн хүндэ таарамжатай болзол, ушарал болоходо, олон жэл соо зүрхэ сэдьхэлэйнь оёрто сугларһан, һэжэглэмээр асуудалнууд эзэрхэгээр, захирамтайгаар харюунуудые нэхэнэ. Гэгээн ламын сэдьхэлынь үнихэнэй иимэ асуудалнуудые табинхай гэжэ һанамаар байгаа һэн. Бидэнэрэй түрүүшын уулзалгаһаа эхилжэ, дээрэ дээрэһээнь намһаа асууһан асуудалнуудынь хэды жэл соо ламын зүрхэ сэдьхэлдэнь нюугданхай байһыень бү мэдэе. Ламын зүрхэ сэдьхэлэйнь үлбэрэлгэ, хүсэлыень нэгэ жаашье һаань хангаа, намхаруулаа хүн гүб, мэдэнэгүйб. Тэрэ олон шэнэ, һонин юумэ мэдэжэ абаа, ондоо үзэл бодомжотой, бүүр түүр ойлгодог байһан баримтануудтай танилсаа юм... Даяанша лама һэеы гэртээ дахинаа олонһоо таһархай байдалда орохо, урдань һүгэдэн мүргэжэ байһан буряадууд, саашадаашье, тэрэнэй гараараа нэгэ хүдэлхэдэнь гаража байха. Цыденов лама ехэ олон шэнэ бодолнуудые хадуужа абаа гэжэ һанагдаа һэн. Магад, түгэд номуудаа уншалгынгаа, ламынгаа уялгануудые дүүргэхынгээ хоорондо, бүхы үлэһэн үдэрнүүдтээ эдэ ойлгожо абаһан бодолнуудаа гүнзэгырүүлхэ, шүүмжэлэлжэ үзэхэ... Цыденов лама гүнзэгы бодолнуудайнгаа хубииньшье һаань хэн нэгэндэ дамжуулха гээшэ гү, зүрхэ сэдьхэлэйнгээ нюусануудаа, һанаһанаа, баяр баясхаланаа абан үхэлэйнгөө дабаан дээрэ гараха байгаа юм гү?»