Суута ламанар
Худанай ламахай (Түгэсхэл)
29 июля 2020
1184
Буряад Уласай түүхын хуудаһануудһаа: Лубсан-Сандан Цыденов, Джа-яг рэмбүүшын хубилгаан болохо Бидия Дандарон.
XIX зуун жэлэй һүүл багта ехэ нүлөөтэй түгэд хубилгаануудай бүлэг, бүддын шажанай саашанхи хүгжэлтэ Буряад оронтой, Росси гүрэнтэй холбодог байгаа гэжэ домогууд хэлэнэ. XIII Джа-яг рэмбүүшэ Галсан Цултим Данбий Нима энэ бүлэгэй тоодо ородог байгаа.
Сандан лама Джа-яг рэмбүүшын шаби болохынгоо урда тээ, ошонгүй, бэшэгээр хоёр асуудал табижа тэрэниие шалгаба. Сандан лама иигэжэ асууба: «Хэн боложо хойто наһандаа түрэхэбиб?» ба «Москва, Петербург хотонуудта бурханай, жаргалай орон диваажин мэтэ хаража ерээб». Джа-яг рэмбүүшэ түрүүшын асуудалда иигэжэ харюу үгэбэ: «Энэ һонирхолтной дэмы, хооһон. Энэ наһанайнгаа тулөө һанаагаа зобохо хэрэгтэй. Хойто түрэлтнэй ямар байхань, энэ наһандаа үйлэдэһэн буянһаа дулдыдаха». Хоёрдохидонь иигэжэ харюусаба: «Бурханай, жаргалай орониие, диваажаниие гадаадахи шэнжээрнь тодорхойлдоггүй юм». Джа-яг рэмбуушын харюунуудаарнь сэдьхэлээ ханан, Сандан лама тэрээндэ бэлэг болгон торгон хадаг барюулба, өөрынгөө шаби болгохыень гуйба. Сандан ламын Джа-яг рэмбүүшэдэ бариһан бэлэгүүдэй дунда ород хэлэн дээрэ бэшэһэн бэшэг байба (Сандан лама ород хэлэ һайн мэдэдэг һэн). Сандан ламын бэшэгтэ Джа-яг рэмбүүшэ хитад хэлээр бэшэһэн харюу эльгэбэ. Эдэ хоёр ламанар хоорондоо сэбэр бэшэгэй түгэд хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэг һэн.
Джа-яг рэмбүүшын Буряад орон ерээд ошоһоной удаа, Сандан лама дасанһаа гаража, буддын шажаниие шэнэдхэхэ зорилготой хүдэлөө эхилээ, Сандан лама эртэ урдын сагта Энэдхэг орондо хүгжэжэ эхилһэн буддын шажаниие һэргээн хүгжөөхэ, хуушан хэлбэридэнь, маягтань оруулха, ерэжэ байһан шэнэ сагтай, бодото байдалтай тааруулха, тэнсүүлхэ зорилготой байгаа юм. Сандан лама шабинарнуудаараа хамта (шабинарнуудынь баһал Худанай (Хэжэнгын) дасанда ламанар, хубарагууд байһан) Ородой адаг һууринһаа холо бэшэ оршодог тайгатай, хадатай Соорхой гэжэ газарта ёгоозорнуудай нэгэдэл байгуулаа. Тэндэ хорёод хүн ходо байгша һэн.
1900 онһоо Сандан лама Соорхойдо байжа эхилһэн, урдань, гурбан жэлэй туршада Худанай (Хэжэнгын) дасанда Ямандага бурханай бисалгал дүүргээ юм. Соорхойдо, түрүүшын жэлнуудтэ Сандан лама гансаараа бисалгал дүүргэжэ байгаа, юундэб гэхэдэ, тэрэ үедэ буддын шажанай тантрын практикын һуулшын шата тугэсхөө юм. Сандан лама модон гэр соогоо ходо гансаараа үргэлжэ бисалгал дүүргэжэ байгша һэн. Манай Буряад оронһоо һураггүй дулаан уларил шэнжэтэй Түгэдтэ, тэрэ үедэ бисалгал дүүргэхэ зорилготой ёгоозорнуудые уулын агыда оруулаад, газааһаань шабадаг, хэрэмлэдэг байһан түүхэтэй. Сандан ламын бисалгал дүүргэлгын забһарлалгын үедэ, ганса эгээл дүтын шабинуудынь гэртэнь орохо эрхэтэй һэн.
Лубсан-Сандан ламын Соорхойдо эмхидхэһэн ёгоозорнуудай бүлгэм Россида, хари гүрэнүүдтэ гарадаг байһан элдэб газетэнуудые захижа асаруулдаг байгаа. Тэдэ ламанар хари хэлэнүүдые үзэдэг һэн. Соорхойнхид баян номой сантай байһан, тэрээн соонь ород, хари гүрэнэй уран зохёолнууд байгаа. Тэрэ үеын дасанууд газетэнуудые захижа байгаагүй ха юм даа. Тиимэһээ энэ ушар, Лубсан-Сандан ламын ёгоозорнуудай бүлгэмэй буддын шажаниие шэнэдхэжэ эхилһые гэршэлнэ. Нэгэтэ Соорхой хүндэтэ ламые бараалхахаяа, үргэл мүргэл хэхэеэ ерэһэн һүзэгшэд, хара зон, Сандан ламые европын хубсаһатай, европын ном уншажа байһыень хаража, ехэ гайхалдаһан байна.
Зүүн зүгые шэнжэлэгшэ, профессор Позднеев Соорхой ерэһэн юм. Сандан лама тэрээнтэй буддын шажанай асуудалнуудаар хөөрэлдэһэн байна. Тэрэ хөөрэлдөөнэйнгөө удаа, Позднеев ехэ гайхаһан, сошоһон гэдэг, оло дахин «Лама так лама, лама так лама» гэжэ дабтан урагша хойшоо алхалаа гэлсэдэг юм.
Лубсан-Сандан ламын эмхидхэһэн ёгоозорнуудай бүлгэм шажаниие һэргээн шэнэдхэхэ зорилготой байгаа. Тэдэ Түгэдтэ дэлгэрһэн буддын шажанай элдэб аргануудые, бүлэглэлнүүдые, шэглэлнүүдые, замуудые ехэ гүнзэгыгөөр үзэһэн, нэбтэрүүлһэн юм.
XIII Джа-яг рэмбүүшэ Галсан Цултим Данбий Нима хоёрдохиёо Буряад орон ерэхэдээ, Соорхой ошожо, Сандан ламатай уулзаһан, хөөрэлдэһэн юм. Джа-яг рэмбүүшын Соорхой ерэһэн тухай иимэ домог тараһан юм. Джа-яг рэмбүүшын Соорхойһоо ябахаяа түхеэржэ байхадань, олон һүзэгшэд тэрэнэй һуужа байһан тэргыень моринһоонь мулталаад, ламые тэргэтээнь гар дээрээ үргөөд, нара зүг гурба тойруулжа, үндэр түрэлтэ гэгээн ламые хойто түрэлдөө Хэжэнгэдэ түрэхыень гуйгаа юм. Джа-яг рэмбүүшэ һүзэгшэдэй гуйлтые хүндэтэ дээрэ угтан абажа, зүбшөөһэн, тогтооһон байна.
1913 ондо Соорхойһоо холо бэшэ нютагта хүбүүхэн турөө. Лубсан-Сандан Цыденов тэрэ хүбүүе Джа-яг рэмбүүшын хубилгаан түрөө гэжэ элирүүлһэн, зүбшөөһэн юм. Энэ хүбүүмнэй Бидия Дандарон байгаа. Сандан ламын эгээл бага наһатай шабинь болоо.
1918 ондо Сандан габжа Хэжэнгын дасанай шэрээтээр һунгагдаһан байгаа. Теэд нюуса тарниингаа бисалгал таһалдуулжа болохогүй дээрэһээнь, шэрээтын уялгые тэрэнэй нэрэһээ Цоржа Цэрэнпилэй Гэнин долоон жэлэй туршада дүүргэжэ байһан юм.
Байһаар, эрхэтэнэй дайнай үймөөтэй, сэмуун саг ерэбэ даа. Россида болоһон эрхэтэнэй дайнай үедэ, 1918 оной зунай һүүл багта Японоор дэмжэгдэһэн атаман Семенов Байгалһаа зүүн тээхи хизаарта сэрэгэй эзэрхэг засаг тогтооһон гээшэ. 1918 оной сентябрь һараһаа 1920 оной март хүрэтэр Буряад ороной дэбисхэр дээрэ атаман Семёновай засаг тогтоо һэн. Атаман Семёнов буряад хүбүүдые сэрэгтээ татан абаха захиралта гаргаһан юм. Энээндэнь буряад зон ехэ дурагүй, эсэргүү байгаа. Тиигээд энэ эсэргүү зогсолгын бүри шангадахадань, зоной зарим түлөөлэгшэд даяан бисалгалда һууһан Сандан ламхайда мандал дамжуулан үргөөд, «Яажа Семёновой сэрэгтэ хүбүүдые татаха гэһэн захиралта зогсоохо аргатай гээшэб?» гэжэ бэшэгээр абарал һураһан юм. Ламын үгэһэн харюу (абарал) дүүрэн хэмжээн соогоо мэдэгдэнэгүй, тиигэбэшье гол харюунь: «Семёновой мэдэлэй бэшэ тусхайта гүрэн тогтоохо хэрэгтэй» гэһэн удхатай байгаа. Энэ харюунь Сандан ламхайн үндэһэн арадаа хайрлаха, бүрин бүтэн байлгадань туһалха сэдьхэлтэйень гэршэлнэ.
Иимэ абаралай гараад байхада, Сагаанай, Бодонгуудай, Хальбинай хошуунуудай нютаг бүхэндэ суглаанууд боложо, тэрэ гүрэн тогтоохын Ехэ (Учредительнэ) Суглаанда делегадуудые һунгаа. Тэрэл үеэр Үндэһэн Хуулиин проект зохёохо комисси хүдэлөө, энэ гүрэнэй албатан болон орохо дуратай бусад хүнүүдэй (ехэ, бага илгаагүй) дансанууд бэшэгдэһэн байгаа.
Тогтоогдохоёо байһан гүрэнэй албатан «харлиг, харлигууд» гэжэ нэрэтэй болоһон юм. Мүнөө Хэжэнгын аймагай газар дээрэ тэрэ сагта ажаһуужа байһан буряад зоной диилэнхи хубинь харлигууд болоһон гээшэ. Иимэ үйлэ хэрэгүүд 1919 оной апрель һара соо болоо. Тэрэ үедэ Семёновой засагай нютагай зургаанууд — сомонууд, хошуунууд хүдэлжэл байһан юм.
Ехэ (Учредительнэ) Суглаан май һарын эхеэр болоо, 102 делегадууд тэндэ хабаадаа. Цэдэнэй Сандан лама — хаан гэжэ соносхогдоһон, дээдын засагай тушаалта нюурнууд һунгагдаһан ба шэнэ гүрэнэй тогтоогдоһон тухай деклараци абтаһан байгаа. Тиин энээн тухай Семёновой засагта дуулгаһан байгаа. Үндэһэн Хуули (Конституци) лама — хаанаар баталагдаа һэн. Ондоо нютагуудай зон энэ гүрэндэ орожо эхилһэн, жэшээнь, Үльдэргын, Буламай... Иимэ юумэнэй болоод байхада, үнишье болонгүй (арбаад хоноод), атаман Семёновой захиралтаар Дээдэ-Үдэһөө ерэһэн сэрэгэй гарнизоной начальник түрүүтэй хасагуудһаа бүридэһэн отряд Доодо-Худан ерэжэ, энэ гүрэнэй дээдын тушаалтадые хаантайнь өөрынгөө хиналта доро абаад, абаашажа түрмэдэ хааһан байгаа. Эндээ үлэһэн эдэбхитэй харлигуудые суглуулжа хаагаад, ехээр сохижо байгаад мүшхэлтэ хэһэн юм. Энэ гүрэн, Правительство, нютагуудай захиргаантай болоогүй, полици, сагдаашьегүй, сэрэгэй хамгаалгын яаман (министерство) гэжэ огтолон хараалагдаагүй байһан гээшэ.
Цэдэнэй Сандан болон тэрэнэй министрнүүд һара тухай болоод түрмэһөө табигдажа, нютагаа бусажа ерэһэн байгаа. Теэд 1920 он гаратар атаманай захиралтаар тэдэниие хоёр дахин түрмэдэ хааһан, табиһан байха юм. Алас-Дурна Республикын тогтоһон хойно 1920 оной октябрь һарада агсан хааниие, үлэһэн министрнүүдыень, эдэбхитэй гэжэ тоологдоһон харлигуудыень Дээдэ-Үдын, һүүлээрнь Эрхүүгэй түрмэдэ хааһан байгаа. Тэндээ зариманиинь халуун үбшөөр үбшэлжэ наһа бараа, амиды үлэгшэдынь 1921 ондо тэндэһээ табигдаһан юм. Гансал Цэдэнэй Сандан табигдаагүй, 1922 оной эхиндэ Новониколаевскын (Новосибирскын) түрмэдэ абаашагдаад байтараа, сээжынгээ зүүн дүрэдэ хүйтэ абаһанһаа үбшэлөөд, 1922 оной майн 15-да наһанһаа нүгшөө гэжэ уголовно хэрэг соонь бэшээтэй ха. Буруу, зүбынь бурхан мэдэхэ.
Энэ лама зоной дунда «Худанай ламхай», «Агадий лама» гээд үлүүсэ мэдэгдэдэг, алдаршанхай юм.
Буряад Республикын Прокуратурын 1997 оной августын 28-най тогтоолоор гэм хэһэн зүйлэй огто үгыһөө уголовно хэрэг болюулагдаһан, эрхэтэн Цэдэнэй Сандан сагааруулагдаа.
Харлигууд бологшодой (юрын үхэлтэнэй) үхибүүд, ашанар энэ мэдээсэл баяртайгаар, хүхюутэйгөөр угтан абаа юм. Ушарынь хадаа СССР гурэнэй байха сагта засаг түрые зонхилһон зургаанууд эдэндэ хүйтэнөөр хандадаг байһан губ даа. 78 жэл үнгэрһэн хойно энээндэнь эсэс табигдаба гээшэ.
Арадаа хамгаалагша, Буряад-Монголдоо хэнһээшье олон жэлдэ тарниин бисалгал хэгшэ, Ямандагын ёгоозор, хогоосон шанар олоһон, Дарма Ранза-лама Цэдэнэй Сандан ламхайн түрэһөөр 170 жэлэй ой 2021 ондо гүйсэхэ. Цэдэнэй Сандан ламхай хэдэн зохёол бэшэһэн юм, тэдэнииень ном болгон хэблэхэ шухала.
Сандан лама Джа-яг рэмбүүшын шаби болохынгоо урда тээ, ошонгүй, бэшэгээр хоёр асуудал табижа тэрэниие шалгаба. Сандан лама иигэжэ асууба: «Хэн боложо хойто наһандаа түрэхэбиб?» ба «Москва, Петербург хотонуудта бурханай, жаргалай орон диваажин мэтэ хаража ерээб». Джа-яг рэмбүүшэ түрүүшын асуудалда иигэжэ харюу үгэбэ: «Энэ һонирхолтной дэмы, хооһон. Энэ наһанайнгаа тулөө һанаагаа зобохо хэрэгтэй. Хойто түрэлтнэй ямар байхань, энэ наһандаа үйлэдэһэн буянһаа дулдыдаха». Хоёрдохидонь иигэжэ харюусаба: «Бурханай, жаргалай орониие, диваажаниие гадаадахи шэнжээрнь тодорхойлдоггүй юм». Джа-яг рэмбуушын харюунуудаарнь сэдьхэлээ ханан, Сандан лама тэрээндэ бэлэг болгон торгон хадаг барюулба, өөрынгөө шаби болгохыень гуйба. Сандан ламын Джа-яг рэмбүүшэдэ бариһан бэлэгүүдэй дунда ород хэлэн дээрэ бэшэһэн бэшэг байба (Сандан лама ород хэлэ һайн мэдэдэг һэн). Сандан ламын бэшэгтэ Джа-яг рэмбүүшэ хитад хэлээр бэшэһэн харюу эльгэбэ. Эдэ хоёр ламанар хоорондоо сэбэр бэшэгэй түгэд хэлэн дээрэ хөөрэлдэдэг һэн.
Джа-яг рэмбүүшын Буряад орон ерээд ошоһоной удаа, Сандан лама дасанһаа гаража, буддын шажаниие шэнэдхэхэ зорилготой хүдэлөө эхилээ, Сандан лама эртэ урдын сагта Энэдхэг орондо хүгжэжэ эхилһэн буддын шажаниие һэргээн хүгжөөхэ, хуушан хэлбэридэнь, маягтань оруулха, ерэжэ байһан шэнэ сагтай, бодото байдалтай тааруулха, тэнсүүлхэ зорилготой байгаа юм. Сандан лама шабинарнуудаараа хамта (шабинарнуудынь баһал Худанай (Хэжэнгын) дасанда ламанар, хубарагууд байһан) Ородой адаг һууринһаа холо бэшэ оршодог тайгатай, хадатай Соорхой гэжэ газарта ёгоозорнуудай нэгэдэл байгуулаа. Тэндэ хорёод хүн ходо байгша һэн.
1900 онһоо Сандан лама Соорхойдо байжа эхилһэн, урдань, гурбан жэлэй туршада Худанай (Хэжэнгын) дасанда Ямандага бурханай бисалгал дүүргээ юм. Соорхойдо, түрүүшын жэлнуудтэ Сандан лама гансаараа бисалгал дүүргэжэ байгаа, юундэб гэхэдэ, тэрэ үедэ буддын шажанай тантрын практикын һуулшын шата тугэсхөө юм. Сандан лама модон гэр соогоо ходо гансаараа үргэлжэ бисалгал дүүргэжэ байгша һэн. Манай Буряад оронһоо һураггүй дулаан уларил шэнжэтэй Түгэдтэ, тэрэ үедэ бисалгал дүүргэхэ зорилготой ёгоозорнуудые уулын агыда оруулаад, газааһаань шабадаг, хэрэмлэдэг байһан түүхэтэй. Сандан ламын бисалгал дүүргэлгын забһарлалгын үедэ, ганса эгээл дүтын шабинуудынь гэртэнь орохо эрхэтэй һэн.
Лубсан-Сандан ламын Соорхойдо эмхидхэһэн ёгоозорнуудай бүлгэм Россида, хари гүрэнүүдтэ гарадаг байһан элдэб газетэнуудые захижа асаруулдаг байгаа. Тэдэ ламанар хари хэлэнүүдые үзэдэг һэн. Соорхойнхид баян номой сантай байһан, тэрээн соонь ород, хари гүрэнэй уран зохёолнууд байгаа. Тэрэ үеын дасанууд газетэнуудые захижа байгаагүй ха юм даа. Тиимэһээ энэ ушар, Лубсан-Сандан ламын ёгоозорнуудай бүлгэмэй буддын шажаниие шэнэдхэжэ эхилһые гэршэлнэ. Нэгэтэ Соорхой хүндэтэ ламые бараалхахаяа, үргэл мүргэл хэхэеэ ерэһэн һүзэгшэд, хара зон, Сандан ламые европын хубсаһатай, европын ном уншажа байһыень хаража, ехэ гайхалдаһан байна.
Зүүн зүгые шэнжэлэгшэ, профессор Позднеев Соорхой ерэһэн юм. Сандан лама тэрээнтэй буддын шажанай асуудалнуудаар хөөрэлдэһэн байна. Тэрэ хөөрэлдөөнэйнгөө удаа, Позднеев ехэ гайхаһан, сошоһон гэдэг, оло дахин «Лама так лама, лама так лама» гэжэ дабтан урагша хойшоо алхалаа гэлсэдэг юм.
Лубсан-Сандан ламын эмхидхэһэн ёгоозорнуудай бүлгэм шажаниие һэргээн шэнэдхэхэ зорилготой байгаа. Тэдэ Түгэдтэ дэлгэрһэн буддын шажанай элдэб аргануудые, бүлэглэлнүүдые, шэглэлнүүдые, замуудые ехэ гүнзэгыгөөр үзэһэн, нэбтэрүүлһэн юм.
XIII Джа-яг рэмбүүшэ Галсан Цултим Данбий Нима хоёрдохиёо Буряад орон ерэхэдээ, Соорхой ошожо, Сандан ламатай уулзаһан, хөөрэлдэһэн юм. Джа-яг рэмбүүшын Соорхой ерэһэн тухай иимэ домог тараһан юм. Джа-яг рэмбүүшын Соорхойһоо ябахаяа түхеэржэ байхадань, олон һүзэгшэд тэрэнэй һуужа байһан тэргыень моринһоонь мулталаад, ламые тэргэтээнь гар дээрээ үргөөд, нара зүг гурба тойруулжа, үндэр түрэлтэ гэгээн ламые хойто түрэлдөө Хэжэнгэдэ түрэхыень гуйгаа юм. Джа-яг рэмбүүшэ һүзэгшэдэй гуйлтые хүндэтэ дээрэ угтан абажа, зүбшөөһэн, тогтооһон байна.
1913 ондо Соорхойһоо холо бэшэ нютагта хүбүүхэн турөө. Лубсан-Сандан Цыденов тэрэ хүбүүе Джа-яг рэмбүүшын хубилгаан түрөө гэжэ элирүүлһэн, зүбшөөһэн юм. Энэ хүбүүмнэй Бидия Дандарон байгаа. Сандан ламын эгээл бага наһатай шабинь болоо.
1918 ондо Сандан габжа Хэжэнгын дасанай шэрээтээр һунгагдаһан байгаа. Теэд нюуса тарниингаа бисалгал таһалдуулжа болохогүй дээрэһээнь, шэрээтын уялгые тэрэнэй нэрэһээ Цоржа Цэрэнпилэй Гэнин долоон жэлэй туршада дүүргэжэ байһан юм.
Байһаар, эрхэтэнэй дайнай үймөөтэй, сэмуун саг ерэбэ даа. Россида болоһон эрхэтэнэй дайнай үедэ, 1918 оной зунай һүүл багта Японоор дэмжэгдэһэн атаман Семенов Байгалһаа зүүн тээхи хизаарта сэрэгэй эзэрхэг засаг тогтооһон гээшэ. 1918 оной сентябрь һараһаа 1920 оной март хүрэтэр Буряад ороной дэбисхэр дээрэ атаман Семёновай засаг тогтоо һэн. Атаман Семёнов буряад хүбүүдые сэрэгтээ татан абаха захиралта гаргаһан юм. Энээндэнь буряад зон ехэ дурагүй, эсэргүү байгаа. Тиигээд энэ эсэргүү зогсолгын бүри шангадахадань, зоной зарим түлөөлэгшэд даяан бисалгалда һууһан Сандан ламхайда мандал дамжуулан үргөөд, «Яажа Семёновой сэрэгтэ хүбүүдые татаха гэһэн захиралта зогсоохо аргатай гээшэб?» гэжэ бэшэгээр абарал һураһан юм. Ламын үгэһэн харюу (абарал) дүүрэн хэмжээн соогоо мэдэгдэнэгүй, тиигэбэшье гол харюунь: «Семёновой мэдэлэй бэшэ тусхайта гүрэн тогтоохо хэрэгтэй» гэһэн удхатай байгаа. Энэ харюунь Сандан ламхайн үндэһэн арадаа хайрлаха, бүрин бүтэн байлгадань туһалха сэдьхэлтэйень гэршэлнэ.
Иимэ абаралай гараад байхада, Сагаанай, Бодонгуудай, Хальбинай хошуунуудай нютаг бүхэндэ суглаанууд боложо, тэрэ гүрэн тогтоохын Ехэ (Учредительнэ) Суглаанда делегадуудые һунгаа. Тэрэл үеэр Үндэһэн Хуулиин проект зохёохо комисси хүдэлөө, энэ гүрэнэй албатан болон орохо дуратай бусад хүнүүдэй (ехэ, бага илгаагүй) дансанууд бэшэгдэһэн байгаа.
Тогтоогдохоёо байһан гүрэнэй албатан «харлиг, харлигууд» гэжэ нэрэтэй болоһон юм. Мүнөө Хэжэнгын аймагай газар дээрэ тэрэ сагта ажаһуужа байһан буряад зоной диилэнхи хубинь харлигууд болоһон гээшэ. Иимэ үйлэ хэрэгүүд 1919 оной апрель һара соо болоо. Тэрэ үедэ Семёновой засагай нютагай зургаанууд — сомонууд, хошуунууд хүдэлжэл байһан юм.
Ехэ (Учредительнэ) Суглаан май һарын эхеэр болоо, 102 делегадууд тэндэ хабаадаа. Цэдэнэй Сандан лама — хаан гэжэ соносхогдоһон, дээдын засагай тушаалта нюурнууд һунгагдаһан ба шэнэ гүрэнэй тогтоогдоһон тухай деклараци абтаһан байгаа. Тиин энээн тухай Семёновой засагта дуулгаһан байгаа. Үндэһэн Хуули (Конституци) лама — хаанаар баталагдаа һэн. Ондоо нютагуудай зон энэ гүрэндэ орожо эхилһэн, жэшээнь, Үльдэргын, Буламай... Иимэ юумэнэй болоод байхада, үнишье болонгүй (арбаад хоноод), атаман Семёновой захиралтаар Дээдэ-Үдэһөө ерэһэн сэрэгэй гарнизоной начальник түрүүтэй хасагуудһаа бүридэһэн отряд Доодо-Худан ерэжэ, энэ гүрэнэй дээдын тушаалтадые хаантайнь өөрынгөө хиналта доро абаад, абаашажа түрмэдэ хааһан байгаа. Эндээ үлэһэн эдэбхитэй харлигуудые суглуулжа хаагаад, ехээр сохижо байгаад мүшхэлтэ хэһэн юм. Энэ гүрэн, Правительство, нютагуудай захиргаантай болоогүй, полици, сагдаашьегүй, сэрэгэй хамгаалгын яаман (министерство) гэжэ огтолон хараалагдаагүй байһан гээшэ.
Цэдэнэй Сандан болон тэрэнэй министрнүүд һара тухай болоод түрмэһөө табигдажа, нютагаа бусажа ерэһэн байгаа. Теэд 1920 он гаратар атаманай захиралтаар тэдэниие хоёр дахин түрмэдэ хааһан, табиһан байха юм. Алас-Дурна Республикын тогтоһон хойно 1920 оной октябрь һарада агсан хааниие, үлэһэн министрнүүдыень, эдэбхитэй гэжэ тоологдоһон харлигуудыень Дээдэ-Үдын, һүүлээрнь Эрхүүгэй түрмэдэ хааһан байгаа. Тэндээ зариманиинь халуун үбшөөр үбшэлжэ наһа бараа, амиды үлэгшэдынь 1921 ондо тэндэһээ табигдаһан юм. Гансал Цэдэнэй Сандан табигдаагүй, 1922 оной эхиндэ Новониколаевскын (Новосибирскын) түрмэдэ абаашагдаад байтараа, сээжынгээ зүүн дүрэдэ хүйтэ абаһанһаа үбшэлөөд, 1922 оной майн 15-да наһанһаа нүгшөө гэжэ уголовно хэрэг соонь бэшээтэй ха. Буруу, зүбынь бурхан мэдэхэ.
Энэ лама зоной дунда «Худанай ламхай», «Агадий лама» гээд үлүүсэ мэдэгдэдэг, алдаршанхай юм.
Буряад Республикын Прокуратурын 1997 оной августын 28-най тогтоолоор гэм хэһэн зүйлэй огто үгыһөө уголовно хэрэг болюулагдаһан, эрхэтэн Цэдэнэй Сандан сагааруулагдаа.
Харлигууд бологшодой (юрын үхэлтэнэй) үхибүүд, ашанар энэ мэдээсэл баяртайгаар, хүхюутэйгөөр угтан абаа юм. Ушарынь хадаа СССР гурэнэй байха сагта засаг түрые зонхилһон зургаанууд эдэндэ хүйтэнөөр хандадаг байһан губ даа. 78 жэл үнгэрһэн хойно энээндэнь эсэс табигдаба гээшэ.
Арадаа хамгаалагша, Буряад-Монголдоо хэнһээшье олон жэлдэ тарниин бисалгал хэгшэ, Ямандагын ёгоозор, хогоосон шанар олоһон, Дарма Ранза-лама Цэдэнэй Сандан ламхайн түрэһөөр 170 жэлэй ой 2021 ондо гүйсэхэ. Цэдэнэй Сандан ламхай хэдэн зохёол бэшэһэн юм, тэдэнииень ном болгон хэблэхэ шухала.