Аджаа Лобсанг Түбдэн рэмбүүшын ном хэблэгдээ

«Аджаа рэмбүүшын ажабайдал болон алтан бумбын нюуса» гэһэн Аджаа рэмбүүшын намтартай номынь ород хэлэн дээрэ Улаан-Үдын «Буряад-Монгол ном» гэһэн хэблэлдээ буряад эхэнэр, түүхын эрдэмэй доктор Ирина Регбиевна Гарри оршуулан гаргаа. Энэ номынь хадаа ямар нэгэ уршагта ябадалтай роман шэнгеэр бэшэгдэнхэй кино буулгамаар ном гээд мэдээжэ зүжэгшэн, Аджаа рэмбүүшын нүхэр Ричард Гир хэлэһэн байна. 


БҮХЫ ТҮГЭДЭЙ ХААН - ГҮШЭ ХААН

Аджаа Лобсан Түбдэн рэмбүүшэ багша хошууд монгол хүн болоно. Гүшэ хаанай хошууд омогой ури hадаhан гээшэ. Гүшэ хаан Чингис хаанай обогой Хабата-Хасарай таhардаhан. 

17-дохи зуун жэлдэ Гүшэ-хаан хошууд сэрэгүүдтэеэ Амдогой Хүхэ нуур нютаг нүүжэ, V Далай ламын, тэрэнэй Гэлугпа шэглэлэй тала баригдаг болоһон юм. 

Гүшэ хаанай ударидалга доро ойрад-монголшууд хэды жэлэй туршада шара шажантанай түлөө дайлалдажа, Далай ламада эсэргуусэгшэдые хюдаад, Гүшэ хаан бүхы Түгэдэй хаан болоһон байна. 


Амдо, Кхам ба Уй-Цзан — түб Түгэдэй хаанаар Гүшэ хаан үни һуунгүй, 1642 ондо 5-дугаар Далай ламада хаан шэрээгээ бэлэглэhэн габьяатай. Энээнһээ хойшо Түгэд орондо гэлугпа шажантанай гарта засаг ороһон байна. Тэрэ гэhэн сагhаа хойшо хошууд-монголшууд Хүхэ нуурта hуурижан үлэhэн юм. 

Цин хаанта гүрэнэй үедэ хошуудууд манжуурнуудта эзэлэгдэжэ, Хүхэнуурта засагаа алдаба. Тиигэбэшье хошууд-монголшууд Амдо, Кумбумай хиид дасангуудые толгойлһоор, хубилгаануудынь хошууд-монголшуудай дундаhаа шэлэн абтадаг байба. 

Хэды хэсэг хошуудууд Хуанхэйн урда тала нүүжэ, түгэд зонтой худхаралдажа, монгол хэлэеэ алдан, ёhо заншалнуудаа мартаа... Зарим хошуудуудынь түүхын эрхээр нүүжэ, мүнөө Синцзянь болон Хальмагта амидарна.

ХХ зуунай эхеэр хошууд-монголшууд Амдодо үсөөрбэ, ондоо яһатан олоор зөөжэ ерэбэ, хүн аманайнгаа тоогоор миин лэ 2% үлэбэ, мүнөө болоходо 100-гаад мянган хүн ажаһууна. 

Харин Хүхэ нуурта үлөөшэ бейс обогтой хошууд-монголшууд мүнөө хүрэтэр монгол хэлэеэ, соёлоо нангинаар хадагалжа ябана.
 

ЗОНХОБО БУРХАНАЙ ЭСЭГЫН ХУБИЛГААН - МОНГОЛ ХҮН

Аджаа рэмбүүшэ, Джаяаг рэмбүүшэ, Серток рэмбүүшэ — Кумбум хиидэй гурбан хубилгаанууд булта хошууд-монгол зон.

Мүнөө байһан VIII дүгээр Аджаа рэмбүүшэ хадаа Зонхавын эсэгын хубилгаан болоно, Кукунорой баруун талада оршодог Олонор гэжэ нютагта 1950 ондо малша бүлэдэ түрэhэн намтартай.

 
2 наhатай байхадаа хубилан турэhэн VIII-дугаар Аджаа рэмбүүшэ гүүлэжэ, Кумбум хиидтэ эльгээгдэhэн бишыхан хүбүүн Түгэдэй буддын шажанай ёhоор дээдэ зэргын рэмбүүшын һургуулида найма наhа хүрэтэрөө һураа, хүмүүжүүлэгдээ.

Удангүй 1958 ондо Хитад Уласта шажаниие хубилан шэнэшэлгэ эхилжэ, соёлой хубисхал болоо. Улас түрын эдэ ехэ хубилалтанууд жаахан рэмбүүшын байдалда нүлөөлжэ, тэрэ хитад һургуулиин юрын hурагша болоhон юм. Соёлой хубисхалай бухы бэрхэшээлнүүдые бэеэрээ үзөө, пооли дээрэшье хүдэлөө, жорлонгуудыешье сэбэрлэхэ саг болоо. 


Кумбум дасан хаагдажа, мянгаад дуган хиидууд хаа хаанагүй hандаагдаа. Рэмбүүшын бүхы багшанарынь тушаагдаа, бэйс обогтон хамалганда орожо, үрэжэлтэй hайхан Олонуурай талаhаа хадатай Циляньшань руу ябуулагдаа. Рэмбүүшын эсэгэнь түрмэдэ наhа бараба. Аджаа рэмбүүшэ болон тэрэнэй обогойхид түрэл тала нютагаа тэрэ сагһаа хойшо бусаажа шадаагүй, юуб гэбэл, тэндэнь ядерна бомбо хэдэг бааза болгооһон байна. 

«Жизнь Арджа ринпоче и секрет золотой урны» гэһэн ном соогоо Аджаа рэмбүүшэ өөрынгөө намтар тодорхойгоор бэшээ. 


Аджаа рэмбүүшын 26-тай байхадань 1976 ондо Мао Цзэдун наhаа бараа. Энэ үедэ Хитад гүрэндэ бага яһатанай байдал ондоо боложо, өөршэлэгдэжэ захалаа. Дасан хиидүүдые дахяад һэргээхэ, нээхэ саг эхилбэ. Хитад Уласай засаг баригшад хубилгаануудые — Х Панчен-лама, тэрэнэй багша байhан Джаяаг рэмбүүшэ, мүн Кумбумэй залуу римбүүшэнүүдые — Аджаа ба Сертоог хоёрые ажаллахыень дуудаба. Энэ сагһаа хойшо Аджаа рэмбүүшэ гүрэн түрын үндэр тушаалнуудые эзэлдэг болобо: Кумбум хиидэй шэрээтэ, Бухыхитадай буддын шажанай ассоциациин түрүүлэгшын орлогшо, Бухыхитадай политико-консультативна комитедэй гэшүүнээр һунгагдаба. Хитадай хамагай ехэ ноёдтой — коммунис намай тэргүүнүүд Цзян Цзэмин, Ху Цзинтао хоёртой уулзаа. Рэмбүүшын хөөрэһөөр, тэрэ үедэ эзэлжэ байгаа бүхы зиндаа, тушаалнуудынь нэрэй хуудаһан — нэгэ визитнэ карточка дээрэ багтахагүй байгаа. 

Энэл үедэ ажаллажа байха сагтаа Аджаа рэмбүүшэ Джаяаг рэмбүүшэ багшатаяа бурханай ном саашань үзөө, Кумбум хиидэй дугануудые шэнээр бодхоогоо, хуварагуудай hургуули болон Буддын шажанай ехэ һургуули нээгээ. 

ЭРДЭМТЭН, ОРШУУЛАГША ГАРРИ ИРИНЫН ГЭР БҮЛЭ ТУХАЙ

Аджаа рэмбүүшэтэй Ород уласай зониие танилсуулһан эрдэмтэн гэхэдэ, Ирина Регбиевна Гарри болоно. Англи хэлэн дээрэ гараһан номыень оложо уншаад, ехэтэ һонирхожо, Аджаа рэмбүүшэтэй интернедээр танилсажа, 4 жэлэй туршада нилээд ехэ оролдолго гаргажа, энэ номынь хитад хэлэнһээ оршуулан хэблээд, мүнөө хэды олон зон уншаха аргатай болоод байнаб даа. 

Ирина Регбиевна — СССР гүрэнэй мэдээжэ эрдэмтэн, түүхын эрдэмэй доктор Регби Ешиевич Пубаев болон багша Хандажаб Батоевна Базаржапова хоёрой бүлэдэ түрэһэн юм. Регби абань Онон голой Адуун-Шулуун һомондо 1928 ондо Ешиин Пубаажабай бүлэдэ түрэһэн юм. Пубаажабай уг удамынь 19-дэхи зуун жэлдэ Баргажанһаа Ага руу нүүһэн эхирэд яһанай һэнгэлдэр омогой зон байгаа. 


Үнгэрэгшэ зуун жэлэй 20-оод онуудаар Адуун-Шулунһаа Хитадай Шэнэхээн нютаг руу буряадуудай олоороо нүүжэ эхилхэдэнь, 30-аад онуудта тэдэниие Ононой дайдаһаа Хара-Шэбэр нютаг зөөлгэһэн юм. 1935 ондо Кировой нэрэмжэтэ олондо мэдээжэ колхоз байгуулагдажа, түрүүлэгшэнь һүүлдэ Ажалай баатар болоһон Бальжинима Мажиев байгаа. 

Пубаатан олон хүүгэдтэй байһан, гурбан бага үхибүүдээ хүндэ үгэһэн. Хоёр хүбүүдынь — Регби Пубаев, Владимир Цыренов хоёр эрдэмэй докторнууд болоо, бэшэниинь түрэл колхоздоо нютаг дээрэ хүдэлһэн юм. 

Регби Ешиевич Ленинградай университет дүүргэжэ, монголшо түүхын мэргэжэлтэн болоһон юм. Оюутан байхаһаа эхилжэ Түгэдэй түүхээр һонирходог, Ленинградай университедэй аспирантурада һуража, Түгэдэй түүхээр кандидатска, докторско диссертацинуудаа хамгаалһан байна. Буряадай багшанарай дээдэ һургуулида хүдэлһэн, һүүлээрнь Буряадай эрдэмэй түбтэ ерэжэ, бүхы наһаараа эндэл ажаллаһан байха юм. Зүүн зүгэй арадуудай соёлой түүхын, Түгэдые, буддын шажан шэнжэлгын болон Зүүн зүгэй гар бэшэг хадагалдаг таһагуудай хүтэлбэрилэгшөөр хүдэлөө. 

Номой оршуулагша, редактор Ирина Гарри

Ирина Гарри:

Манай бүлэдэ табан хүүгэд байнабди. Тэдээн сооһоо гансараа би Зүүн зүгые шэнжэлэгшэ болооб. Би абынгаа дүүргэһэн Ленинградай университедэй Зүүн зүгэй факультедтэ һуража, Хитадай түүхээр мэргэжэлтэн болоһон байнаб. Институдээ дүүргээд, Бурятский институт общественных наук (мүнөө ИМБТ) гээшэдэ ажалда ороод, мүнөөшье болотор хүдэлжэ ябанаб. 

Абынгаа мүрөөр Ирина басаганиинь Түгэдөөр hонирходог болоо. Кандидатска диссертацинь Түгэдэй буддын шажанай түүхэ тухай, докторско диссертацияа Хитад гүрэнэй Түгэдтэ ябуулжа байhан политикэдэ зорюулаа. Ирина Регбиевна хэды удаа экспедицинүүдтэ Хитадаар ябаһан, hүүлэй арбаад жэлнүүдтэ Түбэдэй мүнөө үеын байдал шэнжэлхэдээ, Түбэд ороной бүхы нютаг газараарнь ябаhан байна. Хоёр эрдэм шэнжэлгын монографи-номуудые гаргаа: «Дзогчен и Чань в буддийской традиции Тибета», «Буддизм и политика в Тибетском районе КНР», эрдэмтэдэй статьянуудые согсолһон «Буддизм в истории и культуре бурят» гэһэн номой редакторынь боложо гаргаа. Хитад хэлэтэй эрдэмтэн байхадаа, хитадһаа оршуулгануудые хэдэг. Жэшээнь, мэдээжэ уран зохеолшо Ван Лисюнай «Размышления о Тибете» гэһэн ном, һүүлшын ехэ ажалынь гэхэдэ Аджаа рэмбуушиин намтар ород хэлэндэ оршуулжа, недондо жэлэй хушаар энэ номынь ород хэлэн дээрэ «Буряад-Монгол Ном» гэжэ хэблэлэй түсэлөөр гаргагдаа. 



Ирина Гарри: 2010 ондо Фейсбук соогоо Аджаа рэмбүүшые оложо, харахадамни ехэл hонин байгаа намда. Тэрэ сагhаа хойшо Аджаа рэмбүүшэтэй Фейсбугэй нүхэд болообди. 2015 ондо монголшо эрдэмтэдэй конференцидэ Америка руу ошооб. Тэндэ бидэн нухэдтэеэ Аджаа рэмбүүшын Тугэд-монгол соёлой түб ошожо, түрүүшынхиеэ нюур нюураараа харалсан танилсабди. Оло юумэн тухай һонирхон хөөрэлдөөбди. Тиихэдэ Аджаа рэмбүүшэ номоо намда бэлэглээ hэн. Энэ номынь гурбан хэлэн дээрэ гараhан (англи, монгол, хитад хэлэнүүд дээрэ). Энэ ном тухайнь би хэды уншаһан байгааб, юуб гэбэл, 2011 ондо энэ номынь Америкэдэ бестселлер болоhон байга. Тиигээд лэ би тэрэ номыень уншаад, ород хэлэндэ оршулга хэхэ хэрэгтэй гэжэ ойлгооб. Тиижэ хэлэхэдэмни Аджаа рэмбүүшэ хитад хэлэнhээ оршулга хэхэ байгаа гээ, би зүбшөөгөөб. 

Ирина Гарри, Аджаа рэмбүүшэ, Михаил Анджушев, Москва хото, 2019 он

АЛТАН БҮМБЫН НЮУСА

Номой нэрэ соо «Секрет золотой урны — алтан бумбын нюуса» гэхэдээ юун тухай хэлэгдэнэб гэжэ һонирхобобди. 1989 ондо 10-дугаар Панчен лама наhа баража, Хитадай ноёд комисси байгулжа, Панчен ламын хубилгаание бэдэржэ захалаа. Тэрэ үедэ Хитадай коммунис нам дотороо хоёр партитай байhан юм — ястребууд болон либералнууд гэжэ. Либералнууд тэрэ үедэ ехэ нүлөөтэй байжа, Панчен ламын хубилгаан тухай Далай ламатай хөөрэлдэхые зүбшөөбэ. 

Панчен ламын хубилгааниие бэдэрһэн бүлэг Чоки Нима гэжэ хүбүүе Панчен лама гэжэ тодоруулба. Энэ шухаг мэдээ Далай лама тон түрүүн бүхы дэлхэйн зондо соносхоhон байна. Теэд энэ үйлэ ябуулгадань Хитад гүрэн дураа гутажа, Түгэдэй дээдын хубилгаануудые ганса Хитад гүрэн соо байгаа һэн хойно өөһэдөө оложо тодоруулха эрхэтэйбди гэбэ. Либералнуудта харша намайхин Далай ламын мэдэрэлгые буруушаагаад, дээдын хубилгаануудые олодог «алтан бумбын ёһолол» өөһэдөө үнгэргэбэ. Яагаад энэнь үнгэрөөб гэхэдэ, алтан бүмбэ дотор саарhан дээрэ бэшээтэй шэлэгдэһэн хүүгэдэй нэрэнуудые хээд, бүмбэ хүдэлгэжэ, нэгэ саарhынь унагаажа, хитадай ноёд—Гьялцен Норбу гэһэн хүбүүе Панчен лама гэжэ тогтообо. Аджаа рэмбүүшэ энэ ёһололдо байhан хадаа эндэ болоһон үйлэ тухай үнэн соонь өөрынгөө намтар ном соогоо бэшэнэ. 


Ирина Гарри: Харин Далай ламын тодоруулһан Чокьи Нима хүбүүн тэрэ сагhаа хойшо үгы болонхой, хаана байһаниинь мүнөө болотор мэдэгдэнэгүй. Энэ үедэ Аджаа рэмбүүшын багшань ба түрэлынь болохо Джаяаг рэмбүүшэ бурхандаа ябаа. Джаяаг рэмбүүшэ Панчен ламын багшань байгаа. Хитадай ноёдой олоhон Панчениие түгэдүүд ба монголшууд тоодоггүй, Джа Панчен (Хитадай Панчен) гэжэ нэрлэдэг. Арад зониие Джа-Панчениие хүндэлүүлхын тула Хитадай засаг Аджаа рэмбүүшиие дуудаа. Энэ Джа-Панченай багшань болохош гээ.

Тиигэбэл бүхы Хитадай Буддын шажанай ассоциациин аhан үндэр ноён болгоохобди гэһэнэйн һүүлдэ Аджаа рэмбүүшэ ехээр зободог болоо.

Далай лама минии багша. Джа-Панченай багша боложо шадахагүйб гэжэ Аджаа рэмбүүшэ бодоод, гурбан эгээн дүтэ зоноо абаад, Хитадhаа Гватемала руу нюусаар тэрьэлээ.



Иимэ юумэнэй болоходо Хитадай ноёд ганса бэшэ, бүхы Кумбум хиидэй ламанар, өөрынь түрэл ба нүхэдынь ехэ гайхаа, сошоо. 

Тиигэжэ 48 наhатай Аджаа рэмбүүшэ, англи хэлэ оройдоошье мэдэхэгүй, гэр байрашьегүй хүн хари газарта байха баатай болоо. Тииһээр тэрэ хари газарай ажабайдалда дадажа эхилээ. Далай ламада бэшэг бэшээ. Тиихэдэнь Далай лама Аджаа рэмбүүшые Америка руу уряа. Америкада шэнэ нухэдтэй болоод Калифорнидо байха газар олоо hэн. Тэндэ Аджаа рэмбүүшэ номоо бэшээ. Буддын шажанай нигүүлэсхы сэдьхэлэй туб байгуулаа. Тэндээ түрүүшын шабинартай болоhон. Буддын шажанай гүн ухаа — философи, медитаци заадаг болоо. Далай ламын аха проф. Норбу гэжэ Блумингтондо Түгэдэй буддын шажанай соёлой түбэй захирал байгаа. Проф. Норбу үндэр наhатай болоод байхадань Далай лама Аджаа рэмбүүшиие энэ түбэй захирал болгоо. Аджаа рэмбүүшэдэ Далай лама, монгол хүн хадаа бухы монгол яhатаниие — буряад, хальмаг болон тыва арадые харалсажа бай гэжэ хэлээ. Тиигэжэ түбэйнгөө нэрые Тугэд-монгол буддын шажанай соёлой түб гэжэ нэрэтэй болгоо.

Далай Ламатай Америкэдэ  анха удаа уулзалга

АДЖАА БАГШЫН МОНГОЛДО ЯБУУЛҺАН АЖАЛ

1998 ондо Хүхэ нуур нютагһаань Америкэ ябахадаа, 2 ашаа — сүүмхэ үргэлэнхэй ябаһан Аджаа рэмбүүшэ

«Би баян хүн бэшэ, буян хэжэ байһан хүнби», — гээд тэмдэглэһэн байдаг. 

Олон жэлэй туршада гэртээ ошожо, түрэлхидэеэ уулзаха, нютагайнгаа уһа гол, тала нугадаа мүргэхэ, сэдьхэлээ уяруулха аргагүй болоһон Аджаа рэмбүүшэ олон жэлэй туршада монголшуудтаа яажа туһалха тухай бодоо, хэды олон ажаябуулгаараа мэдээжэ болоо, Аджаа гэгээн гээд монголшууд хандаха юм. Монгол Уласай Засагай газарай дэмжэлгэтэй «Энэрэл нигүүлсэл оюун билгийн төв» нээжэ, Улаан-Баатар дээрэ шуһанай үбшэнэй, хабдартай хүүгэдэй ехэ эмнэлэг анха удаа барюулаа. Гурбан жэлэй туршада маша хурданаар барилгын ажалнууд ябуулагдажа, оршон үеын хамагай сайн тоног түхеэрэмжэ, хэрэгсэлнүүдээр хангаагдажа, 6 дабхар эмнэлгын асари гэр бодхоожо, 2014 онһоо энэнь ашаглагдажа захалаа. Һая түрэһэн гү али дутуу түрэһэн 25 үхибүүдые багтааха, 50 хүүгэдэй ортой эмнэлэг, үхибүүдэй амарха, наадаха таһалгануудтай, тренажерна танхимуудтай, холоһоо ерэһэн эмшэдые байлгаха буудалтай Аджаа гэгээнэй эмнэлэгтэ нилээд олон монгол хүүгэд хари гүрэн ошохоо болижо ниислэл хотодоо эмшэлгэеэ гарадаг болонхой. Аджаа гэгээн Монгол Уласай ехэ шагнал, Алтан Гадаһан орденоор шагнагдаһан байна. 

АДЖАА БАГШЫН УЛААН-ҮДЭДЭ БЭЕЛҮҮЛХЭ ТҮСЭЛ

Улаан-Үдэдэ байха үедөө Аджаа рэмбүүшэ Буряадай гүрэнэй Ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй дээдэ һургуулиин захирал Дмитрий Бураевтай уулзаад, түгэд хэлэ ба буддын шажан үзэхэ магистрын программа зохёохо шиидхэбэри абаа. Хальмагhаа, Тываhаа, Буряадһаа хоёр-хоёр оюутад нэгэ группэ боложо hураха.

Эдэ магистрнууд 2-дохи жэлээ һурахадаа Дхармасала ошожо стажировка хэхыень Аджаа рэмбүүшэ түсэблэнэ.

Магистратурын программын бүхы гаргашыень Аджаа рэмбүүшэ өөр дээрээ даажа абаха тухайгаа хэлээ. 


«Аджаа рэмбүүшын ажабайдал болон алтан бумбын нюуса — Жизнь Арджа ринпоче и секрет золотой урны» гэһэн номһоо ороһон бүхы мүнгэн эдэ оюутадай һуралсалда орохо болоно. Хоёрдохи хэблэлэй ном доторынь Аджаа рэмбүүшиин уншажа байдаг тарнинууд оронхой. Тус ном Ивалгын, Дээдэ-Онгостойн дасангуудта, Полином, ЗАМ гэһэн номой дэлгүүрнүүдтэ абаха аргатайт. ❚