XIX зуунжэлдэ Баргажан голдо буряад арадай агууехэ лама, ёгоозори, дэлхэйдэ мэдээжэ хубилгаан Соодойн Сэдэн ажаһууһан юм. Тэрэнэй түрэлхиин онсо түгэлдэр бэлиг, бурхан багшын суртаалые гүн гүнзэгыгөөр шудалһан эрдэмынь буряад-монгол арадай ба бүхы будын шажантанай омогорхол, баялигынь мүн. Соодой лама болбол Манжушри бурханай шаби, Ехэ Хүлгэн суртаалай үндэһэ табигша, Энэдхэгэй гүн шойрын багша, ёгоозори Нагарджунын нэгэ дүрэнь болоно гэжэ бүхэдэлхэйн будын шажантанай зүгһөө мэдэрэгдэнхэй. Нагарджуна – мадхьямикын гүн суртаалай эхи табиһан зохёогшо, Ваджраянын бүтээлшэ.
1983 ондо Балбын (Непал) ороной түб Катманду хотодо будын шажанай түлхүү - хубилгаашуулые бүридхэһэн ном хэблэгдэхэдэнь, тэндэнь Нагарджунын хубилгаан болохо Сэдэн Соодоев тухай зураглал ба гэрэл зурагынь гараһан. Тэрэ 7 жэлэй туршада (1894-1911) Баргажанай дасанай 9-дүгээр шэрээтэнь байгаа. Соодойн Сэдэн лама өөрынгөө урда түрэл Нагарджунадал хэдэн хари хэлэнүүдые мэдэхэ ба дэлхэйн элдэб оронуудаар аяншалһан юм. Баргажан голоор ажаһуужа байһан зонһоо тон түрүүлэн, Түбэд, Монгол, Балба, Бутан, Вьетнам, Япон ба Цейлон гүрэнүүд руу айлшалһан хүн болоно.
Баргажанай буурал сагаан үбгэд, хүгшэдэй үе дамжаһан дурсалгаар, анхан 1846 ондо хойто хизаарай үзэсхэлэн –үльгэрэй зүүдэндэл гэнтэ харагдаһан элһэн манхан губитай Элһэн нютагай Солсогшын Соодойн үгытэйхэн бүлэдэ гайхамшаг үхибүүн түрэһэн гэдэг. Тэрэ хүүгэнэй түрэхын урда Соодойтоной гэрэйнь газаа эндэхи дайдаар урда хойнош үзэгдөөгүй гоё һайхан сэсэг һалбаржа, ойро тойроной зон гайхашаа бараба. Энэ бол Соодойндо юрын бэшэ, дээдын убдистай хүбүүнэй түрэхэ байһые бурхадай үгэһэн тэмдэг байгаа гэхээр. Эгээлэй бэшэ газар уһатай дайдые шэлэжэ, энэ юртэмсэдэ мүндэлһэн бишыхан Сэдэн хүбүүнэй эхэнь Оторшо Шоно отогой Зоонын үбгэн гэжэ хүнэй басаган байһан. Хүбүүниинь һүүлдэнь хэлэхэдээ, түрэхынгөө урда би Бархан уула дээгүүр ниидэжэ, хаана түрэхэм гээшэб гэжэ шэнжээб, хараашалааб, тиигээд та хоёроо шэлэжэ бууһамби гэжэ хэлэжэ, гэртэхинээ гайхуулдаг һэн ха.
Хүбүүн бүри багахан байхаһаа эди шэдиеэ харуулжа эхилһэн. Тэрэ нэгэтэ үхибүүдые дахажа гүйн гэхэдээ, хии агаар һэтэ гараһандал, ханаараа гарашаһан гэхэ. Мүн болоодүй ушар үйлые уридшалан хэлэхэ, шубуудай, ан амитанай хэлэ ойлгохо шадалтай һэн. Жэшээнь, 1860 ондо Сагаан Нуурта байһан дуган Харгана руу зөөлгэхэеэ байхадань, эдирхэн Сэдэн: “Харгана руу дуган бү зөөлгэгты, Баргажанай хойто зүг руу абаашабалтнай, дээрэ байха” гэбэ ха. Тиин элдэб юумэ хэлэдэг болоһон: “Дуган соо ангир шубуун уурхай заһаха, дасан үхэр малай байра болохо,”- гэхэ мэтэ. 1923 ондо дасанай һандаржа эхилхэдэ, бүтэн үлэһэн хоёр дабхар байшангынь эдеэ хоол баридаг газар болгожо, найр наада тэндэ үнгэргэдэг болоод байһанаа, тииһээр хаясаанай болгоо һэн. 1930 ондо дасанай бэшэ байшангуудынь задалжа, Хүнтэй абаашаад, ажахын хамһабариин гэрнүүд болгоо.
Нютагаархин ба аха дүүгэйнь үхибүүдэй хэлэһээр, тэрэ зундаа Баргажан голой уһан дээгүүр газар дээгүүр ябаһандал ябажа гарашадаг, Бархан уула өөдэ ниидэсэгээн һагад, тон хүнгөөр абиран һагад үгсэхэ аргатай һэн. Ехэ уһатай бороо доро оробошье, хуурай зандаа үлэхэ. Энэ мэтэ хубилгаан шадабаринь хүн зониие ехэтэ гайхуулдаг, бэшэрүүлдэг байһан. Гэртэхиниинь иимэ хүнһөөл һаа ондоо хүбүүтэй болошоод, мүн лэ заримдаа яахаяашье мэдэхээ болижо байгша һэн ха.
Сэдэнэй абга нагаса хоёрынь ламанар байһан. Шагжаа абгань Баргажан дасанда гэбшэ лама байһан аад, штат ламанарые үсөөрүүлхэдэнь, хүдөө гаража, һамга абаад, олон үхибүүтэй болоһон. Тэрэниие тон һайхан сэдьхэлтэй, хүнэй өөрынгүй үхибүүдтэ дуратай, нютагайнгаа хамаг зондо хүндэтэй, олоной найжа ламань байһан гэдэг. Тэрэ 96 наһа хүрэжэ тагаалал болоо. Харин нагасань – Зоонын Хайдаб хориин дасангуудай нэгэндэ лама байһанаа, нютагаа бусажа, Баргажан дасанай Хүнтэйһөө баруун урагшаа, Борогол горхоной эрьедэ байха сагтань тэндэ шэрээтээр һууһан. Сэдэнэй 7-той болоходо, тэрэниие Баргажан дасан руу Шагжаа гэбшэ абга ламадань абаашажа, хубараг болгоһон. Тэрэнэй гол багшань суутай ёгоозори лама Санжи Шинтадов (Чинтадай лама) байһан. Баргажан дасанай 5-дугаар шэрээтэ Чинтадай ламые Ямандагын хубилгаан, Нимайлан багшын хойто түрэл гэжэ тоолодог һэн. Соодойн Сэдэн Чинтадай ламые Багшамни гэжэ яаха аргагүй хүндэлдэг, ерэбэ гэжэ харамсаараа гүйжэ ошоод, моринойнь жолоо тодон абажа, багшаяа эмээлһээ ямбатайгаар буулгадаг байгаа.
1861 ондо Соодой лама Бандида хамба ламанарай үргөө - Тамчын дасан зорин ошожо, цанид һургуулидань һуралсаад, 22 наһандаа гэбшэ гараһан байна. 1881-1886 онуудта Түбэдэй түб Һасын томохон Балдан Брэйбун дасанай Гоман хиидтэ һуралсажа, эрдэмээ улам дээшэнь үндэрлүүлээ. Соодойн лама түбэд, монгол, ланза хэлээр шажанай номуудые уншахаһаа гадна, өөрөө номуудые бэшэдэг байһан. Нагарджуна мэтэ ганса шажанай суртаал үзөөд дүүрэдэггүй, мүн тэрэ сагайнгаа олониитын эрдэм: уласхоорондын байдал (политикэ), түүхэ, географи, медицинэ, астрономи гэхэ мэтые зэргэ шудалжа ябаһан. Тэрэ Англиин, Франциин сэтгүүлнүүдые захижа уншадаг байһаниинь, наһа бараһан хойно гэртэнь олдожо элирээ. Соодойн Сэдэн тон мэдээжэ эмшэ лама байһан, тиин ходол дабтан хэлэхэдээ: “Баргажан голой аршаан булагуудынь, ан амитаниинь, ургамал набшань хамтарбал, дээрэнь үшөө будын шажанай номой һүр хүсэ, баялигынь нэмээбэл, ямарханшье үбшэ аргалжа боломоор юм” - гэдэг байгаа. Мүнөөшье хүрэтэр, Баргажанай газар дайда эм домто аршаангуудаараа суутай. Тэдэ аршаан бүхэнэйнь хажууда хуушан монгол бэшэгээр энэ ямар үбшэндэ, бэеын ямар хубида туһатайб гэжэ тодорхойлонхой. Урда сагта ямаршье лабораторинуудай үгы байһан сагта, иигэжэ уһанай эм домто шанарые элирхэйлжэ шадаһан зонуудай дунда Соодойн Сэдэн ламын нэрэ бии. Тэрэ уһа юрэл амталжа үзөөд, гансал өөрынь ойлгохо мэдээгээр аршаанай бодос ба эмшэлхэ үбшэнүүдые тодоруулха аргатай байһан. Мүнөөнэй шэнжэлгэнүүд суута эмшэ ламын зүб байһыень гэршэлээ.
1894 ондо Соодойн Сэдэн лама Баргажан дасанай шэрээтээр баталагдаба. Тэрэ агууехэ ёгоозори, хубилгаан байбашье, байдал һуудалай, хубсаһа хунарай талаар эрилтэ багатай, эгээлэй зоной дундуур ябаха дуратай һэн. Тэрэ түншэтэй даруу, хүлеэсэтэй, үнэншэ зантай, хүндэ ямбада дурагүй, үгытэй зондо шадал соогоо туһалдаг, үргэлөөр ороһон мүнгэ зөөриеэ ядарһан хүнүүдтэ ходо хубаажа үгэлгэтэйл байгша һэн. Соодой ламада үгытэй баянгүй булта зон һүзэглэдэг, тэрэниие айхабтар ехээр хүндэлдэг байһан. Тэрэнэй нюдэнэйнь хараса тон хурса, саадын ямаршьеб асари хүсэтэй, тиимэһээ тэрэнэй урдаһаа хэнэйшье хаража тэнсэхээр бэшэ һэн. Арад түмэнэй дурасхаалда Соодой ламын үзүүлһэн аша туһа тухай элдэб олон дурасхаалта домог түүхэ байха.
Соодой ламые гэртээ оруулха гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ һэн. Тэрэ ноёд баядай гэртэ орохо яг дурагүй, зүгөөр эгээл үгытэй ядуу айлнуудые шэлэжэ ородог, хонодогшье байгаа гэхэ. Хэды багта юм, Баянголой шадалтай айлнууд үрдилдэжэ байжа, Соодой ламые гэртээ урижа байхадань, тэрэ энэ багай тон үгытэй ядуу Донтоной Марасхайтаниие шэлэжэ хонохо болобо. Марасхайн гэртэ Үндэр ламые хүндэлхэ юуншье үгы, үгытэйшүүлэй эдеэ - аарсаяа дурадхаба. Лама аарсыень амтархан уужа, тон дуратайгаар тэдэнэйдэ хонобо. Тиин саашадаа тэрэ айлай байдал гансата һайжаржа эхилээ. Соодойн Сэдэн ламын хэнэйдэшье хонобол, тэрэ айлда үри зөөриин хэшэг дэлгэржэ, аза жаргал нааша харадаг байһан шэдитэй. Нэгэтэ Соодой ламада хүүгэдгүй залуу айл хандажа, үхибүүнэй һүлдэ эрижэ, доро дохин мүргэбэ. Тэдэнэй ламын урда наманшалан тонгойжо байтарнь, Үндэр лама тулгуураа абаад, тэдэниие сохижо эхилхэдээ: “Үхибүүтэй болохогто, али үгы гү?” - гэжэ байжа бадашан һагад наншаба. Тэдэнь мэгдэжэ: “Болохобди, болохобди” - гэлдэбэ. Тиигээд лама тэдэниие ябагты гэжэ ябуулһыень, хойто жэл хүбүүтэй боложо жаргаһан гэхэ.
1896 ондо Соодой лама буряадай түлөөлэгшэдэй тоодо II-дугаар Николай хаанай хан шэрээдэ һуулгын найрта ошолдоходоо, ёһололой үедэ тэрэ хамаг зоной бэшэрэн тонгойжо байхадань, ёдойһон зандаа зогсожо, хүнүүдые мэгдэхээбэ. “Юундэ тонгойгоогүйбши?” – гэжэ һүүлдэнь асуухадань, “Гэлэн лама хара хүнэй урда дохидоггүй, гансал Номуун хаанай урда тонгойхо ёһотой,”- гэжэ харюусаһан. Тэндэ үшөө нэгэ һонирхолтой үйлэ болоһон. Буряадай түлөөлэгшэд гоёлой (парадна) үүдэнэй дэргэдэ зогсоод, хаанай орохые хүлеэе гэлсэбэ, зүгөөр Соодойн лама эндэ бэшэ, хажуу талын үүдэндэ байбалнай, дээрэ гэбэ, харин бэшэниинь хэлээшыень урагша абабагүй. Зүгөөр хаан орожо ерэхэдээ, нээрээл, тэрэ хажуу талын үүдээр ороһон. Тиигэжэ хаантай гансал Соодойн Сэдэн дүтэ харалсаха, харилсаха аргатай байба. Тэрэ хоёрой дунда ямар хөөрэлдөөн гараһан байгаа юм, мэдэгдэнэгүй, зүгөөр тиихэдэ буряадай түлөөлэгшэдһөө гансал Соодойн Сэдэн медаляар шагнагдаһан байна. 1900 оной хуушаар шэрээтэһээ болихо мэдүүлгэ бэшэһэн.
XX зуунжэлэй эхеэр, 1908-1911онуудаар Дэрээнэй лама Аранжамба Сантабаловтай сугтаа гурбан жэлэй туршада Зүүн зүгэй оронуудаар: Түбэд, Бутан, Балба (Непал), Энэдхэг, Цейлоноор мүргэл хэжэ ябаха зуураа хоёрдохиёо Түбэд орон ошоо һэн. Бусахадаа тэдэ далай дээгүүр, Зүүн-Урда Азиин гүрэнүүдээр, Япони, Владивостогоор тойроһоор, түмэр харгыгаар нютагаа хүрэжэ ерэһэн. Замдаа Антон Павлович Чеховтэй уулзаһаншье гэдэг. Хожомынь Сантабал Аранжамба Үндэр ламатай тиихэдэ аяншалжа ябахадаа, элдэб гайхалтай ушаралнуудтай дайралдаһан тухайгаа хөөрэжэ, зониие һонирхуулдаг һэн.
Илангаяа Зүүн-Урдахи Азиин оронуудаар ябаха замдаа элдэб аюулта үйлэнүүдтэй тудалдажа, махасиди Соодой ламынгаал агуу эди шэдиин хүсөөр абарагдажа ябаһан тухайгаа дурсадаг байгаа. Нэгэтэ тэдэ гарасагүй ехэ гол тулгажа ерэбэ. Соодой ламань нүгөөдүүлдээ: “Минии бүһэһөө ээлжээгээр барилсаад, нүгөө эрье тээшэ шулуу шэдэгты” гэбэ. Хэлэһэн соонь байжа, мэдэн гэхэдээ, нүгөө эрьедэ бултадаа гарашаһан байгаа. Хожомынь харгыдаа амархаяа, нэгэ хүдөө холын айлда орон сасуунь, тэдэнь гансата хутагануудаа бүлюудэжэ оробо, Соодой лама дары өөр соогоо тарни уншажа эхилбэ, тиин харшангууд гэнтэ үргэһэндэ диилдэжэ хурхиралдашаба. Лама нүхэдөөрөө тэрэ аймшагтай гэрһээ амиды мэндэ гарасалдажа, түргөөр холодон ошоо һэн. Энэдхэгтэ ябатараа, нэгэтэ хээрын сагаан талада хонохо саг ерэжэ, булта зэргэлжэ хэбтээд, нойрсохоёо байтарнь, гэб гэнтэ шанга аадар адхаржа,сахилгаанууд харбажа, тэнгэри газар хоёр ниилэһэншүү болобо. Энэ юун болооб гэхэдэ, эндэхи нэгэ ехэ жадхашан Соодой ламатай хүсэеэ туршажа, аяншадые хороохо хүсэлдэ абтаа. Соодой лама урдаһаань мүн тиимэ харюу ябуулба. Дары аймшагтай аадар мүндэр хүүежэ, тэнгэрииин абяан абяан бэшэ, харын бөөгэй гэр дээрэ сахилгаанууд шарбажа, гэрынь шатаахаяа забдажа байба. Жадхашан диилдэһэнээ мэдэрбэ, тиихэдэнь Соодой лама тэрэниие хожом хүнүүдтэ хоро хүргэхэгүйб гэжэ тангариглуулжа, тэрэниие табиһан гэдэг.
Тэрэ аяншалгаһаа бусамсаараа, 1911 ондо Соодойн Сэдэн лама шэрээтын уялгаһаа өөрын дураар сүлөөржэ, 2-3 шабинараа абаад, Жэлэндэ руу ябашаһан. Тиихэдэнь баргажан буряадай 12 түлөөлэгшэд тиишэ ошожо, гэдэргээ нютагаа бусыт гэжэ гуйба. Аранзанай Цэдэн гэжэ хүн Гааргада табан ханатай гэр барижа, Үндэр ламаяа залажа оруулһан. Тэндэ байхадань, мориниинь үгы боложо, хоёр шабияа бэдэрхынь эльгээхэдээ: “Морин мүнөө Хүнтэйн баруун тээ бэлшэжэ ябана, Аргада гарашоодүйдэнь, барижа асарагты,” – гэбэ. Тэдэнь гүйлгэлдэжэ ошоод, морин, нээрээл, тэндэ ябаа һэн ха. Үндэр лама юумые уридашалан мэдэбэшье, эгтээ “тэрэниие мэдэбэб, энэниие харабаб” гэжэ байдаггүй, миин хөөрөөнэйнгөө хоорондо хабшуулан хэлэдэг байһан. Ойлгохо зон ойлгожо, үгынь үгы һэн бэзэ. Тэрэнэй XX зуунжэлдэ болохо үйлэнүүд тухай уридшалан хэлэһэн үгэнүүдынь гайхалтай мэргэнээр тудалданхай: “арһан дэгэлтэй зон ерээд, зөөри зөөшын хубаалган эхилхэ, засаг баригшад “улаантан” гэгдэхэ, зүгөөр тэдэнэй засаг түрэ зуугаад жэлдэ байгаад һалаха”.
Нэгэтэ тэрэ Могойто ошожо ябатараа, Буянта дүүдээ оробо. Тэрэнь ехэ аадар соогуур хоёр хүбүүдээ мал харюулхынь эльгээһэн байба. Сэдэн ламахайнь сухалтайгаар хэлэбэ: “Ши яахадаа иимэ бороо соо хүбүүдээ эльгээбэш? Тэдэшни шүүд лэ буудалда сохюулан алдаба, тэрэ сахилгааень саашалуулһымни, үхэрнүүдые сохибол,”- гээд, үшөө саашань нэмэжэ: “Хүбүүдээ ород һургуулида һургаарай, хожомоо хэрэгтэй болохо. Тиигээд малаа үсөөлэ,” - гэбэ. Зүгөөр тэрэнь үгынь дуулангүй, малайнгаа тоо олошоруулһаар, 30-аад оной хамалганда нюдарган баян гэгдэһэн. Мүн тэрээ рүү ябахадаа, Сэдэн лама иигэжэ хэлэһэн: “Энэ газар дайда бүхыдөө таряагаар хушагдаха, зүгөөр айлнууд аяга талха хүнэй гарһаа абаха”. Зүблэлтын үедэ эндэхи газарта үргэн ехэ поолинууд болобошье, арад зон гэртээ өөһэдын талхагүй, магазинһаа хилээмэ худалдан абажа байгаа. Үшөө “айлнууд газаагаа сэргэ, түлеэшьегүй байдаг болохо, ханада хүнгүйгөөр абяан, хөөрөөн гаража байха” гэхэ мэтэ мүнөөнэй юумэ уридашалан тааһан. 1961 ондо , сагаан хулгана жэлдэ сагаан луу (космическэ ракетэ) ниидэхэ гэхэдэнь, хүнүүд ехэтэ гайхадаг һэн. Соодой лама арад зондоо һургаал, гашай ходо хэлэжэ ябаа: “Засаг түрэ һэлгэжэл байха, тиимэһээ алта мүнгэ үлүү сэгнэхэ гээшэ тэнэг ябадал, гансал Бурхан багшын һургаалһаа сэнтэй юуншье байхагүй. Ерэхэ сагуудта шэнэ түхэлэй эд бараан, эдеэ хоол бии болохо, хүнүүд тэрэниие һайхашаан гүйлдэхэ, зүгөөр хуушан эдлэлһээ дээрэ юумэн байхагүй. Урданайнгаа хүдэлмэриин арга шадабари, эд хэрэгсэл алдангүй ябагты, хонинойнгоо нооһоор хубсаһа хунараа, хүнжэл шэрдэгээ хэжэ, һэеы даража, зэд ба модон амһарта сооһоо эдеэлжэ ябабалтнай һайн. Гурбан эрдэнидэ хэзээдэ һүзэглэжэ, уур сухалда, элдэб хорондо абтангүй ябагты,”- гэхэ мэтээр зааһан һургаалайнь тон зүб байһаниинь мүнөө сагта харагдажа байнал. Баргажан голдо, Буряад орондо иимэ ехэ хүнүүдэй, ламанарай түрэжэ ерэһэн байхадань, омогорхожо, хэлэһэн, зааһыень дүүргэжэ, бэелүүлжэ ябабал, буян хэшэг дэлгэржэ байхань дамжаггүй.
Соодойн Сэдэн урда түрэлэйнгөө Нагарджуна мэтээр ажаһуугаашье, тагаалал болоошье. Нагарджунын намтарша Кумарадживай бэшэһээр, “тэрэ нэгэ таһалга соо хаагдаһаар, үгы болошоо” гэгдэнхэй. Тиихэдэ Соодой лама 1916 ондо 71 наһандаа үбшэлжэ, Харгана ошоһон. Тэндэ түрэлхидтөө “7 хоног соо минии һууһан таһалга руу бү орооройгты, һүүлдэнь бэеһээм үлэһэн юумэндэ Халхын гэгээнһээ бэшэ хэншье гар бү хүрүүжэн, тиигээд хойтым буян үйлэдэжэ, амитан зониие һайса эдеэлүүлхэт,”- гэжэ захиба гэхэ. Халхын гэгээн тиихэдэ 80 наһатай байгаа. Соодой лама гүнзэгы бүтээлдэ орожо, өөрынгөө бэе Арюун Гэрэл болгохо ёһотой байгаа. Теэд хэншьеб, захяаень эбдэжэ, 3-дахи үдэртэнь үүдэ нээжэ харан гэһээнь, ламын бэе 7 наһатай үхибүүнэй тухай болоод байгаа. Энэ ушар Соодойн Сэдэнэй ёһотойл хубилгаан, агууехэ ёгоозори лама байһыень гэршэлээ бшуу. Тэрэ өөрынгөө ламын хубсаһа, хэрэгсэл түрэлхидтөө орхижо, хожом иишэ ерэжэ түрэхэдөө, өөрөө хубсаһаяа танижа абахаб гэжэ хэлээ гэхэ. Тэрэ үгэнь заатагүй хүсэлдэхэ байха.
Агууехэ Соодойн Сэдэн ламын дурасхаалда Хүнтэйн ара талада, Барагхан тосхонһоо 18 модоной үндэрхэн газарта нангин субарга бодхоогдоһон байгаа. Шажанай ёһоор шудхагдаһан субаргада хэрэгтэй хабтагар шэрэмынь Санкт-Петербург хотоһоо асарагдаа һэн. Харганаһаа Элһэн хүрэтэр хазаар, тэргэ морёор, ябагааршье ябаһан зон олоороо субажа, нютагайнгаа гэгээн ламын субаргада мүргэхэеэ олоороо яаран ерээ бэлэй. Зүгөөр будын шажантанда хара сагууд буужа, дасан субарганууд һандаргагдаа һэн. Соодой ламын субаргашье һандаргагдабашье, үшөө зарим тэдынь үлэнхэй һэн. Нэгэтэ нютагайнь Даба Цыдыповэй хүбүүн, баатар хүсэтэй Шойдор субаргын шэрэм плитаагай томохон хэмхэрхэйнүүдые үргэжэ, хуушанайнь һуурида табяад, эндэһээ хойшолонгүй, холо газар руу ябашаһан. Һүүлдэнь мэдэхэдэ, тэрэ худалдаа наймаанай дээдэ һургуули дүүргэжэ, 9 хэлэ мэдэхэ болонхой, Урда Америкэдэ байһанаа, США-гай Филадельфи хотодо түбхинэбэ. Хэды холын хари гүрэндэ байбашье, түрэлхидтэеэ холбоо барисаагаа таһалдуулангүй байгаа гэхэ. Иимэ бэлигтэй, зоригтой, хүсэтэй хүнүүдэй түрэдэг газарые Соодойн лама өөрөө шэлэжэ дэмы буугаагүй байна гэхээр.
Соодой ламын субаргые 1970-аад онуудаар һэргээжэ шадаһан. Баргажанай буряадууд агууехэ ламынгаа гэрэл зураг хуулбарилан, хамаг хорюултай сагуудта гэр гэртээ нюусаар тахижал байһан. Мүнөөшье болотор, баргажан буряадууд 160 жэлэй туршада Соодойн Сэдэн Үндэр багшынь һүр һүлдэ түрэл дайдаяа харалсажа байдаг гэжэ этигэдэг юм. 2005 ондо Яаригта тосхоной ойро Янжама бурхан шулуун дээрэ өөрөө тодоржо, мүнөөнэй Хамба лама Дамба Аюшеевэй тэрэниие түрүүн хараһан ушарые хамаг буряад зон Нагарджунын хубилгаан Соодой ламатай холбодог. Янжама бурханай тодорһон газарта энэ нютагай зоной “мянган бурхадай субаргатай” сасануудые олоһон ушар мүн өөрын удха шанартай. Тус сасануудые Баргажан дасанай шэрээтэ Соодойн Сэдэн ёгоозори лама эндэ бэеэрээ нюуһан байха гэгдэнэ. Юундэб гэхэдэ, агууехэ багша эндэ, Янжама бурханай Ордоной дэргэ бүтээлдэ һуудаг байгаа ха юм.
Баргажан голой, буряад арадай, бүхы дэлхэйн будын шажантанай омогорхол болохо Соодойн Сэдэн ламын “энэ минии хубсаһан” гэжэ заатагүй тодорхо байһандань, этигэн һүзэглэмөөр.
1983 ондо Балбын (Непал) ороной түб Катманду хотодо будын шажанай түлхүү - хубилгаашуулые бүридхэһэн ном хэблэгдэхэдэнь, тэндэнь Нагарджунын хубилгаан болохо Сэдэн Соодоев тухай зураглал ба гэрэл зурагынь гараһан. Тэрэ 7 жэлэй туршада (1894-1911) Баргажанай дасанай 9-дүгээр шэрээтэнь байгаа. Соодойн Сэдэн лама өөрынгөө урда түрэл Нагарджунадал хэдэн хари хэлэнүүдые мэдэхэ ба дэлхэйн элдэб оронуудаар аяншалһан юм. Баргажан голоор ажаһуужа байһан зонһоо тон түрүүлэн, Түбэд, Монгол, Балба, Бутан, Вьетнам, Япон ба Цейлон гүрэнүүд руу айлшалһан хүн болоно.
Баргажанай буурал сагаан үбгэд, хүгшэдэй үе дамжаһан дурсалгаар, анхан 1846 ондо хойто хизаарай үзэсхэлэн –үльгэрэй зүүдэндэл гэнтэ харагдаһан элһэн манхан губитай Элһэн нютагай Солсогшын Соодойн үгытэйхэн бүлэдэ гайхамшаг үхибүүн түрэһэн гэдэг. Тэрэ хүүгэнэй түрэхын урда Соодойтоной гэрэйнь газаа эндэхи дайдаар урда хойнош үзэгдөөгүй гоё һайхан сэсэг һалбаржа, ойро тойроной зон гайхашаа бараба. Энэ бол Соодойндо юрын бэшэ, дээдын убдистай хүбүүнэй түрэхэ байһые бурхадай үгэһэн тэмдэг байгаа гэхээр. Эгээлэй бэшэ газар уһатай дайдые шэлэжэ, энэ юртэмсэдэ мүндэлһэн бишыхан Сэдэн хүбүүнэй эхэнь Оторшо Шоно отогой Зоонын үбгэн гэжэ хүнэй басаган байһан. Хүбүүниинь һүүлдэнь хэлэхэдээ, түрэхынгөө урда би Бархан уула дээгүүр ниидэжэ, хаана түрэхэм гээшэб гэжэ шэнжээб, хараашалааб, тиигээд та хоёроо шэлэжэ бууһамби гэжэ хэлэжэ, гэртэхинээ гайхуулдаг һэн ха.
Хүбүүн бүри багахан байхаһаа эди шэдиеэ харуулжа эхилһэн. Тэрэ нэгэтэ үхибүүдые дахажа гүйн гэхэдээ, хии агаар һэтэ гараһандал, ханаараа гарашаһан гэхэ. Мүн болоодүй ушар үйлые уридшалан хэлэхэ, шубуудай, ан амитанай хэлэ ойлгохо шадалтай һэн. Жэшээнь, 1860 ондо Сагаан Нуурта байһан дуган Харгана руу зөөлгэхэеэ байхадань, эдирхэн Сэдэн: “Харгана руу дуган бү зөөлгэгты, Баргажанай хойто зүг руу абаашабалтнай, дээрэ байха” гэбэ ха. Тиин элдэб юумэ хэлэдэг болоһон: “Дуган соо ангир шубуун уурхай заһаха, дасан үхэр малай байра болохо,”- гэхэ мэтэ. 1923 ондо дасанай һандаржа эхилхэдэ, бүтэн үлэһэн хоёр дабхар байшангынь эдеэ хоол баридаг газар болгожо, найр наада тэндэ үнгэргэдэг болоод байһанаа, тииһээр хаясаанай болгоо һэн. 1930 ондо дасанай бэшэ байшангуудынь задалжа, Хүнтэй абаашаад, ажахын хамһабариин гэрнүүд болгоо.
Нютагаархин ба аха дүүгэйнь үхибүүдэй хэлэһээр, тэрэ зундаа Баргажан голой уһан дээгүүр газар дээгүүр ябаһандал ябажа гарашадаг, Бархан уула өөдэ ниидэсэгээн һагад, тон хүнгөөр абиран һагад үгсэхэ аргатай һэн. Ехэ уһатай бороо доро оробошье, хуурай зандаа үлэхэ. Энэ мэтэ хубилгаан шадабаринь хүн зониие ехэтэ гайхуулдаг, бэшэрүүлдэг байһан. Гэртэхиниинь иимэ хүнһөөл һаа ондоо хүбүүтэй болошоод, мүн лэ заримдаа яахаяашье мэдэхээ болижо байгша һэн ха.
Сэдэнэй абга нагаса хоёрынь ламанар байһан. Шагжаа абгань Баргажан дасанда гэбшэ лама байһан аад, штат ламанарые үсөөрүүлхэдэнь, хүдөө гаража, һамга абаад, олон үхибүүтэй болоһон. Тэрэниие тон һайхан сэдьхэлтэй, хүнэй өөрынгүй үхибүүдтэ дуратай, нютагайнгаа хамаг зондо хүндэтэй, олоной найжа ламань байһан гэдэг. Тэрэ 96 наһа хүрэжэ тагаалал болоо. Харин нагасань – Зоонын Хайдаб хориин дасангуудай нэгэндэ лама байһанаа, нютагаа бусажа, Баргажан дасанай Хүнтэйһөө баруун урагшаа, Борогол горхоной эрьедэ байха сагтань тэндэ шэрээтээр һууһан. Сэдэнэй 7-той болоходо, тэрэниие Баргажан дасан руу Шагжаа гэбшэ абга ламадань абаашажа, хубараг болгоһон. Тэрэнэй гол багшань суутай ёгоозори лама Санжи Шинтадов (Чинтадай лама) байһан. Баргажан дасанай 5-дугаар шэрээтэ Чинтадай ламые Ямандагын хубилгаан, Нимайлан багшын хойто түрэл гэжэ тоолодог һэн. Соодойн Сэдэн Чинтадай ламые Багшамни гэжэ яаха аргагүй хүндэлдэг, ерэбэ гэжэ харамсаараа гүйжэ ошоод, моринойнь жолоо тодон абажа, багшаяа эмээлһээ ямбатайгаар буулгадаг байгаа.
1861 ондо Соодой лама Бандида хамба ламанарай үргөө - Тамчын дасан зорин ошожо, цанид һургуулидань һуралсаад, 22 наһандаа гэбшэ гараһан байна. 1881-1886 онуудта Түбэдэй түб Һасын томохон Балдан Брэйбун дасанай Гоман хиидтэ һуралсажа, эрдэмээ улам дээшэнь үндэрлүүлээ. Соодойн лама түбэд, монгол, ланза хэлээр шажанай номуудые уншахаһаа гадна, өөрөө номуудые бэшэдэг байһан. Нагарджуна мэтэ ганса шажанай суртаал үзөөд дүүрэдэггүй, мүн тэрэ сагайнгаа олониитын эрдэм: уласхоорондын байдал (политикэ), түүхэ, географи, медицинэ, астрономи гэхэ мэтые зэргэ шудалжа ябаһан. Тэрэ Англиин, Франциин сэтгүүлнүүдые захижа уншадаг байһаниинь, наһа бараһан хойно гэртэнь олдожо элирээ. Соодойн Сэдэн тон мэдээжэ эмшэ лама байһан, тиин ходол дабтан хэлэхэдээ: “Баргажан голой аршаан булагуудынь, ан амитаниинь, ургамал набшань хамтарбал, дээрэнь үшөө будын шажанай номой һүр хүсэ, баялигынь нэмээбэл, ямарханшье үбшэ аргалжа боломоор юм” - гэдэг байгаа. Мүнөөшье хүрэтэр, Баргажанай газар дайда эм домто аршаангуудаараа суутай. Тэдэ аршаан бүхэнэйнь хажууда хуушан монгол бэшэгээр энэ ямар үбшэндэ, бэеын ямар хубида туһатайб гэжэ тодорхойлонхой. Урда сагта ямаршье лабораторинуудай үгы байһан сагта, иигэжэ уһанай эм домто шанарые элирхэйлжэ шадаһан зонуудай дунда Соодойн Сэдэн ламын нэрэ бии. Тэрэ уһа юрэл амталжа үзөөд, гансал өөрынь ойлгохо мэдээгээр аршаанай бодос ба эмшэлхэ үбшэнүүдые тодоруулха аргатай байһан. Мүнөөнэй шэнжэлгэнүүд суута эмшэ ламын зүб байһыень гэршэлээ.
1894 ондо Соодойн Сэдэн лама Баргажан дасанай шэрээтээр баталагдаба. Тэрэ агууехэ ёгоозори, хубилгаан байбашье, байдал һуудалай, хубсаһа хунарай талаар эрилтэ багатай, эгээлэй зоной дундуур ябаха дуратай һэн. Тэрэ түншэтэй даруу, хүлеэсэтэй, үнэншэ зантай, хүндэ ямбада дурагүй, үгытэй зондо шадал соогоо туһалдаг, үргэлөөр ороһон мүнгэ зөөриеэ ядарһан хүнүүдтэ ходо хубаажа үгэлгэтэйл байгша һэн. Соодой ламада үгытэй баянгүй булта зон һүзэглэдэг, тэрэниие айхабтар ехээр хүндэлдэг байһан. Тэрэнэй нюдэнэйнь хараса тон хурса, саадын ямаршьеб асари хүсэтэй, тиимэһээ тэрэнэй урдаһаа хэнэйшье хаража тэнсэхээр бэшэ һэн. Арад түмэнэй дурасхаалда Соодой ламын үзүүлһэн аша туһа тухай элдэб олон дурасхаалта домог түүхэ байха.
Соодой ламые гэртээ оруулха гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ һэн. Тэрэ ноёд баядай гэртэ орохо яг дурагүй, зүгөөр эгээл үгытэй ядуу айлнуудые шэлэжэ ородог, хонодогшье байгаа гэхэ. Хэды багта юм, Баянголой шадалтай айлнууд үрдилдэжэ байжа, Соодой ламые гэртээ урижа байхадань, тэрэ энэ багай тон үгытэй ядуу Донтоной Марасхайтаниие шэлэжэ хонохо болобо. Марасхайн гэртэ Үндэр ламые хүндэлхэ юуншье үгы, үгытэйшүүлэй эдеэ - аарсаяа дурадхаба. Лама аарсыень амтархан уужа, тон дуратайгаар тэдэнэйдэ хонобо. Тиин саашадаа тэрэ айлай байдал гансата һайжаржа эхилээ. Соодойн Сэдэн ламын хэнэйдэшье хонобол, тэрэ айлда үри зөөриин хэшэг дэлгэржэ, аза жаргал нааша харадаг байһан шэдитэй. Нэгэтэ Соодой ламада хүүгэдгүй залуу айл хандажа, үхибүүнэй һүлдэ эрижэ, доро дохин мүргэбэ. Тэдэнэй ламын урда наманшалан тонгойжо байтарнь, Үндэр лама тулгуураа абаад, тэдэниие сохижо эхилхэдээ: “Үхибүүтэй болохогто, али үгы гү?” - гэжэ байжа бадашан һагад наншаба. Тэдэнь мэгдэжэ: “Болохобди, болохобди” - гэлдэбэ. Тиигээд лама тэдэниие ябагты гэжэ ябуулһыень, хойто жэл хүбүүтэй боложо жаргаһан гэхэ.
1896 ондо Соодой лама буряадай түлөөлэгшэдэй тоодо II-дугаар Николай хаанай хан шэрээдэ һуулгын найрта ошолдоходоо, ёһололой үедэ тэрэ хамаг зоной бэшэрэн тонгойжо байхадань, ёдойһон зандаа зогсожо, хүнүүдые мэгдэхээбэ. “Юундэ тонгойгоогүйбши?” – гэжэ һүүлдэнь асуухадань, “Гэлэн лама хара хүнэй урда дохидоггүй, гансал Номуун хаанай урда тонгойхо ёһотой,”- гэжэ харюусаһан. Тэндэ үшөө нэгэ һонирхолтой үйлэ болоһон. Буряадай түлөөлэгшэд гоёлой (парадна) үүдэнэй дэргэдэ зогсоод, хаанай орохые хүлеэе гэлсэбэ, зүгөөр Соодойн лама эндэ бэшэ, хажуу талын үүдэндэ байбалнай, дээрэ гэбэ, харин бэшэниинь хэлээшыень урагша абабагүй. Зүгөөр хаан орожо ерэхэдээ, нээрээл, тэрэ хажуу талын үүдээр ороһон. Тиигэжэ хаантай гансал Соодойн Сэдэн дүтэ харалсаха, харилсаха аргатай байба. Тэрэ хоёрой дунда ямар хөөрэлдөөн гараһан байгаа юм, мэдэгдэнэгүй, зүгөөр тиихэдэ буряадай түлөөлэгшэдһөө гансал Соодойн Сэдэн медаляар шагнагдаһан байна. 1900 оной хуушаар шэрээтэһээ болихо мэдүүлгэ бэшэһэн.
XX зуунжэлэй эхеэр, 1908-1911онуудаар Дэрээнэй лама Аранжамба Сантабаловтай сугтаа гурбан жэлэй туршада Зүүн зүгэй оронуудаар: Түбэд, Бутан, Балба (Непал), Энэдхэг, Цейлоноор мүргэл хэжэ ябаха зуураа хоёрдохиёо Түбэд орон ошоо һэн. Бусахадаа тэдэ далай дээгүүр, Зүүн-Урда Азиин гүрэнүүдээр, Япони, Владивостогоор тойроһоор, түмэр харгыгаар нютагаа хүрэжэ ерэһэн. Замдаа Антон Павлович Чеховтэй уулзаһаншье гэдэг. Хожомынь Сантабал Аранжамба Үндэр ламатай тиихэдэ аяншалжа ябахадаа, элдэб гайхалтай ушаралнуудтай дайралдаһан тухайгаа хөөрэжэ, зониие һонирхуулдаг һэн.
Илангаяа Зүүн-Урдахи Азиин оронуудаар ябаха замдаа элдэб аюулта үйлэнүүдтэй тудалдажа, махасиди Соодой ламынгаал агуу эди шэдиин хүсөөр абарагдажа ябаһан тухайгаа дурсадаг байгаа. Нэгэтэ тэдэ гарасагүй ехэ гол тулгажа ерэбэ. Соодой ламань нүгөөдүүлдээ: “Минии бүһэһөө ээлжээгээр барилсаад, нүгөө эрье тээшэ шулуу шэдэгты” гэбэ. Хэлэһэн соонь байжа, мэдэн гэхэдээ, нүгөө эрьедэ бултадаа гарашаһан байгаа. Хожомынь харгыдаа амархаяа, нэгэ хүдөө холын айлда орон сасуунь, тэдэнь гансата хутагануудаа бүлюудэжэ оробо, Соодой лама дары өөр соогоо тарни уншажа эхилбэ, тиин харшангууд гэнтэ үргэһэндэ диилдэжэ хурхиралдашаба. Лама нүхэдөөрөө тэрэ аймшагтай гэрһээ амиды мэндэ гарасалдажа, түргөөр холодон ошоо һэн. Энэдхэгтэ ябатараа, нэгэтэ хээрын сагаан талада хонохо саг ерэжэ, булта зэргэлжэ хэбтээд, нойрсохоёо байтарнь, гэб гэнтэ шанга аадар адхаржа,сахилгаанууд харбажа, тэнгэри газар хоёр ниилэһэншүү болобо. Энэ юун болооб гэхэдэ, эндэхи нэгэ ехэ жадхашан Соодой ламатай хүсэеэ туршажа, аяншадые хороохо хүсэлдэ абтаа. Соодой лама урдаһаань мүн тиимэ харюу ябуулба. Дары аймшагтай аадар мүндэр хүүежэ, тэнгэрииин абяан абяан бэшэ, харын бөөгэй гэр дээрэ сахилгаанууд шарбажа, гэрынь шатаахаяа забдажа байба. Жадхашан диилдэһэнээ мэдэрбэ, тиихэдэнь Соодой лама тэрэниие хожом хүнүүдтэ хоро хүргэхэгүйб гэжэ тангариглуулжа, тэрэниие табиһан гэдэг.
Тэрэ аяншалгаһаа бусамсаараа, 1911 ондо Соодойн Сэдэн лама шэрээтын уялгаһаа өөрын дураар сүлөөржэ, 2-3 шабинараа абаад, Жэлэндэ руу ябашаһан. Тиихэдэнь баргажан буряадай 12 түлөөлэгшэд тиишэ ошожо, гэдэргээ нютагаа бусыт гэжэ гуйба. Аранзанай Цэдэн гэжэ хүн Гааргада табан ханатай гэр барижа, Үндэр ламаяа залажа оруулһан. Тэндэ байхадань, мориниинь үгы боложо, хоёр шабияа бэдэрхынь эльгээхэдээ: “Морин мүнөө Хүнтэйн баруун тээ бэлшэжэ ябана, Аргада гарашоодүйдэнь, барижа асарагты,” – гэбэ. Тэдэнь гүйлгэлдэжэ ошоод, морин, нээрээл, тэндэ ябаа һэн ха. Үндэр лама юумые уридашалан мэдэбэшье, эгтээ “тэрэниие мэдэбэб, энэниие харабаб” гэжэ байдаггүй, миин хөөрөөнэйнгөө хоорондо хабшуулан хэлэдэг байһан. Ойлгохо зон ойлгожо, үгынь үгы һэн бэзэ. Тэрэнэй XX зуунжэлдэ болохо үйлэнүүд тухай уридшалан хэлэһэн үгэнүүдынь гайхалтай мэргэнээр тудалданхай: “арһан дэгэлтэй зон ерээд, зөөри зөөшын хубаалган эхилхэ, засаг баригшад “улаантан” гэгдэхэ, зүгөөр тэдэнэй засаг түрэ зуугаад жэлдэ байгаад һалаха”.
Нэгэтэ тэрэ Могойто ошожо ябатараа, Буянта дүүдээ оробо. Тэрэнь ехэ аадар соогуур хоёр хүбүүдээ мал харюулхынь эльгээһэн байба. Сэдэн ламахайнь сухалтайгаар хэлэбэ: “Ши яахадаа иимэ бороо соо хүбүүдээ эльгээбэш? Тэдэшни шүүд лэ буудалда сохюулан алдаба, тэрэ сахилгааень саашалуулһымни, үхэрнүүдые сохибол,”- гээд, үшөө саашань нэмэжэ: “Хүбүүдээ ород һургуулида һургаарай, хожомоо хэрэгтэй болохо. Тиигээд малаа үсөөлэ,” - гэбэ. Зүгөөр тэрэнь үгынь дуулангүй, малайнгаа тоо олошоруулһаар, 30-аад оной хамалганда нюдарган баян гэгдэһэн. Мүн тэрээ рүү ябахадаа, Сэдэн лама иигэжэ хэлэһэн: “Энэ газар дайда бүхыдөө таряагаар хушагдаха, зүгөөр айлнууд аяга талха хүнэй гарһаа абаха”. Зүблэлтын үедэ эндэхи газарта үргэн ехэ поолинууд болобошье, арад зон гэртээ өөһэдын талхагүй, магазинһаа хилээмэ худалдан абажа байгаа. Үшөө “айлнууд газаагаа сэргэ, түлеэшьегүй байдаг болохо, ханада хүнгүйгөөр абяан, хөөрөөн гаража байха” гэхэ мэтэ мүнөөнэй юумэ уридашалан тааһан. 1961 ондо , сагаан хулгана жэлдэ сагаан луу (космическэ ракетэ) ниидэхэ гэхэдэнь, хүнүүд ехэтэ гайхадаг һэн. Соодой лама арад зондоо һургаал, гашай ходо хэлэжэ ябаа: “Засаг түрэ һэлгэжэл байха, тиимэһээ алта мүнгэ үлүү сэгнэхэ гээшэ тэнэг ябадал, гансал Бурхан багшын һургаалһаа сэнтэй юуншье байхагүй. Ерэхэ сагуудта шэнэ түхэлэй эд бараан, эдеэ хоол бии болохо, хүнүүд тэрэниие һайхашаан гүйлдэхэ, зүгөөр хуушан эдлэлһээ дээрэ юумэн байхагүй. Урданайнгаа хүдэлмэриин арга шадабари, эд хэрэгсэл алдангүй ябагты, хонинойнгоо нооһоор хубсаһа хунараа, хүнжэл шэрдэгээ хэжэ, һэеы даража, зэд ба модон амһарта сооһоо эдеэлжэ ябабалтнай һайн. Гурбан эрдэнидэ хэзээдэ һүзэглэжэ, уур сухалда, элдэб хорондо абтангүй ябагты,”- гэхэ мэтээр зааһан һургаалайнь тон зүб байһаниинь мүнөө сагта харагдажа байнал. Баргажан голдо, Буряад орондо иимэ ехэ хүнүүдэй, ламанарай түрэжэ ерэһэн байхадань, омогорхожо, хэлэһэн, зааһыень дүүргэжэ, бэелүүлжэ ябабал, буян хэшэг дэлгэржэ байхань дамжаггүй.
Соодойн Сэдэн урда түрэлэйнгөө Нагарджуна мэтээр ажаһуугаашье, тагаалал болоошье. Нагарджунын намтарша Кумарадживай бэшэһээр, “тэрэ нэгэ таһалга соо хаагдаһаар, үгы болошоо” гэгдэнхэй. Тиихэдэ Соодой лама 1916 ондо 71 наһандаа үбшэлжэ, Харгана ошоһон. Тэндэ түрэлхидтөө “7 хоног соо минии һууһан таһалга руу бү орооройгты, һүүлдэнь бэеһээм үлэһэн юумэндэ Халхын гэгээнһээ бэшэ хэншье гар бү хүрүүжэн, тиигээд хойтым буян үйлэдэжэ, амитан зониие һайса эдеэлүүлхэт,”- гэжэ захиба гэхэ. Халхын гэгээн тиихэдэ 80 наһатай байгаа. Соодой лама гүнзэгы бүтээлдэ орожо, өөрынгөө бэе Арюун Гэрэл болгохо ёһотой байгаа. Теэд хэншьеб, захяаень эбдэжэ, 3-дахи үдэртэнь үүдэ нээжэ харан гэһээнь, ламын бэе 7 наһатай үхибүүнэй тухай болоод байгаа. Энэ ушар Соодойн Сэдэнэй ёһотойл хубилгаан, агууехэ ёгоозори лама байһыень гэршэлээ бшуу. Тэрэ өөрынгөө ламын хубсаһа, хэрэгсэл түрэлхидтөө орхижо, хожом иишэ ерэжэ түрэхэдөө, өөрөө хубсаһаяа танижа абахаб гэжэ хэлээ гэхэ. Тэрэ үгэнь заатагүй хүсэлдэхэ байха.
Агууехэ Соодойн Сэдэн ламын дурасхаалда Хүнтэйн ара талада, Барагхан тосхонһоо 18 модоной үндэрхэн газарта нангин субарга бодхоогдоһон байгаа. Шажанай ёһоор шудхагдаһан субаргада хэрэгтэй хабтагар шэрэмынь Санкт-Петербург хотоһоо асарагдаа һэн. Харганаһаа Элһэн хүрэтэр хазаар, тэргэ морёор, ябагааршье ябаһан зон олоороо субажа, нютагайнгаа гэгээн ламын субаргада мүргэхэеэ олоороо яаран ерээ бэлэй. Зүгөөр будын шажантанда хара сагууд буужа, дасан субарганууд һандаргагдаа һэн. Соодой ламын субаргашье һандаргагдабашье, үшөө зарим тэдынь үлэнхэй һэн. Нэгэтэ нютагайнь Даба Цыдыповэй хүбүүн, баатар хүсэтэй Шойдор субаргын шэрэм плитаагай томохон хэмхэрхэйнүүдые үргэжэ, хуушанайнь һуурида табяад, эндэһээ хойшолонгүй, холо газар руу ябашаһан. Һүүлдэнь мэдэхэдэ, тэрэ худалдаа наймаанай дээдэ һургуули дүүргэжэ, 9 хэлэ мэдэхэ болонхой, Урда Америкэдэ байһанаа, США-гай Филадельфи хотодо түбхинэбэ. Хэды холын хари гүрэндэ байбашье, түрэлхидтэеэ холбоо барисаагаа таһалдуулангүй байгаа гэхэ. Иимэ бэлигтэй, зоригтой, хүсэтэй хүнүүдэй түрэдэг газарые Соодойн лама өөрөө шэлэжэ дэмы буугаагүй байна гэхээр.
Соодой ламын субаргые 1970-аад онуудаар һэргээжэ шадаһан. Баргажанай буряадууд агууехэ ламынгаа гэрэл зураг хуулбарилан, хамаг хорюултай сагуудта гэр гэртээ нюусаар тахижал байһан. Мүнөөшье болотор, баргажан буряадууд 160 жэлэй туршада Соодойн Сэдэн Үндэр багшынь һүр һүлдэ түрэл дайдаяа харалсажа байдаг гэжэ этигэдэг юм. 2005 ондо Яаригта тосхоной ойро Янжама бурхан шулуун дээрэ өөрөө тодоржо, мүнөөнэй Хамба лама Дамба Аюшеевэй тэрэниие түрүүн хараһан ушарые хамаг буряад зон Нагарджунын хубилгаан Соодой ламатай холбодог. Янжама бурханай тодорһон газарта энэ нютагай зоной “мянган бурхадай субаргатай” сасануудые олоһон ушар мүн өөрын удха шанартай. Тус сасануудые Баргажан дасанай шэрээтэ Соодойн Сэдэн ёгоозори лама эндэ бэеэрээ нюуһан байха гэгдэнэ. Юундэб гэхэдэ, агууехэ багша эндэ, Янжама бурханай Ордоной дэргэ бүтээлдэ һуудаг байгаа ха юм.
Баргажан голой, буряад арадай, бүхы дэлхэйн будын шажантанай омогорхол болохо Соодойн Сэдэн ламын “энэ минии хубсаһан” гэжэ заатагүй тодорхо байһандань, этигэн һүзэглэмөөр.