1800 ондо зүүн-хори угай гурбан хүхүүр: галзууд, зүүн-харгана, зүүн-хуасай отогуудай зайһангууд, баяд, ноёд Агын дасанһаа холо байһан ушарһаа өөһэдын дасантай болохо тухай хэлсэжэ, ябуулга хэжэ эхилбэд. Энээн тушаа Түгэлдэр Тобоевой “Хориин болон Агын буряадуудай урда сагай түүхэ” гэжэ угай бэшэг соо: “...Онон, Сүүгэл, Ага шадарай зайһангууд Хуяг Лубын, Түгэлдэр Тобын болон бусад отогой сайднар зонтой зүблэлдэжэ, энэ газарта бурханай шажан дэлгэрүүлхэ шадалтай ламые залахын тула, Байгалай үмэнэхи Шэгимүниин шажантанай ахалагша бандида хамбада гуйлга оруулхадань, тэрэнэй зарлигаар Худанай дасанай шанзодба Лубсан Һүндэб Дандарай гэгшэ заларан ерэжэ, Сүүгэл горхоной адагта 1831 ондо дасан эхилэн бодхожо, 1834 ондо тэрэнээ дууһан рамнайлжа, “Даша Чоймполин” гэжэ нэрлэбэ. Энэ дасан бүтээхэ тухай шиидхэбэри Эрхүүгэй граждан губернаторай 1831 оной майн 15-най үдэр баталалга гараһан байна. Дасанай рамнай үргэхэ үедэ 200 гаран ламанар уншажа, 3000 тухай зон мүргэл сугларан хэжэ, олон хоногто баясхалангай найр болобо” гэжэ бэшэгдэнэ. Лубсан Дандарай лама Худанай дасанда орохоһоо түрүүн “Даши Лхундублин” Амгалантын дасанай гэсхы, унзад ламань байһан гэхэ.
Дандарай багшын өөрынь бэшэһэн зохёол болохо “Бата эзэн багша Лубсан Шойбсон Балсанбын hайн ябадал бүхэниие хэлэгшэ hайн хубитанай шэхэнэй шэмэг хэмээхэ оршобо” гэһэн намтарай мэдээгээр Дандарай багша 1828 ондо энэ дасанай шэрээтэ гэгдэнхэй, гол Согчен дуганай барилга ударидажа байһан байна. Лубсан Һүндэб ламын анхан Сүүгэл руу ерэхэдэ, эшэгы дуган байһан гэхэ. Шэнэ шэрээтэ ерэмсээрээ, дасанһаа гарахаар бэшээр һуушангүй, арад жиндагтаяа танилсажа, Онон, Сүүгэлэй айл аймагаар хонон, үнжэн ябажа танилсаһан. Айлшаар ябахадаа, бэлэг баримаар юу-хээ заатагүй абаад ябаха. Үбгэд хүгшэдтэ эрхи, набшаһан тамхи, хүүгэдтэ шэхэр боохор, мүн гараар бэшэмэл литэнүүдые хубааха. Харин үбшэнтэнэй байбал, анхан залуудаа Сонгоол дасанда һуража олоһон эрдэмээ хэрэглэжэ, эм домтой ябажа, арга хэхэ, үгы бол, тэрэл дасанда үзэһэн зурхайгаа зуража, шоо хаяжа, үзэл үзэжэ үгэхэ. Тиимэһээ тэрэ эндэхи арад жиндагта тон хүлеэгдэһэн айлшаниинь боложо шадаһан, ламын айлшаар хэн нэгэнэйдэ морилходонь, үргэндэнь тулама талхан табаг урдань табидаг һэн ха. Хаа-яа духаряа барибалынь тогтоожорхихо, хаарташье наадаха – тиигэжэ бэедээ дадхаан, зоноороо дүтөөр танилсаһан. Тэрэ үхибүүдтэ тон дуратай, тэдэнэй нюур шарай, нюдэ нидхэ, мэнгэ толбо, хэлэхэ, хүдэлхынь адаглан хаража, хожомоо эдэнэй ямар зон болохо шэнжэтэй байһыень хэлэжэ үгэдэг һэн. Илангаяа хүбүүдтэ дуратай, тэдэнээр хөөрэлдэхэ, заримдаа шоглохо, тиин тэдэнэй бэлиг шадабари таажа, хурсахан хүбүүдыень лама хубараг болгогты, дээдын тэмдэгтэй зониие боро юрьеэн руу оруулжа, хуби заяагынь буруу харгыда бү гаргагты гэжэ гэртэхиндэнь идхан хэлэдэг һэн. Тиигэжэ, саадын гүнзэгы аргаар, үтэр ерэжэ, намда мүргэгты гэнгүй, гамтайгаар зоноо өөр тээшээ татажа, тэдэнэй талаһаа халуун дэмжэлгэтэй болоод, дасанайнгаа хэрэг анханһаа урагшатайгаар даб гүүлэһэн байна. Бэдэржэ олоһон хубарагуудтаа һэеы дуган соогоо ном бэшэг заажа эхилээ. Тэдэ эдирхэн шабинар сооһоонь аргагүй суутай бэрхэ эмшэ, шойрошо, зурхайша, тарниша г.м. ламанар урган гаража, хожомоо үндэр зиндаатан, шэрээтэ, хамба ламанаршье болон дэбжэһэн байна.
Онон мүрэнэй үндэр хүбөөгөөр, Уртанайн дабаанай урда бооридо, Сүүгэл голой адагта тус дасан үндэрлэн, дошхон Чойжал сахюусантай Сүүгэл дасан гэжэ нэрлэгдээ. Харин “Зүүн Сибириин ламын шажанай дасангууд” гэһэн данса соо Сүүгэл дасанай анхан бии бололго 1801 ондо һэеы дуганаар эхилээ гэгдэнэ. Вандан Юмсуновай “Хориин 11 эсэгын уг изагуурай туужа” соо: “Эртэ сагта богдо банчин Цогто Намжилай гэгээнтэн ерээдүйн сагта буряад уласнар нэгэ үедэ Сүүгэл гэжэ газарта хиид босхоохо, Даши Шойнбуллин нэрэтэй боложо, бурхан шажанай гол болохо” гэһэн бошог зарлиг бии” байһан тухайнь дуулгажа, мүн “Лубсан Лүндэб Дандарай гэгшэ бурхан шажаниие агууехээр дэлгэрүүлжэ, номой шухаг һургуулинуудые нээжэ, Байгалай үмэнэхи бүхы дасангуудһаа олон эрдэмтэ ламанар ерэжэ, тэдэ һургуулинуудта һуража, олон улад һаарамба, габжанар болоһон юм. Тэдэнһээ үндэһэлжэ, Хүлэн нуурай ба Анаагай дасангуудта тэрэ һургуулинууд шэнээр нээгдэжэ, шажанай ёһо маша ехээр дэлгэрһэн байна” гэжэ бэшэгдээ. Лама хубарагууд саашадаа эмшэн, зурхайшан, тарнишан, зураашан болоно гү, зүгөөр шойрын гүнзэгы ойлгосогүй һаа, ямаршье мэргэжэлдээ амжалта туйлахань бэрхэтэй юм. Тиимэһээ Дандарай ламын Сүүгэл дасандаа тон түрүүлэн цанид шойра шэнжэлгын үндэһэ һуури табижа, бүхы буряад ламанарайнгаа эрдэм мэргэжэл үндэрлүүлһэн аша габьяань хизааргүй ехэл.
Сүүгэл дасанай түрүүшын шэрээтэ Лубсан-Һүндэб Дандарай 1781 ондо Хэжэнгын Чесана гэжэ нютагта түрэһэн. Түрүүшээр Чесаанын дасанда хубарагаар орожо, ламааршье һууһан ха. Тэрэ ном судар шудлалда ухамай һүбэлгэн, түргэн хурса ухаатай, эрид сэхэрмэг абаритай, огсомшог хүбүүн һэн. Саашадаа Сонгоол дасанда һуралсажа, Монголооршье ябаһаар, Худанай дасанай шанзодба болотороо ургаһан. V-дугаар Бандида Хамба Лама Данзан Гываан Ешижамсуевай зарлигаар, Худанай дасанай шэрээтэ Лубсан Тойндол Суваанайн зууршалгаар, Агын зоной урилгаар шэнэ баригдагша Сүүгэл дасанай шэрээтэ лама болон залагдаа һэн. Тэрэнэй дүүрэн һахилай нэрэнь гэбэл: Жэбзэн-Агваан-Лубсан-Данзан-Одсэр-Һүндэб Балсанбо һэн, юрэ нэрлэбэл, Лубсан Дандарай, харин буряадай түүхэ бэшэгүүдтэ Лубсан Дондуб Дандарай гэгдэнэ. Дандарай багшын шабинь элитэ ехэ лама Лубсан Чойбсан Балсанбо гэгшэ Сүүгэл дасандаа анха түрүүн шойрын һургуули багшатаяа нээлсэһэн. Шойрын һургуули нээхынгээ урда тээ Лубсан Һүндэб Дандарай багша өөрынгөө шабинартай хамта туйлай ехэ бэлэдхэлэй ажал дүүргэжэ, хэдэн жэлэй туршада цанидай гол удха, номуудые гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, лүндэдэнь хүртэжэ ябаа.
Дандарай шэрээтын байһан сагта, тэрэнэй эсэшэ сусашагүй ажаябуулгаар Сүүгэл дасан буряадай ламын шажантанай алдар суута, цанидай, зурхайн, мүн түрүүшын эмэй һургуулинуудтай, номой ехэ сантай, барай гэртэй гэгээрэлэй, мэргэжэл дээшэлүүлгын түб болоһон. Лубсан Һүндэб лама мүн эмшэлэлгэ, зурхай, элдэб эрдэм шэнжэлгын зохёол, тайлбари, оршуулгын талаар ехэ ажал ябуулжа байгаа. Тэрэ өөрынгөө намтарай ном соо будын шажанай лама хубарагуудта гүн ухаанай ба дадалай ойлгосо үгэхэһөө гадна, эгээлэй хара зондо һургаал үршөөһэн аша туһань бурхан шажанай буряад зондо гэгээрэлэй үндэһэ табиһан гэхээр. Дандарай багшын гол шаби ба Сүүгэл дасанай 2-дугаар шэрээтэ болоһон Галсан-Жимба Дылгыров шабиинь бэшэһэн “Намтарнууд” Сүүгэл дасанай Барай гэртэ хэблэгдэжэ гараһан байна.
1829 ондо Дандарай багша Монголой лама Далай-лама Бэшэрэлтэ-түлку Дүлзен-ченпо Гончог-Дандарһаа гэлэнэй һахилда Галсан-Жимба шабитаяа сугтаа хүртэбэ. Будын шажанай үнинһөө дамжан байдаг заншалнуудаар холбогдон, Агын, Сүүгэлэй дасангууд Монголой, Түбэдэй, Хитадай түб дасангуудаар дүтын харилсаа барижа байһан. Тэндэһээ дасан дугангуудта хэрэгтэй эд хэрэгсэл, ном судар, тэлэг ба сэргэ бурхануудай дүрэ, бүд һад г.м. асарагдажал байгаа. 1827 ондо Дандарай багшын үүсхэлээр улаан шонхо будагтай барай “Ганжуур” номой 108 боти, 1829 ондо “Гумбум-джамбалин” гэжэ түбэд дасанһаа “Данжуур” номой 225 боти ба дасанай һургуулинуудта хэрэгтэй һуралсалай номууд асарагдаа һэн. Зэргэ түбэд, ланза, хитад хэлэнһээ оршуулгын ажал ябуулагдажа, холоһоо асаралтагүй, эндээ, дасандаа хэблэжэ гаргахаар хараалагдаа. Дасанай һургуулинуудай Сүүгэл дасанда анхан бии бололго, мүн саашадаа бүхы буряад үндэстэнэй дасангуудта дамжагдан, өөһэдын һургуулинуудтай бололгын эшэ үндэһэ Дандарай багшын эдэбхи үүсхэлһээ эхитэй байһаниинь арсашагүй. 1845 ондо Сүүгэл дасанда нээгдэһэн цанид һургуулиин шабинар хожомоо өөр өөрынгөө дасангуудта мүн лэ түрүүшын цанид һургуулинуудые нээжэ, багшынгаа заяаһан эрдэмэй уг залган, Агын, Галуута нуурай, Анаагай ба бусад дасангуудай һургуулинуудта түрүүшынь багшанар болоһониинь мэдээжэ. Лубсан Һүндэб Дандарай багша буряадайнгаа хамаг дасангуудаар харилсажа, холбоо барисаатай, хаанашье хэрэгээр ошобол, тон ехэ хүндэтэй хүн бэлэй. Тэрэ мэтэ ябуулгаар 1853 ондо Доодо-Худанай (Хэжэнгын) дасанай Заха-Шэбэр горхоной адагта зөөлгэгдэхэдэ, залалгаар морилжо, шэнээр табигдаһан дасанай туй мандал, рамнай үргэһэн юм.
Эгээл суутай шабинарайнь нэгэн Лубсан-Чойбсан Балсанбо (1812-1863) болоно. Тэрэ 1812 ондо Сэсэхэй хадын баруун хаяагай Баясхаланта нютагта галзууд отогой зайһан Шойдон гэгшын бүлэдэ түрөө. Бальжад эхэнь ном бэшэгтэй байһан. Нарай хүбүүнэй һая түрөөд байхадань, Дандарай багша тэдэнэйдэ ерээд, “энэ хүбүүнтнай хожомоо лама болохо, намда шаби орохо юм байна” гээ һэн. Лубсан Чойбсан үнэхөөрөө багаһаа шажан номоор һонирходог, 12-той байхадаа, түбэдөөр уншажа һуранхай, модоор, түмэрөөр бурхадай дүрсэ хэдэг, номой хэб зурадаг байһан, зүгөөр лама болохом гэхэдэнь, эсэгэнь дурагүй байжа, дасан руу үгэдэггүй һэн. 26 наһаяа гүйсэтэрээ тэрэ Сүүгэл дасан ошожо, Дандарай багшатай уулзажа, шажанай элдэб шэглэлээр ном заалгажа ябаа. 1838 ондо Дандарай багшынь дурадхалаар Сүүгэл дасанай хубараг болобо. Дандарай багша шабитаяа сугтаа бөөнэртэй тэмсэжэ, даяан бүтээлдэ һуудаг, “яр-хайлан” хуралнуудые хуража, Хориин, Агын дасангуудаар дамжан ябаһан. 1842 ондо Богдо Зонховын “Ламрим ченпо” ба үшөө олон номуудые түбэдһөө монголдо оршуулаа.
1846 ондо Дандарай багша Амдогой Гүртэн-Чойнжонтой ба Лубсан Чойбсан шабитаяа цанид-чойрын һургуули нээлгын хурал бүтээгээ һэн. Тиигэжэ Сүүгэл дасанай һургуули Амдогой Лавран хиидэй һургуулиин жэшээтэ гуримаар Гунчен-Жамьян Шадба багшын номуудай хэшээлнүүд ябуулагдаха болоо һэн. Тус цанид һургуулиие хүтэлхөөр “Эрдэни засаг багша” Лубсан-Чойбсан Балсанбо лама, Сүүгэл дасанай шэрээтэ лама, багшынгаа зарлигаар табигдаһан. Дандарай багшын ба шойрын һургуулиин шабинарай дунда ерээдүйн сагай гурбан Бандида Хамба Ламанар: Галсан Чойраб Ванчиков, Лубсан Чойдор Мархаев, Лубсан Дампил Гомбоев гэгшэд һуралсаа. Агынхид сооһоо Дандарай багшын ба дасанай һургуулинуудай тон мэдээжэ шабинар гэбэл: Галсан-Жимба Дылгыров, Галсан Жимба Тугулдуров, Доржо Жэгмид Данжинов ба бусад олон ламанар байһан. Мүн Буряадай, Агын дасангуудай 2-3 үеын шэрээтэ ламанар тус һургуулида һуралсажа, эрдэмээр дээшэлһэн: шэрээтэ Гүрэ-Дарма, шэрээтэ Балдан-Ешэ, шэрээтэ габжа Няндаг (Янгаажан дасан), шэрээтэ, габжа Шойдог (Үчөөтэйн дасан), шэрээтэ габжа Лубсан-Шойдог Лубсан-Табхай (Сүүгэл дасан); шэрээтэ Дашабал гэбшэ (Эгэтын дасан), Лубсан габжа Дансаран Гомбо, шэрээтэ Лубсан-Намжал, цанид-лама, габжа Лубсан Шойнзод (Шулуутайн дасан); шэрээтэ габжа Лубсан-Шойбон (Суулгын дасан), габжа Шойнзод (Галтайн дасан), Данзан габжа; Жабарал гэбшэ, Лубсан гэлэн (Хэжэнгын дасан), шэрээтэ Сываан (Чесанын дасан), габжа Шойбоон, Дармаа-Ренчин, Дагба-Жалсан, габжа Лусал, шэрээтэ габжа Лубсан-Шойдог Шагжин, эмши-шэрээтэ Ринчин-Самбу (Агын дасан). Мүн хамниган дасангуудай: унзад шэрээтэ габжа Гомбо (Бэрцын дасан), шэрээтэ габжа Осор (Тарбагатайн дасан), шэрээтэ-лама Галсан-Жимба, шэрээтэ габжа Жамьян, шэрээтэ Арьян-Дэбэ, шэрээтэ габжа Шойдор, цанид лама Ёндон, габжа Лунсаг, габжа Валба гэхэ мэтэ ламанар. Дандарай багша Буряадай, Агын дасангуудай 10-ад мэдээжэ цанид һургуулинуудые бии болгоһон цанид багшанар: Лүдэб габжа, Шираб-Самбу габжа, шэрээтэ Гүрэ лама, хамбын уялга дүүргэгшэ Дэмбэл габжа, Янгаажан дасанай шэрээтэ Няндаг лама мэтэ олон ламанарые һургажа табиһан. Тэдэ шабинарайнь шабинар дам саашань буряадай бүхы: Атаган, Сонгоол, Анаагай, Эгэтын, Хэжэнгын, Чесаанын, Шулуутайн,Хохюуртын, Цоолгын, Бэрцын г.м. дасангуудаар цанид шэглэл үргэлжэлүүлээ. Онсо һуурида Агын дасанай 5-дугаар шэрээтэ, будын шажанай 5 эрдэм түгэс шудалһан Галсан-Жимба Тугулдуров байна, тэрэ 1836 ондо габжа гараад, 1858 ондо Агын дасанай шээрэтэ ламаар һунгагдаа. Тэрэ буряадай шажантанай дунда түрүүн түбэд-монгол толи гаргаба. 1866 ондо агаарай эрдэмээр (астрологёор) ехэ ажал бүтээжэ, “Алханын солшид, Бэлэрын аршаанай сан” бэшэжэ, орон дэлхэйдээ зорюулаа һэн. Дандарай багшадаал түбэд хэлэнһээ бурханай номуудые оршуулжа, хубарагуудтаа, жиндагуудтаа тааруулан бэлэглэжэ ябаа. “Хэн бэ багшашниб, тиибэл шинии хэн байһые мэдэхээр” гэһэн үгэ эндэ зохисотой. Дандарай багшын дасанайнгаа, һургуулинуудайнгаа, лама хубарагуудайнгаа хүгжэлтэдэ тон ехэ анхаралаа хандуулан, өөрынгөө үргэн мэдэсэ, ухаан бодолойнгоо дундаршагүй булагһаа бултыень илгаагүй тэдхэжэ, дэмжэжэ, үргэжэ байһан ашаарнь шабинарынь багшынгаа хэб жэшээгээр бүхы буряадайнгаа дасангуудта үнэн сэхэ, бурьялма ажал хэрэгынь нэбтэрүүлжэ, дам саашань дамжуулжа ябаһаниинь, буряад-монгол арадай түүхын сэгнэшэгүй онсо ехэ баялиг мүн.
Дандарай багшын өөрынь бэшэһэн зохёол болохо “Бата эзэн багша Лубсан Шойбсон Балсанбын hайн ябадал бүхэниие хэлэгшэ hайн хубитанай шэхэнэй шэмэг хэмээхэ оршобо” гэһэн намтарай мэдээгээр Дандарай багша 1828 ондо энэ дасанай шэрээтэ гэгдэнхэй, гол Согчен дуганай барилга ударидажа байһан байна. Лубсан Һүндэб ламын анхан Сүүгэл руу ерэхэдэ, эшэгы дуган байһан гэхэ. Шэнэ шэрээтэ ерэмсээрээ, дасанһаа гарахаар бэшээр һуушангүй, арад жиндагтаяа танилсажа, Онон, Сүүгэлэй айл аймагаар хонон, үнжэн ябажа танилсаһан. Айлшаар ябахадаа, бэлэг баримаар юу-хээ заатагүй абаад ябаха. Үбгэд хүгшэдтэ эрхи, набшаһан тамхи, хүүгэдтэ шэхэр боохор, мүн гараар бэшэмэл литэнүүдые хубааха. Харин үбшэнтэнэй байбал, анхан залуудаа Сонгоол дасанда һуража олоһон эрдэмээ хэрэглэжэ, эм домтой ябажа, арга хэхэ, үгы бол, тэрэл дасанда үзэһэн зурхайгаа зуража, шоо хаяжа, үзэл үзэжэ үгэхэ. Тиимэһээ тэрэ эндэхи арад жиндагта тон хүлеэгдэһэн айлшаниинь боложо шадаһан, ламын айлшаар хэн нэгэнэйдэ морилходонь, үргэндэнь тулама талхан табаг урдань табидаг һэн ха. Хаа-яа духаряа барибалынь тогтоожорхихо, хаарташье наадаха – тиигэжэ бэедээ дадхаан, зоноороо дүтөөр танилсаһан. Тэрэ үхибүүдтэ тон дуратай, тэдэнэй нюур шарай, нюдэ нидхэ, мэнгэ толбо, хэлэхэ, хүдэлхынь адаглан хаража, хожомоо эдэнэй ямар зон болохо шэнжэтэй байһыень хэлэжэ үгэдэг һэн. Илангаяа хүбүүдтэ дуратай, тэдэнээр хөөрэлдэхэ, заримдаа шоглохо, тиин тэдэнэй бэлиг шадабари таажа, хурсахан хүбүүдыень лама хубараг болгогты, дээдын тэмдэгтэй зониие боро юрьеэн руу оруулжа, хуби заяагынь буруу харгыда бү гаргагты гэжэ гэртэхиндэнь идхан хэлэдэг һэн. Тиигэжэ, саадын гүнзэгы аргаар, үтэр ерэжэ, намда мүргэгты гэнгүй, гамтайгаар зоноо өөр тээшээ татажа, тэдэнэй талаһаа халуун дэмжэлгэтэй болоод, дасанайнгаа хэрэг анханһаа урагшатайгаар даб гүүлэһэн байна. Бэдэржэ олоһон хубарагуудтаа һэеы дуган соогоо ном бэшэг заажа эхилээ. Тэдэ эдирхэн шабинар сооһоонь аргагүй суутай бэрхэ эмшэ, шойрошо, зурхайша, тарниша г.м. ламанар урган гаража, хожомоо үндэр зиндаатан, шэрээтэ, хамба ламанаршье болон дэбжэһэн байна.
Онон мүрэнэй үндэр хүбөөгөөр, Уртанайн дабаанай урда бооридо, Сүүгэл голой адагта тус дасан үндэрлэн, дошхон Чойжал сахюусантай Сүүгэл дасан гэжэ нэрлэгдээ. Харин “Зүүн Сибириин ламын шажанай дасангууд” гэһэн данса соо Сүүгэл дасанай анхан бии бололго 1801 ондо һэеы дуганаар эхилээ гэгдэнэ. Вандан Юмсуновай “Хориин 11 эсэгын уг изагуурай туужа” соо: “Эртэ сагта богдо банчин Цогто Намжилай гэгээнтэн ерээдүйн сагта буряад уласнар нэгэ үедэ Сүүгэл гэжэ газарта хиид босхоохо, Даши Шойнбуллин нэрэтэй боложо, бурхан шажанай гол болохо” гэһэн бошог зарлиг бии” байһан тухайнь дуулгажа, мүн “Лубсан Лүндэб Дандарай гэгшэ бурхан шажаниие агууехээр дэлгэрүүлжэ, номой шухаг һургуулинуудые нээжэ, Байгалай үмэнэхи бүхы дасангуудһаа олон эрдэмтэ ламанар ерэжэ, тэдэ һургуулинуудта һуража, олон улад һаарамба, габжанар болоһон юм. Тэдэнһээ үндэһэлжэ, Хүлэн нуурай ба Анаагай дасангуудта тэрэ һургуулинууд шэнээр нээгдэжэ, шажанай ёһо маша ехээр дэлгэрһэн байна” гэжэ бэшэгдээ. Лама хубарагууд саашадаа эмшэн, зурхайшан, тарнишан, зураашан болоно гү, зүгөөр шойрын гүнзэгы ойлгосогүй һаа, ямаршье мэргэжэлдээ амжалта туйлахань бэрхэтэй юм. Тиимэһээ Дандарай ламын Сүүгэл дасандаа тон түрүүлэн цанид шойра шэнжэлгын үндэһэ һуури табижа, бүхы буряад ламанарайнгаа эрдэм мэргэжэл үндэрлүүлһэн аша габьяань хизааргүй ехэл.
Сүүгэл дасанай түрүүшын шэрээтэ Лубсан-Һүндэб Дандарай 1781 ондо Хэжэнгын Чесана гэжэ нютагта түрэһэн. Түрүүшээр Чесаанын дасанда хубарагаар орожо, ламааршье һууһан ха. Тэрэ ном судар шудлалда ухамай һүбэлгэн, түргэн хурса ухаатай, эрид сэхэрмэг абаритай, огсомшог хүбүүн һэн. Саашадаа Сонгоол дасанда һуралсажа, Монголооршье ябаһаар, Худанай дасанай шанзодба болотороо ургаһан. V-дугаар Бандида Хамба Лама Данзан Гываан Ешижамсуевай зарлигаар, Худанай дасанай шэрээтэ Лубсан Тойндол Суваанайн зууршалгаар, Агын зоной урилгаар шэнэ баригдагша Сүүгэл дасанай шэрээтэ лама болон залагдаа һэн. Тэрэнэй дүүрэн һахилай нэрэнь гэбэл: Жэбзэн-Агваан-Лубсан-Данзан-Одсэр-Һүндэб Балсанбо һэн, юрэ нэрлэбэл, Лубсан Дандарай, харин буряадай түүхэ бэшэгүүдтэ Лубсан Дондуб Дандарай гэгдэнэ. Дандарай багшын шабинь элитэ ехэ лама Лубсан Чойбсан Балсанбо гэгшэ Сүүгэл дасандаа анха түрүүн шойрын һургуули багшатаяа нээлсэһэн. Шойрын һургуули нээхынгээ урда тээ Лубсан Һүндэб Дандарай багша өөрынгөө шабинартай хамта туйлай ехэ бэлэдхэлэй ажал дүүргэжэ, хэдэн жэлэй туршада цанидай гол удха, номуудые гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, лүндэдэнь хүртэжэ ябаа.
Дандарай шэрээтын байһан сагта, тэрэнэй эсэшэ сусашагүй ажаябуулгаар Сүүгэл дасан буряадай ламын шажантанай алдар суута, цанидай, зурхайн, мүн түрүүшын эмэй һургуулинуудтай, номой ехэ сантай, барай гэртэй гэгээрэлэй, мэргэжэл дээшэлүүлгын түб болоһон. Лубсан Һүндэб лама мүн эмшэлэлгэ, зурхай, элдэб эрдэм шэнжэлгын зохёол, тайлбари, оршуулгын талаар ехэ ажал ябуулжа байгаа. Тэрэ өөрынгөө намтарай ном соо будын шажанай лама хубарагуудта гүн ухаанай ба дадалай ойлгосо үгэхэһөө гадна, эгээлэй хара зондо һургаал үршөөһэн аша туһань бурхан шажанай буряад зондо гэгээрэлэй үндэһэ табиһан гэхээр. Дандарай багшын гол шаби ба Сүүгэл дасанай 2-дугаар шэрээтэ болоһон Галсан-Жимба Дылгыров шабиинь бэшэһэн “Намтарнууд” Сүүгэл дасанай Барай гэртэ хэблэгдэжэ гараһан байна.
1829 ондо Дандарай багша Монголой лама Далай-лама Бэшэрэлтэ-түлку Дүлзен-ченпо Гончог-Дандарһаа гэлэнэй һахилда Галсан-Жимба шабитаяа сугтаа хүртэбэ. Будын шажанай үнинһөө дамжан байдаг заншалнуудаар холбогдон, Агын, Сүүгэлэй дасангууд Монголой, Түбэдэй, Хитадай түб дасангуудаар дүтын харилсаа барижа байһан. Тэндэһээ дасан дугангуудта хэрэгтэй эд хэрэгсэл, ном судар, тэлэг ба сэргэ бурхануудай дүрэ, бүд һад г.м. асарагдажал байгаа. 1827 ондо Дандарай багшын үүсхэлээр улаан шонхо будагтай барай “Ганжуур” номой 108 боти, 1829 ондо “Гумбум-джамбалин” гэжэ түбэд дасанһаа “Данжуур” номой 225 боти ба дасанай һургуулинуудта хэрэгтэй һуралсалай номууд асарагдаа һэн. Зэргэ түбэд, ланза, хитад хэлэнһээ оршуулгын ажал ябуулагдажа, холоһоо асаралтагүй, эндээ, дасандаа хэблэжэ гаргахаар хараалагдаа. Дасанай һургуулинуудай Сүүгэл дасанда анхан бии бололго, мүн саашадаа бүхы буряад үндэстэнэй дасангуудта дамжагдан, өөһэдын һургуулинуудтай бололгын эшэ үндэһэ Дандарай багшын эдэбхи үүсхэлһээ эхитэй байһаниинь арсашагүй. 1845 ондо Сүүгэл дасанда нээгдэһэн цанид һургуулиин шабинар хожомоо өөр өөрынгөө дасангуудта мүн лэ түрүүшын цанид һургуулинуудые нээжэ, багшынгаа заяаһан эрдэмэй уг залган, Агын, Галуута нуурай, Анаагай ба бусад дасангуудай һургуулинуудта түрүүшынь багшанар болоһониинь мэдээжэ. Лубсан Һүндэб Дандарай багша буряадайнгаа хамаг дасангуудаар харилсажа, холбоо барисаатай, хаанашье хэрэгээр ошобол, тон ехэ хүндэтэй хүн бэлэй. Тэрэ мэтэ ябуулгаар 1853 ондо Доодо-Худанай (Хэжэнгын) дасанай Заха-Шэбэр горхоной адагта зөөлгэгдэхэдэ, залалгаар морилжо, шэнээр табигдаһан дасанай туй мандал, рамнай үргэһэн юм.
Эгээл суутай шабинарайнь нэгэн Лубсан-Чойбсан Балсанбо (1812-1863) болоно. Тэрэ 1812 ондо Сэсэхэй хадын баруун хаяагай Баясхаланта нютагта галзууд отогой зайһан Шойдон гэгшын бүлэдэ түрөө. Бальжад эхэнь ном бэшэгтэй байһан. Нарай хүбүүнэй һая түрөөд байхадань, Дандарай багша тэдэнэйдэ ерээд, “энэ хүбүүнтнай хожомоо лама болохо, намда шаби орохо юм байна” гээ һэн. Лубсан Чойбсан үнэхөөрөө багаһаа шажан номоор һонирходог, 12-той байхадаа, түбэдөөр уншажа һуранхай, модоор, түмэрөөр бурхадай дүрсэ хэдэг, номой хэб зурадаг байһан, зүгөөр лама болохом гэхэдэнь, эсэгэнь дурагүй байжа, дасан руу үгэдэггүй һэн. 26 наһаяа гүйсэтэрээ тэрэ Сүүгэл дасан ошожо, Дандарай багшатай уулзажа, шажанай элдэб шэглэлээр ном заалгажа ябаа. 1838 ондо Дандарай багшынь дурадхалаар Сүүгэл дасанай хубараг болобо. Дандарай багша шабитаяа сугтаа бөөнэртэй тэмсэжэ, даяан бүтээлдэ һуудаг, “яр-хайлан” хуралнуудые хуража, Хориин, Агын дасангуудаар дамжан ябаһан. 1842 ондо Богдо Зонховын “Ламрим ченпо” ба үшөө олон номуудые түбэдһөө монголдо оршуулаа.
1846 ондо Дандарай багша Амдогой Гүртэн-Чойнжонтой ба Лубсан Чойбсан шабитаяа цанид-чойрын һургуули нээлгын хурал бүтээгээ һэн. Тиигэжэ Сүүгэл дасанай һургуули Амдогой Лавран хиидэй һургуулиин жэшээтэ гуримаар Гунчен-Жамьян Шадба багшын номуудай хэшээлнүүд ябуулагдаха болоо һэн. Тус цанид һургуулиие хүтэлхөөр “Эрдэни засаг багша” Лубсан-Чойбсан Балсанбо лама, Сүүгэл дасанай шэрээтэ лама, багшынгаа зарлигаар табигдаһан. Дандарай багшын ба шойрын һургуулиин шабинарай дунда ерээдүйн сагай гурбан Бандида Хамба Ламанар: Галсан Чойраб Ванчиков, Лубсан Чойдор Мархаев, Лубсан Дампил Гомбоев гэгшэд һуралсаа. Агынхид сооһоо Дандарай багшын ба дасанай һургуулинуудай тон мэдээжэ шабинар гэбэл: Галсан-Жимба Дылгыров, Галсан Жимба Тугулдуров, Доржо Жэгмид Данжинов ба бусад олон ламанар байһан. Мүн Буряадай, Агын дасангуудай 2-3 үеын шэрээтэ ламанар тус һургуулида һуралсажа, эрдэмээр дээшэлһэн: шэрээтэ Гүрэ-Дарма, шэрээтэ Балдан-Ешэ, шэрээтэ габжа Няндаг (Янгаажан дасан), шэрээтэ, габжа Шойдог (Үчөөтэйн дасан), шэрээтэ габжа Лубсан-Шойдог Лубсан-Табхай (Сүүгэл дасан); шэрээтэ Дашабал гэбшэ (Эгэтын дасан), Лубсан габжа Дансаран Гомбо, шэрээтэ Лубсан-Намжал, цанид-лама, габжа Лубсан Шойнзод (Шулуутайн дасан); шэрээтэ габжа Лубсан-Шойбон (Суулгын дасан), габжа Шойнзод (Галтайн дасан), Данзан габжа; Жабарал гэбшэ, Лубсан гэлэн (Хэжэнгын дасан), шэрээтэ Сываан (Чесанын дасан), габжа Шойбоон, Дармаа-Ренчин, Дагба-Жалсан, габжа Лусал, шэрээтэ габжа Лубсан-Шойдог Шагжин, эмши-шэрээтэ Ринчин-Самбу (Агын дасан). Мүн хамниган дасангуудай: унзад шэрээтэ габжа Гомбо (Бэрцын дасан), шэрээтэ габжа Осор (Тарбагатайн дасан), шэрээтэ-лама Галсан-Жимба, шэрээтэ габжа Жамьян, шэрээтэ Арьян-Дэбэ, шэрээтэ габжа Шойдор, цанид лама Ёндон, габжа Лунсаг, габжа Валба гэхэ мэтэ ламанар. Дандарай багша Буряадай, Агын дасангуудай 10-ад мэдээжэ цанид һургуулинуудые бии болгоһон цанид багшанар: Лүдэб габжа, Шираб-Самбу габжа, шэрээтэ Гүрэ лама, хамбын уялга дүүргэгшэ Дэмбэл габжа, Янгаажан дасанай шэрээтэ Няндаг лама мэтэ олон ламанарые һургажа табиһан. Тэдэ шабинарайнь шабинар дам саашань буряадай бүхы: Атаган, Сонгоол, Анаагай, Эгэтын, Хэжэнгын, Чесаанын, Шулуутайн,Хохюуртын, Цоолгын, Бэрцын г.м. дасангуудаар цанид шэглэл үргэлжэлүүлээ. Онсо һуурида Агын дасанай 5-дугаар шэрээтэ, будын шажанай 5 эрдэм түгэс шудалһан Галсан-Жимба Тугулдуров байна, тэрэ 1836 ондо габжа гараад, 1858 ондо Агын дасанай шээрэтэ ламаар һунгагдаа. Тэрэ буряадай шажантанай дунда түрүүн түбэд-монгол толи гаргаба. 1866 ондо агаарай эрдэмээр (астрологёор) ехэ ажал бүтээжэ, “Алханын солшид, Бэлэрын аршаанай сан” бэшэжэ, орон дэлхэйдээ зорюулаа һэн. Дандарай багшадаал түбэд хэлэнһээ бурханай номуудые оршуулжа, хубарагуудтаа, жиндагуудтаа тааруулан бэлэглэжэ ябаа. “Хэн бэ багшашниб, тиибэл шинии хэн байһые мэдэхээр” гэһэн үгэ эндэ зохисотой. Дандарай багшын дасанайнгаа, һургуулинуудайнгаа, лама хубарагуудайнгаа хүгжэлтэдэ тон ехэ анхаралаа хандуулан, өөрынгөө үргэн мэдэсэ, ухаан бодолойнгоо дундаршагүй булагһаа бултыень илгаагүй тэдхэжэ, дэмжэжэ, үргэжэ байһан ашаарнь шабинарынь багшынгаа хэб жэшээгээр бүхы буряадайнгаа дасангуудта үнэн сэхэ, бурьялма ажал хэрэгынь нэбтэрүүлжэ, дам саашань дамжуулжа ябаһаниинь, буряад-монгол арадай түүхын сэгнэшэгүй онсо ехэ баялиг мүн.