Хамба ламанар

10-дугаар Бандида Хамба Лама Дампил Гомбоев

29 августа 2016

12680

     Буряадай элитэ ехэ шажанай ба олониитын ажаябуулагша Дампил Гомбоев 1831 ондо хатагин угай мэдээжэ ламын бүлэдэ түрэһэн юм. Гомбо эсэгэнь үшөө хоёр хүбүүдтэй байһан: Найдан ба Чомпол. Найдан (Николай) Гомбоев Бестужевай басагантай гэрлэжэ, олон жэлдэ Хитадта хүдэлһэн, удамуудынь дэлхэй дүүрэн таранхай, хари гүрэнүүдээр байдаг. Харин Чомпол хүдөөгэй лама байжа, аша гушань нютаг дээрээ үнэржэнхэй. Эдирхэн Дампил хүбүүн 5-7 наһаяа гүйсөөд, Галуута нуурай дасанда хубарагаар үгтэжэ, тэндэ монгол, түбэд үзэг бэшэг, бурханай номуудые уншаха, сээжэлдэхэ, янгаарнь үгүүлхэ мэтэ эрдэмүүдые шудалжа захалаа. 

     1850 оной июлиин 25-да Дампил Гомбоев нанса ламын тушаалда табигдаба. 1850 оной ноябриин 20-до, 19 наһатайдаа гэцулэй һахилда хүртэбэ. Саашадаа, үшөө 4 жэлэй үнгэрхэдэ, 1854 оной февралиин 24-дэ Сэрэгэй губернаторай “1853 дүрим” баримталагдан, гэлэнэй һахил баталагдажа, 1859 оной ноябриин 10-най үдэр үнэмшэлгэ-дипломынь барюулагдаа. Али багтаа юм, ород хэлэ бэшэгтэй болохын тула, богонихон болзорто Селенгинскын юрэнхы һургуулидашье һураһан гэхэ. Тииһээр чойрын һургууляараа сууда гараһан, Сүүгэл дасанда эрдэмээ дээшэлүүлхэеэ ябаһан байна. Цанид чойрын һургуули дүүргэһээр, Тамчынгаа дасанда бусажа, комплеэд ламанарай тоодо ороһон. 

     1873 ондо 42 наһа хүрэжэ, Бандида Хамба Чойдор Мархаевай зууршалгаар Галуута нуурай дасанай шэрээтээр табигдаһан байна. Шэрээтэ лама байхадаа, Дампил Гомбоев өөрынгөө эрхим шэнжэнүүдые харуулжа шадаа. Тэрэ эрдэм гэгээрэл тээшэ ходо тэгүүлжэ байдаг, ламын эрдэмһээ гадна ород хэлэ һайнаар шудалжа, ородой болон хари гүрэнэй уран зохёолшодой, эрдэмтэдэй, илангаяа зүүн зүг шэнжэлэгшэдэй зохёолнуудые уншадаг, шудалдаг байһан. Тэрэ сэдьхэл бодолоор үндэрлиг, нарин мэдэрэлтэй, ажал хэрэгтээ сэбэр нарин, олон үгэгүй, түншэтэй даруу хүн байһан гэхэ.

     1876 оной июниин 12-ой үдэр Бандида Хамбын тушаалда дэбшэгшэдэй һунгалта боложо, ламанарай зүгһөө 101 депутат ба отогой ахамад, мүн элдэб эблэлнүүдэй түлөөлэгшэд сугларһан байна. Дэбшүүлэгшэ 4-эй түлөө үгтэһэн дуунууд гэбэл: Үчөөтэйн дасанһаа Чойдон Цыдыпов – 89, Эгэтын дасанһаа Еши Доржиев – 71, Суулгын дасанһаа Чойван Цыденов – 44, Тамчын дасанһаа Дампил Гомбоев – 99 дуугаар һунгагдаба. 1879 ондо тэрэниие Бандида Хамба Ламаар баталжа, Тамчынгаа дасанда олоной үмэнэ шэнээр ороһон Хамба ламын заншалта тангариг үргэһэн байна. Дампил Хамба буряад зондоо хандажа, илангаяа үхибүүдэй саашанхи харгыень нээхын аргын олдобол, дээшээ гаража шадаха аргатай болохынь тулада ород хэлэндэ һургахыень уряалжа, энэ хэрэгтэ ламанар шэрээтэнэрээ хабаадуулжа байһан. 1888 ондо будын шажанда эсэргүү ябадалтай Эспер Ухтомский дотоодын хэрэгэй  сайд (министр) Дурноводо иигэжэ бэшэнэ: “40-өөд оной адагай туршалган соогуур Эрхүүгэй ба Забайкалиин буряадуудые хоёр тээшэнь һалгааһанай ашаар түрүүшынь (эрхүүгэй) буряадуудай дунда будын шажан уналда ороо. Гансал “1853 оной Дүримэй” гараһанай удаа нэгэ бага һэргэжэ эхилээ”. Саашань Ухтомский буряадуудые бүри ехээр хоёр тээшэнь болгохын тулада Приамуриин ба Эрхүүгэй генерал-губернаторнуудай мэдэлдэ хубаабал болохотой гэһэн һанамжа мэдүүлнэ. Зүгөөр Бандида Хамба “1853 оной Дүрим” хубилгаха хэрэг огто буруушаажа, хуушан түхэлөөрнь үлөөхын тулада эршэмтэй ажал ябуулаа. Тэрэ арад жиндагтаяа хамта 10000 түхэриг мүнгэ оруулжа, тус тогтоол хубилалтагүй орхигдоод, нэгэ ехэ хэрэг бүтэһэн.

     Бандида Хамба Гомбоев тухай ородой түрүү хараатай эрдэмтэд аргагүй һайнаар дурсаһан байдаг. И.И.Попов, В.В.Птицын, Н.М.Ядринцев гэгшэд Хамба ламые болбосорол эрдэмээр үндэр шатада гаранги, гүнзэгы бодолтой, зөөри зөөшэдэ шуналгүй, хүнүүдтэй харилсахадаа, болбосон соёлой жэшээ харуулдаг, арад жиндагтаа захагүй хүндэтэй байһыень магтан тэмдэглэһэн юм. Хамба лама Дампил Гомбоев буряадай будын шажантанай дээдэ зиндаатай ламанарай дундаһаа тон түрүүлэн Европын эрдэм ухаантай холбоо барисаанай дугы табижа, ородой зүүн зүг шэнжэлэгшэдтэй харилсажа, тэдэнэртэ аша туһа үзүүлжэ байгаа. Тэрэ Ородой географиин бүлгэмэй Зүүн-Сибириин хэлтэсын гэшүүнээр абтажа, эдэбхитэй ажал хэрэгтэнь хабаадажа байһан. Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаровтай, сүлэлгэдэ байһан Николай ба Михаил Бестужевуудаар нүхэсэжэ ябаа. Тэрэнэй дүү хүбүүн Найдан Бестужевай басага һамга абаһаниинь мэдээжэ. Тиигэжэ будын шажан ба зүүн зүгые шэнжэлдэг эрдэмтэдые Тамчын дасанда хододоо һайнаар угтажа абадаг, арга шадалаараа ябуулга хэрэгтэнь туһалдаг найдамтай хани талань болоһон. В.В.Птицын ба Н.М.Ядринцев хоёрой бэшэһээр: “Хамба лама Дампил Гомбоев бүхы ламанарай дундаһаа тон ехэ эрдэмтэйнь гэхээр, мүн юрэнхы гэгээрэлэй талааршье хамаг хэрэг халуунаар дэмжэжэ байдаг хүн. Тэрэ дасандаа баруунайхяар түхеэрэгдэнхэй хогшол бараатай айлшадай гэртэй, Москвада эдеэ шанажа, зониие гайхуулһан эрхим буряад тогоошонтой... Зүгөөр эндэхи ноёд һайдай тэрэнэй хүндэмүүшээр үлүүсэ хэтэржэ байдагынь голхоролтой байна,”- гэгдээ. 

     XIX зуун жэлдэ будын шажанда хабаатай номуудые Монгол, Хитад, Түбэд оронуудһаа асардаг байһан. Тэрэ номуудые худалдан абалгань тон олон үхэр малай, алта мүнгэнэй сэнтэй байһан тула хилын саанаһаа ном асаралга гээшэ алишье талаар хүшэр хэрэг һэн. Ородой засаг түрөөрхид буряадай будын шажантан Далай ламатай гү, али ондоошье хари гүрэнэй шажанай эблэлнүүдээр дүтын харилсаатай болошоно аа гү гэжэ һанаата болодог һэн. Тиимэһээ өөрынгөө гүрэнһөө гадуур ехэ эд баялиг гаргаха ушарнуудые болюулжа, мүн хилынгээ аюулгүйе хаража, ном асаралга хорижо эхилээ. Дампил Гомбоев хамба энэ хэрэг өөрынгөө гарта абажа, Тамчын, Анаагай, Чесаанын, Хохюуртын, Эгэтын, Суулгын дасангуудта дээдын зургаанай зүбшөөлөөр Барай гэрнүүд нээгдэжэ, ламанарта ба хара зондошье хэрэгтэй номууд хэблэгдэжэ захалаа. Тиигэжэ лама хубарагуудай эрдэм дээшэлжэ, арад зоной дунда үзэг бэшэгтэй хүнүүд олошороо. 

     Мүнөөнэй СО РАН-ай монгол, түбэд хэлэ бэшэг ба будын шажан шэнжэлгын газарта Дампил хамбын үеын Агын, Сүүгэлэй, Эгэтын, Шулуутын, Анаагай ба бусад дасангуудта хэблэгдэһэн номууд хадагалагдана. Олон модондо һиилэһэн хэбүүд дээрэ 1880 онуудай Дампил Гомбоевой зүбшөөлтэй (визэтэй) барнууд олдожо, Хамба ламын Тамчынгаа дасанһаа бүхы буряад дасангуудта гараһан хэбэй бүтээлнүүдые шалгадаг байһыень элирхэйлнэ. 1887 ондо Гомбоев хамбын Ухтомскидо дамжуулһан тоосоогоор 29 дасангуудай 600-аад номуудые монгол, түбэд хэлэн дээрэ гаргаһаниинь хэлэгдэнэ. Тэдэнэй тоодо: Сүүгэл дасан – 169, Тамчын дасан – 97, Зэдын дасан – 52, Эгэтын дасан – 44, Чесанын дасан – 30 гаршагтай номуудые хэблээ гэжэ тоосогдоо. 

     В.В.Птицын Хамба лама Дампил Гомбоевой хүн талада дээгүүр сэгнэлтэ үгэн тэмдэглээ: “Тэрэнэй нюурынь тон амарлингы шэнжэтэй, хүнтэй хөөрэлдэхэ зуураа, шэг шарайнь нэгэтэш хубилнагүй. Дээрэлхүү омогой шэнжэ огто үгы, хүнтэй харилсахадаа, тэрэниие хүндэлэнгеэр, хүлеэсэтэй зохидоор бэеэ барина. Үгэ бүхэниинь бодомжотой, үлүү бүлүү юуншье хэлэгдэнэгүй. Хүндэ дураа гутаһан, гомдоһон хэбэр үзүүлэнгүй, бүхыдөө даруу номгоноор, бэеэ баринги янзатайгаар харагдана. Энэ бүгэдэ өөрынь сэдьхэлэй байдалһаа, хүмүүжэлһээнь дулдыдаа гү, али будын шажантанай журам, хатуужалгын үрэ юм гү, би, юрэдөө, энэ ушарые шэнжэлхэ, шүүмжэлхэ гээгүйб”.  Хамба ламын ямаршье хари, танигдаагүй зондо, мүн ондоо арадуудай шажан мүргэлнүүдтэ тэсэбэри ехэтэйгээр хандадаг байһаниинь, тэрэнэй гүнзэгы ухаан бодолтой, үргэн хараатай байһыень гэршэлээ. Тэрэ шажанайнгаа номуудһаа гадна элдэб янзын сэтгүүл, уран зохёол ба эрдэм шэнжэлгын номуудые олоор уншадаг, илангаяа Лев Толстойн зохёолнуудые ород хэлэн дээрэнь уншаха дуратай байһан. 

     Бандида Хамба лама Дампил Гомбоев шажан баригшын уялгаяа эрхимээр дүүргэхынгээ хажуугаар цанид чойрын хэшээлнүүдые ябуулжа байһан. Ородой Географиин бүлгэмтэй нягта харилсаа барижа, эрдэмтэ Г.Н.Потанинтай дэлгэрэнгыгээр бэшэлсэдэг һэн. Хэрэгтэй шажанай хэрэгсэл номуудые тэдэндэ олгожо, бэлэглэжэ байгаа. Мүн олониитын эмхидхэлтэй нигүүлэсхы хэрэгүүд руу оролсожо, үргэн дэлисэтэй үргэл оруулжа байһаниинь мэдээжэ. Шэтын хүүгэдэй гэртэ, шархатаһан ба үбшэлһэн сэрэгшэдтэ Хамба ламын уряагаар бүхы дасангуудай ламанарай дамжуулһан мүнгэ зөөри хүргэхэ гэхэ мэтэ буянта үйлэ хэрэгүүдынь тоо томшогүй һэн. 1890 ондо Д.Гомбоев өөрынгөө мүнгөөр “Буряадай домогууд” гэһэн олон хүнүүдэй суглуулһан аман зохёол суглуулжа хэблүүлһэн юм. Шэтэдэ эхэнэрнүүдэй гимназида, бүһэтэйшүүлэй дунда һургуулида ехэ мүнгэ һан оруулһыень, тус һургуулинууд нээгдэһэн, зүгөөр нэгэшье буряад һурагшад тиишэ ороогүйнь харамтай. Эрхүүгэй Географиин таһагта Ород гүрэн соо бэшэ хаанашье үгы, Парижай музейһээ үлүү гоё, дүүрэн бүридэлэй будын шажанда хабаатай эд хэрэгсэлнүүдые хамба лама дамжуулһан байна. Шэтэ хотодохи ремесленнэ тусхайта дунда һургуулиин бии бололгодо 1000 түхэриг хайрлаһан. Энэ бүхы үйлэ хэрэгүүдэйнгээ түлөө Гомбоев хамба “христиан шажантанһаа буса зондо хайрлагдадаг гэгээн Станиславай 3-хи зэргын” орденоор шагнагдаһан. Тус шагналда хүртэһэн ушарынь хамба ламада нэгэнтэ бэшэ айлшаар бууһан, хүндэдэнь һайса хүртэһэн Эрхүүгэй архиепископ Вениаминай дурыень ехээр гутааба: “Барон Корф ламын шажантаниие өөгшөөжэ бүри хэтэрбэ. Галуута нуурай дасанай бурханда хоёр дэнгэй үлгүүр (канделябр) бэлэглээд, мүнөө ябуулга хэжэ, Хамба Гомбоевто орден үгүүлбэ. Онгон шүтөөндэ алба хэгшэ Христосой хэрээһэ зүүбэ. Сентябрь соо Галуута нуурай дасан ошохо һэм, зүгөөр орден зүүһэн хамба ламын баяртай шарайе харахаб гэжэ һанахадаа, тиишэ ошохо һүзэгни буураа,” – гэжэ тэрэ бэшээ. 1891 ондо Шулуутын дасанда хан тайжа Николайн угтамжа Хамба ламын ударидалга доро үндэр хэмжээндэ үнгэржэ, тэрэ угтамжын удаа Зугаалайн дасан баригдаһан түүхэтэй. Хан тайжын бууһан гэрые Сагаан-Дара эхын дуган болгоһон байна. Хэдышье иигэжэ шажанаа бүтэн бүрин байлгахаяа оролдожо байбашье, Хамба лама энээгүүрхи засаг зургаанай ноёд һайдай нюдэндэ һэжэг түрүүлһэн зандаа, бүхы урдахи хамба ламанартаал адли нюусаар Түбэдтэй харилсаатай гэжэ гэмнүүлжэ байгаа. Харин түбэдэй ламанар хамба ламые ородой түшэмэл болоо гэжэ гэмнэдэг, харуулгүйшэг хилэ дабажа гараад, холо захын дасангуудаар ябажа, тэндэхи ламанарые Хамба ламын урдаһаа тухирдаг һэн ха. “Хариин” ламанартай тэмсэжэ, үлдэжэ байхыень засаг зургаанһаа хамба ламые баадхахадань, хамба ехэ зүбшөөгөөгүй, тэрэ “займал” ламанар Хамба ламада “хариин” гэхээр бэшэ, “манай бэшэ” гэжэ намнахань, аягүй үйлэ хэрэг гэжэ тоолоһон. Тэрэ үедэ Хамба лама өөрөө дасанһаа гаража, иишэ-тиишээ ябаха нэгэшье эрхэгүй һэн. 1888-1889 онуудаар III Александрай хаан шэрээдэ һууһанай найрта Дампил Хамба ошохо гээд, зүүн зүгые харуулһан ба будын шажанда хабаатай бэлэг сэлэг ехээр бэлдэжэ, өөрынгөө мүнгөөр Петербург ошохо зүбшөөл һураһыень, эндэхи засаг зургаан огтолон арсаа бэлэй. В.В.Птицын ехэтэ гайхажа, энэ ушар тухай бэшэнэ: “Хамба лама хэдэн зуугаад мянган буряад зониие түлөөлжэ байһан шажан баригша байгаад, тиишэ ошохо дүүрэн эрхэтэй байгаа, теэд зүбшөөл үгтөөгүйнь тон гайхалтай...”. Н.М.Ядринцев мүн энэ һанамжа дууряана: “иимэ олон дасангуудай ахалагша... зүбшөөлгүйгөөр гараха эрхэгүй байба. Тэрэ Ород гүрэндэ нэгэтэшье ерээгүй. Юунһээ энэ дулдыданаб, мэдэнэгүйбди, зүгөөр ламын шажантанай ород гүрэнтэеэ, арад зонтой харилсаагүй байлгань манай өөһэдымнай хараа бодолдо зохисотой бэшэ. Хамба ламын гунигтай, ямаршьеб дарлалтын мүр сараатай нюурайнь шэнжэ мүнөө ойлгосотой болобо...” XIX зуунжэлэй хоёрдохи хахадта Бандида Хамба лама Дампил Гомбоевой шэрээдэ һууһан сагта буряад зон будын шажан гээшэ хамтаралгын шалтагаан, угсаата шэнжэеэ алдахагүйн арга хүсэн гэжэ ойлгоо һэн. Амур шадарай засаг зургаанай губернатор А.Н.Корф “ламын шажантанай нэгэдэнги хүсэн” үнэн алдартанай шажан нэбтэрүүлгэдэ һаад ушаруулжа, бүхы отог угуудаа мэдэлдээ абахаяа байна” гэжэ тэмдэглэһэн байна. 

     Хамба лама Дампил Гомбоев шанар шэнжээрээ өөрынгөө сагһаа түрүүн түрэһэн гэхэ гү, али ондоо юртэмсэһөө бууһан хүн гү гэхээр, тэрэ үеынгөө зонһоо үлүү нарин мэдэрэлтэй, үлүү үндэр доторой хүгжэлтэтэй, бэе махабад туляагүйшье бол, сэдьхэл зобонги, гансаарданги байдалтай байһан. Арад зоной аман үгэдэ хамба ламын ами наһан харатайгаар таһалдаһан байна. Бүрин хаанай обоо тахиһанай удаа арад зонтоёо хамба хахасажа, “ябаха сагни ерээ” гэжэ хэлээд, моридойнгоо гүйдэл дунда үндэр ганга эрьеһээ халижа унаа гэхэ. Зүгөөр тэрэ халилгань доошоо унаа бэшэ, харин дээшээ, мүнхэ хогоосон руу ниидэлгэ болоо гэхээр.