XX зуунжэлэй 30-аад онуудаар Ород гүрэн доторхи будын шажанай уналда ороод, дасан дугангуудай һандаран хосороод байһанай удаа шажанаа дахин һэргээжэ, түрүүшын дасан бодхоожо шадаһан Дармаа хамба гайхамшаг хүн байһан юм. Тэрэ 1890 ондо Зэдын аймагай Гэдээн Нюга нютагта хорчид угай Цыренов Дармажабтанай бүлэдэ түрэһэн. Дармажабай дүрбэн хүбүүдэйнь хоёрдохи хүбүүн Лубсан-Нима долоон наһандаа Сартуул-Булагай дасанда хубарагаар үгтэһэн.
Лубсан Нима багаһаа һүбэлгэн ухамай, ойлгосо һайтай байһанайхи, түбэд, монгол бэшэгтэ түргэн орожо, дарьяса уншадаг болоо һэн. Саашадаа буддын шажанай гүн ухаанай эрдэм шудалха һэдэбынь улам хурсадажа, гэбшэ, габжын дамжаа ялас гэмээр дабажа, эрдэм бэлигээ гүйсэд харуулан, будын шажанай ехэ зиндаатай лама болоо юм. Тэрэ монгол, түбэд, санскрит-ланза, ород хэлэн дээрэ номуудые уншадаг, бэшэдэг, эмэй, зурхайн ба буса эрдэм тоти мэргэн шудалһан үргэн мэдэсэтэй лама багша байһан. Зоригтой, урагшаа дэбшэсэтэй, зондо хүндэтэй эрдэмтэ лама Дармаев 20-ёод онуудай һүүл багаар Сартуул-Булагай дасанай шэрээтын тушаалда һунгагдаһан.
1928 ондо будын шажантанай гурбадугаар Лама санаартанай сугандыда хабаадажа, санаартанайТүбэй Зүблэлэй гэшүүнээр һунгагдаһан.
Бурхан шажантанай хашагдажа байһан хатуу сагта Хяагтын түрмэдэ хаагдажа, Наушки-Хяагта шэглэлэй түмэр харгын барилгада заруулһан.
Хүндэ ажалда хооһо нойтоор ябажа, бэе һуларһанай шалтагаар нэгэтэ мэдээ алдажа, унашоод хэбтэхэдэнь, түрмын харуулшад үхөө гэжэ тоолоод, хонхор жалга руу хаяжархиһан. Дээдын заяанай аша туһаар Тори нютагай Сосоров Гомбожаб Хяагта руу бараа абаашаад бусаха замдаа хүнэй ёолохые соносожо олоходоо, нюусаар гэртээ абаад ерэһэн гэхэ. Тэрэ Сосоровой басаган Долгоржаб Сосортаровагай энэ ушар тухай хөө рэһөөр, Гомбожаб Лубсан-Нима хоёр залуудаа Сартуул-Булагай дасанда сугтаа хубараг ябаһан байгаа. Зүгөөр Гомбожабынь ямаршьеб шалтагаанаар һуралсалаа үргэлжэлүүлхэ аргагүй болоод, гэртээ бусаһан ха.
Тиигэжэ анханайнь эрэлхэг зоригтой хубараг нүхэрынь Лубсан-Нимынгаа мэдээ алдан унашоод хэбтэхэдэ, гэртээ асаржа, засаг баригшадай олохогүйн тула агы нүхэн соо хоргодуулха баатай болоһон байна. 1937 онһоо 1940 он хүрэтэр Лубсан Нима амбай Ториин эхинэй Сортогтой уулын араар үдхэн боролжо соохи хүмэг хабсагайда хоргодожо байһан гээшэ. Тэрэ агыда хоргодожо байхадаа, сагаа миин үнгэргэнгүй, уншадаг маани мэгзэмэйнгээ хажуугаар монгол хэлээр үльгэр туужануудые уншажа, мүн Карл Марксын, Владимир Ильич Ленинэй зохёолнуудые шудалдаг, юрэдөөл, уншаһан номуудынь тэрэ байрадань багтахаяа болижо байгаа гэхэ. Нэгэтэ Нянтай Чойдоков гэжэ хүнэй агнуурида ябатараа, дээрэнь орожо ерэшэхэдэнь: “Ши намайе абаашажа тушаа, Бурханай мэдэлээр болохо үйлэнь болуужан” - гэжэ Дармаа Хамба хэлээд, һайн дураараа дахин түрмэ шороной баряанда абтаба. Дайнай үедэ түрмэдэ һууха зуураа, элдэб хүдэлмэридэ, барилгада ябаа. 1944 ондо нэрэнь одоо сагааруулагдажа, сүлөөдэ гараһан.
Түрэл гаралайнь зоной, нютагаархидайнь хэлэһээр, Дармаа Хамба набтаршаг бата бэетэй, анхаралтай, хурса харасатай хүн байгаа. Шэрүүбтэр янзын, түргэн сухалтай энэ ламын дэргэдэ зон ехээр эльгэ хатаха, үлүү үгэ дуугархаяа түбэгшээдэг һэн.
1944 ондо дид хамба Хайдаб Галсановтай сугтаа арадай дунда мүнгэ һангай татабари хэжэ, Эхэ ороноо хамгаалгын дайнай жасада оруулаа. Лубсан-Нима Дармаев мүн өөрынгөө зүгһөө 34 мянган түхэриг мүнгэ зоной хандибта нэмэрлүүлэн, танкова колонно барюулха боложо, Сталин багшын нэрэһээ Баярай бэшэг абаһан байна.
1944 ондо Дармаа Хамба дид хамба Хайдаб Галсановтай хамта Буряад-Монгол республикадаа будын шажанай дасан нээхэ тухай ябуулга хэжэ, Сталин багшаһаа зүбшөөл абахаяа, Москва хото руу зорибод. “Москва ошохо замдаа олон хоног соо поездоор ябаабди. Ород хэлэ мэдэхэ байһамни ехэ туһа болоо. Хэлсэгдэһэн газартаа хүрэжэ ерэхэдэмнай, бидэниие хүн хүлеэжэ байгаа. Нэгэ таһагта оруулаад, гүрэнүүд хоорондын байдал, арадуудай дундахи эб найрамдал, түүхэ тушаа асуудалнуудые табижа, Зүблэлтын тогтоһон сагһаа түрүүшын дасанай барилгые зүбшөөһэн үнэмшэлгэ бидэндэ барюулаа бэлэй”, - гэжэ Хамба лама нютагайхидтаа хөөрэһэн байдаг.
1946 ондо Зүүн Сибириин буддын шажантанай түлөөлэгшэдэй хуралдаанай болоходо, ВЦДУБ-ай Түрүүлэгшэ, XVIII-дугаар Бандида Хамба Ламын тушаалда дэбжүүлэгдэһэн байна.
Зүблэлтэ гүрэн дотор будын шажанай һэргэн бодожо байхада, Бандида Хамба лама Лубсан-Нима Дармаев тон ехэ оролдолго, үүсхэл гаргаһан гээшэ. Буддын шажанай дасангуудай шэнээр байгуулагдаха хэрэгтэ Дармаа Хамба хүсэ шадалаа гамнангүй, будын шажанай мүргэлэй үүдэ нээжэ, Бурхан багшын мүнхэ зула бадараалсаһан.
Хамба Дармаевай эршэтэй, харюусалгатай хүтэлбэри доро Дунда Ивалгын дэбисхэр дээрэхи Ошор Булаг гэжэ буянтай газарта “Даши Чойнхорлин” һахилтай Балдан Һама ба Жамсаран сахюусадтай Ивалгын дасан үгы сооһоо тобойсо үндэрлэн, буряадай һүзэгтэндэ үндэһэн түбынь боложо үгөө. Дасанай алталмал ганжар ба боди гүрөөһэдынь Дармаа Хамба өөрөө Захааминай аймагһаа асаржа табюулһаниинь гүнзэгы удхатай. Бурхан шажанаа дахин һэргээжэ, үргэл мүргэлөө ябуулха аргатай болоходоо, үбгэд хүгшэд, арад зоной һанаан яатараа тэгшэрээ һэм. Дайнай һүүлээрхи хүшэр хүндэ үе сагта, дайнһаа ерээгүй хайрата хүбүүдээ, үбгэдөө үгылхэдөө, зула бадараажа, бурхадтаа зальбаржа, ламанартаа ажабайдалай элдэб асуудалаар хандахадаа, тэдэ олон сэдьхэл бодолоо дэгжээн заһажа ябаал даа. Тииһээр дасанай түрүүшын багахан дуганда 1946 оной декабриин 12-то урданай заншалаар Сахюуса хурагдаад, саашадаа үдэр бүриин уншалганууд, хуралнууд боложо эхилээ. Ород гүрэн доторхи буряадай ламын шажантанай Сангхын Бандида Хамба ламын хэргэмтэ заншал саашадаа үргэлжэлөө. Дармаа хамба 10 гаран жэлдэ хамбын шэрээдэ һуухадаа, хэзээдэшье лама санаартанай арюун журам наринаар сахижа, бусад ламанартаашье энэ талаар эрилтэтэй хандажа ябаһан.
Дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ Буряадаймнай буддын шажантанай дасангууд уласхоорондын харилсаанай шэнэ шатада гараа гэхээр. Бүмбэрсэг дэлхэйн амгалан тайбанай түлөө тэгүүлһэн хүн түрэлтэнэй тэмсэлдэ будын шажантан зэргэ хабаадаха эрхэтэй болоо.
Москва хотодо үнгэргэгдэһэн эб найрамдалай, амгалан байдалай түлөө тэмсэгшэдэй Бүхэсоюзна 1, 2-дохи хуралдаануудта 1950 онһоо эхилжэ, Хамба лама Лубсан-Нима Дармаев эдэбхитэйгээр хабаадажа эхилээ. Тус хуралдаануудай дүнгүүдээр Хамба лама Дармаев табан ехэ гүрэнүүдэй хоорондохи Амгалан байдалай Хэлсээ (пакт) баталха уряалда олон зоной гар табилга эмхидхэжэ, Бүхэдэлхэйн Амгалан Байдалай Зүблэлдэ хандаа. Дармаа Хамба өөрөө болон Хамбын Сүмын ламанар энэ уряал доро гараа табихыень һүзэгшэдые уряалжа, аймагуудаар ябаа. Хуралдаанай амаршалга ба хандалгань монгол хэлэн дээрэ оршуулагдажа, аймагуудаар тараагдаа. (НАРБ ф. 248-Р, д. 81-84, лл. 40,13,91/42).
Америкын сэрэгэй Солонгос гүрэндэ бактериологическа зэбсэгээ хэрэглэһыень буруушаалгада ВЦДУБ-эй лама санаартан хам оролсожо, атомна зэбсэг хуряаха тухай уряалжа, зоной гар табилга суглуулжа, Стокгольм хотодо энэ талаар үнгэрһэн хэмжээ ябуулгада хабаадаа. Буряадай будын шажан гүрэн түрын зүгһөө баталагдажа, дэлхэйдэ боложо байһан хамаг үйлэ хэрэгүүдтэ оролсон, түбидэ мэдээжэ болоо һэн. Шажан мүргэлэй талаар Энэдхэг, Вьетнам, Лаос, Камбоджа, Япон оронуудтай харилсаа холбоо байгуулһан. Бирмын премьер-министр У Ну гэгшэ Москва ерэхэдээ, Лубсан-Нима Дармаев хамбатай бараалхаа. Мүн Энэдхэгэй түрүү сайдууд Джавахарлал Неру, Индира Ганди гэгшэд буряадай Хамба ламатай золгохо дуратайгаа мэдүүлжэ, уулзалга үнгэргэһэн.
Тувада будын шажан һэргээхэ ажал Лубсан-Нима Дармаевай ажаллажа байхада эхилһэн. Хамба Дармаев өөрөө Тува ошожо, һүзэгтэнэй, зоной дунда ажал ябуулһан байха. Ивалгын дасанай баригдаһан сагһаа хойшо буряадай дэбисхэр дээрэ будын шажанай субарга бунхангууд баригдажа, саашадаа дасан дугангуудай барилга түргэдэжэ эхилһэн. Хамбын хүрээ – Ивалгын дасанда Согчин дуган, Майдари, Диваажан сүмэнүүд бодожо, мүн жасын хуралай дуган, айлшадай бууха зочид буудал бэлдэгдээ. Дармаа Хамбын һүүлээр хуушанай үшөө дүрбэн ламанар хамбын шэрээдэ һубарин һууһан: Еши-Доржо Ширапов, Жамбал-Доржо Гомбоев, Жимбаа Эрдынеев ба Мүнхэ Цыбиков гээд. Саашадаа шэнэ үеын ламанар хамба ламын хэргэм залгуулһан. 1955 ондо Ивалгын дасанай ламанар Даша-Доржо Этигэловэй хүүрыень нээжэ, бэеынь шалгаһан, хубсаһынь һэлгээд, сагай ерэтэр, дахин доошонь табиһан байна. Тус харюусалгата үйлэ Дармаа хамбын ударидалга доро үнгэрһэн. 1956 ондо бүхэдэлхэйн будын шажантанай хуралдаанда өөрынхеэрээ байдаг нугаршагүй зантай Дармаа хамбые тиишэ эльгээхэеэ айгаад, засаг зургаанайхид тэрэниие табибагүй. Тиин хари гүрэнэйхидэй дураа гутахаһаа урид Дармаа хамбые тушаалһаань сүлөөлхэ гэлсээ. Зүгөөр Дармаа хамба өөрынгөө дураар даажа байһан уялгаһаа буугаа һэн.
Хамба Дармаевай дүү хүбүүн Чагдарайнь һамган Цыден-Еши Банзарагцаева иигэжэ дурсаһан: “1959 ондо үтэлшэһэн Убайгаа (Хамбые түрэл гаралайнь зон иигэжэ нэрлэдэг байгаа) Ивалгын дасанһаа манай бүлэ асарһан юм. Наһа бараха сагайнгаа дүтэлһые тухайлһан Дармаа Хамба хажуудань байжа һахихыень, гэбшэ лама Сандаг Жаргаловые Дээдэ Бургалтайһаа асархыень гэртэхинээ эльгээһэн юм. “Нүгшэхэдэмни бэеым хайлуулхат,”- гэжэ түрэлхидтөө мүн захиһан байгаа. Тиин маани уншажа һууһан хэбээрээ, үбдэг дээрээ хоёр гараа табиһан зандаа 1960 ондо энэ дэлхэйе орхижо ошоһон юм. Иимэ зандаа 12 хоног соо бэень байгаа. Хүнүүд энэ ушарта этигэншьегүй байхадаа болохо, зүгөөр би энээниие өөрынгөө нюдөөр хараһан хадаа гэршэлнэб. Тиихэдэ дулаан саг байгаашье һаань, нюурынь хубилаагүй бэлэй. Нэгэ хэды болоод, Ивалгын дасанһаа 10 ламанар ерээ. Тиигээд тэдэнэр үшөө 5 үдэр хүлеэгээ һэн. Багша ямар бэ даа дохёо үгэхэ ёһотой байгаа. 12 үдэрэй үнгэрхэдэл, Убаймнай хамарайнь баруун нүхэнһөө шуһан гараһан юм. “Одоошье дохёо бидэндээ үгэбэ,” - гэжэ ламанар хэлсэжэ, хэрэгтэй уншалгыень бүтээгээд, Гэдээн-Нюга нютагтань абаашажа, тала газарта табиһан. Ламын хаана дахинаа түрэхэ тухай зурхай Түбэдтэ захихабди гэжэ ламанар найдуулаад һэн”,- гэжэ Дармаа Хамбын һүүлшынь үдэрнүүд тухай хөөрэһэн байна.
Тиихэдэ Ивалгын дасанай ламанар Дармаа хамбынгаа тэмдэгээр, тагаалал болоһыень мэдэхэдээ, ёһо соонь даша-данриг үргэжэ, Гэдээн уулын үбэртэ шарилыень табижа, томохон субарга тэндэнь бодхооһон юм. 2008 ондо нирваан болоһоорнь 48 жэлэй үнгэрһэн хойно ламанар Дармаа хамбын бэеынь үргэжэ харахадань, һууһан зандаа бэень хатанги шэнжэтэй, нэгэшье үнэргүй, сэбэр байһан. Бэеынь үргэжэ байтарнь, гэнтэ үүлэгүй тэнгэриһээ аянгын абяан дуулдажа, оёоргүй үндэрһөө бүлеэхэ бороо сүршэбэ. Хамбын бэе газарай нюрууһаа оройдоол 50 сантиметртэ байһан, хоороб соонь дабһа юуншье хэгдээгүй тула хорхой шумуулай, агаарай, дээрэхи халуун, хүйтэн уларилһаа дулдыданги байбашье, үшөөл удаан ямаршье хубилалтагүй байхаар шэнжэтэй һэн. Зүгөөр тэрэ Этигэлэй хамбын бэе өөрөө үргэжэ гаргалсаһан, тиин хэмжүүргүй хүндэлһэнэй тэмдэг үзүүлэн, өөрынгөө бэеые адли тиимэ байдалда оруулха хүсэлэн урдаа табяагүй байна. Тиин ламанар Бандида Хамба Дармаевай агар зандан бэеынь хайлуулжа, тэрэ нангин үнэһэниинь Сартуул-Булагай ба Ивалгын дасангуудта хубаагдан, арад жиндагай бэшэрэн зальбарха нангин шүтээнэй эрдэни зэндэмэни болонхой. Энэ мэтэ жэшээгээр, буряад ламанарай эрдэм бэлигэй хүсөөр хооһон шанар бэе сэдьхэлдээ шэнгээжэ, амидыгаар гэгээрдэг шэдитэй, шадалтай байһаниинь хэлэшэгүй гайхал мүн!
Лубсан Нима багаһаа һүбэлгэн ухамай, ойлгосо һайтай байһанайхи, түбэд, монгол бэшэгтэ түргэн орожо, дарьяса уншадаг болоо һэн. Саашадаа буддын шажанай гүн ухаанай эрдэм шудалха һэдэбынь улам хурсадажа, гэбшэ, габжын дамжаа ялас гэмээр дабажа, эрдэм бэлигээ гүйсэд харуулан, будын шажанай ехэ зиндаатай лама болоо юм. Тэрэ монгол, түбэд, санскрит-ланза, ород хэлэн дээрэ номуудые уншадаг, бэшэдэг, эмэй, зурхайн ба буса эрдэм тоти мэргэн шудалһан үргэн мэдэсэтэй лама багша байһан. Зоригтой, урагшаа дэбшэсэтэй, зондо хүндэтэй эрдэмтэ лама Дармаев 20-ёод онуудай һүүл багаар Сартуул-Булагай дасанай шэрээтын тушаалда һунгагдаһан.
1928 ондо будын шажантанай гурбадугаар Лама санаартанай сугандыда хабаадажа, санаартанайТүбэй Зүблэлэй гэшүүнээр һунгагдаһан.
Бурхан шажантанай хашагдажа байһан хатуу сагта Хяагтын түрмэдэ хаагдажа, Наушки-Хяагта шэглэлэй түмэр харгын барилгада заруулһан.
Хүндэ ажалда хооһо нойтоор ябажа, бэе һуларһанай шалтагаар нэгэтэ мэдээ алдажа, унашоод хэбтэхэдэнь, түрмын харуулшад үхөө гэжэ тоолоод, хонхор жалга руу хаяжархиһан. Дээдын заяанай аша туһаар Тори нютагай Сосоров Гомбожаб Хяагта руу бараа абаашаад бусаха замдаа хүнэй ёолохые соносожо олоходоо, нюусаар гэртээ абаад ерэһэн гэхэ. Тэрэ Сосоровой басаган Долгоржаб Сосортаровагай энэ ушар тухай хөө рэһөөр, Гомбожаб Лубсан-Нима хоёр залуудаа Сартуул-Булагай дасанда сугтаа хубараг ябаһан байгаа. Зүгөөр Гомбожабынь ямаршьеб шалтагаанаар һуралсалаа үргэлжэлүүлхэ аргагүй болоод, гэртээ бусаһан ха.
Тиигэжэ анханайнь эрэлхэг зоригтой хубараг нүхэрынь Лубсан-Нимынгаа мэдээ алдан унашоод хэбтэхэдэ, гэртээ асаржа, засаг баригшадай олохогүйн тула агы нүхэн соо хоргодуулха баатай болоһон байна. 1937 онһоо 1940 он хүрэтэр Лубсан Нима амбай Ториин эхинэй Сортогтой уулын араар үдхэн боролжо соохи хүмэг хабсагайда хоргодожо байһан гээшэ. Тэрэ агыда хоргодожо байхадаа, сагаа миин үнгэргэнгүй, уншадаг маани мэгзэмэйнгээ хажуугаар монгол хэлээр үльгэр туужануудые уншажа, мүн Карл Марксын, Владимир Ильич Ленинэй зохёолнуудые шудалдаг, юрэдөөл, уншаһан номуудынь тэрэ байрадань багтахаяа болижо байгаа гэхэ. Нэгэтэ Нянтай Чойдоков гэжэ хүнэй агнуурида ябатараа, дээрэнь орожо ерэшэхэдэнь: “Ши намайе абаашажа тушаа, Бурханай мэдэлээр болохо үйлэнь болуужан” - гэжэ Дармаа Хамба хэлээд, һайн дураараа дахин түрмэ шороной баряанда абтаба. Дайнай үедэ түрмэдэ һууха зуураа, элдэб хүдэлмэридэ, барилгада ябаа. 1944 ондо нэрэнь одоо сагааруулагдажа, сүлөөдэ гараһан.
Түрэл гаралайнь зоной, нютагаархидайнь хэлэһээр, Дармаа Хамба набтаршаг бата бэетэй, анхаралтай, хурса харасатай хүн байгаа. Шэрүүбтэр янзын, түргэн сухалтай энэ ламын дэргэдэ зон ехээр эльгэ хатаха, үлүү үгэ дуугархаяа түбэгшээдэг һэн.
1944 ондо дид хамба Хайдаб Галсановтай сугтаа арадай дунда мүнгэ һангай татабари хэжэ, Эхэ ороноо хамгаалгын дайнай жасада оруулаа. Лубсан-Нима Дармаев мүн өөрынгөө зүгһөө 34 мянган түхэриг мүнгэ зоной хандибта нэмэрлүүлэн, танкова колонно барюулха боложо, Сталин багшын нэрэһээ Баярай бэшэг абаһан байна.
1944 ондо Дармаа Хамба дид хамба Хайдаб Галсановтай хамта Буряад-Монгол республикадаа будын шажанай дасан нээхэ тухай ябуулга хэжэ, Сталин багшаһаа зүбшөөл абахаяа, Москва хото руу зорибод. “Москва ошохо замдаа олон хоног соо поездоор ябаабди. Ород хэлэ мэдэхэ байһамни ехэ туһа болоо. Хэлсэгдэһэн газартаа хүрэжэ ерэхэдэмнай, бидэниие хүн хүлеэжэ байгаа. Нэгэ таһагта оруулаад, гүрэнүүд хоорондын байдал, арадуудай дундахи эб найрамдал, түүхэ тушаа асуудалнуудые табижа, Зүблэлтын тогтоһон сагһаа түрүүшын дасанай барилгые зүбшөөһэн үнэмшэлгэ бидэндэ барюулаа бэлэй”, - гэжэ Хамба лама нютагайхидтаа хөөрэһэн байдаг.
1946 ондо Зүүн Сибириин буддын шажантанай түлөөлэгшэдэй хуралдаанай болоходо, ВЦДУБ-ай Түрүүлэгшэ, XVIII-дугаар Бандида Хамба Ламын тушаалда дэбжүүлэгдэһэн байна.
Зүблэлтэ гүрэн дотор будын шажанай һэргэн бодожо байхада, Бандида Хамба лама Лубсан-Нима Дармаев тон ехэ оролдолго, үүсхэл гаргаһан гээшэ. Буддын шажанай дасангуудай шэнээр байгуулагдаха хэрэгтэ Дармаа Хамба хүсэ шадалаа гамнангүй, будын шажанай мүргэлэй үүдэ нээжэ, Бурхан багшын мүнхэ зула бадараалсаһан.
Хамба Дармаевай эршэтэй, харюусалгатай хүтэлбэри доро Дунда Ивалгын дэбисхэр дээрэхи Ошор Булаг гэжэ буянтай газарта “Даши Чойнхорлин” һахилтай Балдан Һама ба Жамсаран сахюусадтай Ивалгын дасан үгы сооһоо тобойсо үндэрлэн, буряадай һүзэгтэндэ үндэһэн түбынь боложо үгөө. Дасанай алталмал ганжар ба боди гүрөөһэдынь Дармаа Хамба өөрөө Захааминай аймагһаа асаржа табюулһаниинь гүнзэгы удхатай. Бурхан шажанаа дахин һэргээжэ, үргэл мүргэлөө ябуулха аргатай болоходоо, үбгэд хүгшэд, арад зоной һанаан яатараа тэгшэрээ һэм. Дайнай һүүлээрхи хүшэр хүндэ үе сагта, дайнһаа ерээгүй хайрата хүбүүдээ, үбгэдөө үгылхэдөө, зула бадараажа, бурхадтаа зальбаржа, ламанартаа ажабайдалай элдэб асуудалаар хандахадаа, тэдэ олон сэдьхэл бодолоо дэгжээн заһажа ябаал даа. Тииһээр дасанай түрүүшын багахан дуганда 1946 оной декабриин 12-то урданай заншалаар Сахюуса хурагдаад, саашадаа үдэр бүриин уншалганууд, хуралнууд боложо эхилээ. Ород гүрэн доторхи буряадай ламын шажантанай Сангхын Бандида Хамба ламын хэргэмтэ заншал саашадаа үргэлжэлөө. Дармаа хамба 10 гаран жэлдэ хамбын шэрээдэ һуухадаа, хэзээдэшье лама санаартанай арюун журам наринаар сахижа, бусад ламанартаашье энэ талаар эрилтэтэй хандажа ябаһан.
Дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ Буряадаймнай буддын шажантанай дасангууд уласхоорондын харилсаанай шэнэ шатада гараа гэхээр. Бүмбэрсэг дэлхэйн амгалан тайбанай түлөө тэгүүлһэн хүн түрэлтэнэй тэмсэлдэ будын шажантан зэргэ хабаадаха эрхэтэй болоо.
Москва хотодо үнгэргэгдэһэн эб найрамдалай, амгалан байдалай түлөө тэмсэгшэдэй Бүхэсоюзна 1, 2-дохи хуралдаануудта 1950 онһоо эхилжэ, Хамба лама Лубсан-Нима Дармаев эдэбхитэйгээр хабаадажа эхилээ. Тус хуралдаануудай дүнгүүдээр Хамба лама Дармаев табан ехэ гүрэнүүдэй хоорондохи Амгалан байдалай Хэлсээ (пакт) баталха уряалда олон зоной гар табилга эмхидхэжэ, Бүхэдэлхэйн Амгалан Байдалай Зүблэлдэ хандаа. Дармаа Хамба өөрөө болон Хамбын Сүмын ламанар энэ уряал доро гараа табихыень һүзэгшэдые уряалжа, аймагуудаар ябаа. Хуралдаанай амаршалга ба хандалгань монгол хэлэн дээрэ оршуулагдажа, аймагуудаар тараагдаа. (НАРБ ф. 248-Р, д. 81-84, лл. 40,13,91/42).
Америкын сэрэгэй Солонгос гүрэндэ бактериологическа зэбсэгээ хэрэглэһыень буруушаалгада ВЦДУБ-эй лама санаартан хам оролсожо, атомна зэбсэг хуряаха тухай уряалжа, зоной гар табилга суглуулжа, Стокгольм хотодо энэ талаар үнгэрһэн хэмжээ ябуулгада хабаадаа. Буряадай будын шажан гүрэн түрын зүгһөө баталагдажа, дэлхэйдэ боложо байһан хамаг үйлэ хэрэгүүдтэ оролсон, түбидэ мэдээжэ болоо һэн. Шажан мүргэлэй талаар Энэдхэг, Вьетнам, Лаос, Камбоджа, Япон оронуудтай харилсаа холбоо байгуулһан. Бирмын премьер-министр У Ну гэгшэ Москва ерэхэдээ, Лубсан-Нима Дармаев хамбатай бараалхаа. Мүн Энэдхэгэй түрүү сайдууд Джавахарлал Неру, Индира Ганди гэгшэд буряадай Хамба ламатай золгохо дуратайгаа мэдүүлжэ, уулзалга үнгэргэһэн.
Тувада будын шажан һэргээхэ ажал Лубсан-Нима Дармаевай ажаллажа байхада эхилһэн. Хамба Дармаев өөрөө Тува ошожо, һүзэгтэнэй, зоной дунда ажал ябуулһан байха. Ивалгын дасанай баригдаһан сагһаа хойшо буряадай дэбисхэр дээрэ будын шажанай субарга бунхангууд баригдажа, саашадаа дасан дугангуудай барилга түргэдэжэ эхилһэн. Хамбын хүрээ – Ивалгын дасанда Согчин дуган, Майдари, Диваажан сүмэнүүд бодожо, мүн жасын хуралай дуган, айлшадай бууха зочид буудал бэлдэгдээ. Дармаа Хамбын һүүлээр хуушанай үшөө дүрбэн ламанар хамбын шэрээдэ һубарин һууһан: Еши-Доржо Ширапов, Жамбал-Доржо Гомбоев, Жимбаа Эрдынеев ба Мүнхэ Цыбиков гээд. Саашадаа шэнэ үеын ламанар хамба ламын хэргэм залгуулһан. 1955 ондо Ивалгын дасанай ламанар Даша-Доржо Этигэловэй хүүрыень нээжэ, бэеынь шалгаһан, хубсаһынь һэлгээд, сагай ерэтэр, дахин доошонь табиһан байна. Тус харюусалгата үйлэ Дармаа хамбын ударидалга доро үнгэрһэн. 1956 ондо бүхэдэлхэйн будын шажантанай хуралдаанда өөрынхеэрээ байдаг нугаршагүй зантай Дармаа хамбые тиишэ эльгээхэеэ айгаад, засаг зургаанайхид тэрэниие табибагүй. Тиин хари гүрэнэйхидэй дураа гутахаһаа урид Дармаа хамбые тушаалһаань сүлөөлхэ гэлсээ. Зүгөөр Дармаа хамба өөрынгөө дураар даажа байһан уялгаһаа буугаа һэн.
Хамба Дармаевай дүү хүбүүн Чагдарайнь һамган Цыден-Еши Банзарагцаева иигэжэ дурсаһан: “1959 ондо үтэлшэһэн Убайгаа (Хамбые түрэл гаралайнь зон иигэжэ нэрлэдэг байгаа) Ивалгын дасанһаа манай бүлэ асарһан юм. Наһа бараха сагайнгаа дүтэлһые тухайлһан Дармаа Хамба хажуудань байжа һахихыень, гэбшэ лама Сандаг Жаргаловые Дээдэ Бургалтайһаа асархыень гэртэхинээ эльгээһэн юм. “Нүгшэхэдэмни бэеым хайлуулхат,”- гэжэ түрэлхидтөө мүн захиһан байгаа. Тиин маани уншажа һууһан хэбээрээ, үбдэг дээрээ хоёр гараа табиһан зандаа 1960 ондо энэ дэлхэйе орхижо ошоһон юм. Иимэ зандаа 12 хоног соо бэень байгаа. Хүнүүд энэ ушарта этигэншьегүй байхадаа болохо, зүгөөр би энээниие өөрынгөө нюдөөр хараһан хадаа гэршэлнэб. Тиихэдэ дулаан саг байгаашье һаань, нюурынь хубилаагүй бэлэй. Нэгэ хэды болоод, Ивалгын дасанһаа 10 ламанар ерээ. Тиигээд тэдэнэр үшөө 5 үдэр хүлеэгээ һэн. Багша ямар бэ даа дохёо үгэхэ ёһотой байгаа. 12 үдэрэй үнгэрхэдэл, Убаймнай хамарайнь баруун нүхэнһөө шуһан гараһан юм. “Одоошье дохёо бидэндээ үгэбэ,” - гэжэ ламанар хэлсэжэ, хэрэгтэй уншалгыень бүтээгээд, Гэдээн-Нюга нютагтань абаашажа, тала газарта табиһан. Ламын хаана дахинаа түрэхэ тухай зурхай Түбэдтэ захихабди гэжэ ламанар найдуулаад һэн”,- гэжэ Дармаа Хамбын һүүлшынь үдэрнүүд тухай хөөрэһэн байна.
Тиихэдэ Ивалгын дасанай ламанар Дармаа хамбынгаа тэмдэгээр, тагаалал болоһыень мэдэхэдээ, ёһо соонь даша-данриг үргэжэ, Гэдээн уулын үбэртэ шарилыень табижа, томохон субарга тэндэнь бодхооһон юм. 2008 ондо нирваан болоһоорнь 48 жэлэй үнгэрһэн хойно ламанар Дармаа хамбын бэеынь үргэжэ харахадань, һууһан зандаа бэень хатанги шэнжэтэй, нэгэшье үнэргүй, сэбэр байһан. Бэеынь үргэжэ байтарнь, гэнтэ үүлэгүй тэнгэриһээ аянгын абяан дуулдажа, оёоргүй үндэрһөө бүлеэхэ бороо сүршэбэ. Хамбын бэе газарай нюрууһаа оройдоол 50 сантиметртэ байһан, хоороб соонь дабһа юуншье хэгдээгүй тула хорхой шумуулай, агаарай, дээрэхи халуун, хүйтэн уларилһаа дулдыданги байбашье, үшөөл удаан ямаршье хубилалтагүй байхаар шэнжэтэй һэн. Зүгөөр тэрэ Этигэлэй хамбын бэе өөрөө үргэжэ гаргалсаһан, тиин хэмжүүргүй хүндэлһэнэй тэмдэг үзүүлэн, өөрынгөө бэеые адли тиимэ байдалда оруулха хүсэлэн урдаа табяагүй байна. Тиин ламанар Бандида Хамба Дармаевай агар зандан бэеынь хайлуулжа, тэрэ нангин үнэһэниинь Сартуул-Булагай ба Ивалгын дасангуудта хубаагдан, арад жиндагай бэшэрэн зальбарха нангин шүтээнэй эрдэни зэндэмэни болонхой. Энэ мэтэ жэшээгээр, буряад ламанарай эрдэм бэлигэй хүсөөр хооһон шанар бэе сэдьхэлдээ шэнгээжэ, амидыгаар гэгээрдэг шэдитэй, шадалтай байһаниинь хэлэшэгүй гайхал мүн!