Хамба ламанар

IV-дүгээр Бандида Хамба Лама Данзан Дэмчиг Ешижамсуев

29 августа 2016

10116

     Бандида Хамба Лубсан Жимбэ Ахалдаевай удаа Зүүн-Сибириин хамба ламын шэрээдэ тэрэнэй түрэлэй болохо, мүн Хонин Нюга нютагай, хатагин угай Данзан Дэмчиг Ешижамсуев гэгшэ һууба. Хонин Нюга нютаг дүрбэн хамбанарай тоонто гэжэ үргэн буряадтаа мэдээжэ, тэрэ домог түүхэтэ газарта тус хамбанарай мүнхэ солодо зорюулһан дүрбэн Жанчуб шодон субарга үндэрлэн, оршон тойрондо дээдын элшэ түхээн байдаг. 

     Гурбан аха дүү Ешижамсуевуудай аха захань Данзан Дэмчиг болоно. Тэрэ удаадахи хамба ламанарай ахань, нагасань байһан гэгдэнэ. Данзан Дэмчигэй хатагин угынь Чингис хаан хүрэтэр угаа тоолодог “абганар” яһанай, “Монголой нюуса тобчи” соо нэрлэгдэһэн Бугу-Хатагиин удамууд, нюрган монголшууд гэгдэн, обогой һүлдөөр зэрлиг солбон шэлүүһые абанхай. Эзэн хаанай дүү Хасарай анхан хэлэһээр, “шэлүүһэнэй һабарыньш ута, харайсаньш ута, тиимэһээ шэлүүһэнэй харгыень хаажа бү зогсо” гэгдээ. “Хатагин хүнтэй сугтаа ябажа болохо, хатагин хүнтэй урда, хойнонь гү ябажа болоно, зүгөөр харгыень хаажа, хүндэлдөөд бү зогсо, өөрынгөө шуһаар нюураа угаахаш, үгы гэбэл уухаш. Хатагин хүнэй һуршын эшхэрээ соносохош, хатагин хүнэй годлиин утые үзэхэш” гэһэн үгэ бии. Буряадай будын шажанай түүхэдэ дээрэ тоологдоһон дүрбэн хамбанарһаа гадна үшөө хоёр хамба ламанар хатагин угай байһан: Ацула нютагай Сандэлэг Ванчиков ба Цайдамай Дампил Гомбоев хоёр. Тиимэһээ 6 хамбанарые мүндэлүүлһэн хатагин угай түүхэ удхалан хэлэбэл, иимэ домог бии: 1271-1368 онуудаар Хитадые мэдэлдээ абаад байһан монголой Юань уласай Тогоон-Түмэр хаан буһалгаата Бээжэн хотоһоо урданайнгаа түб хото Харахорин руу зугадаба. Хойноһоонь намнаһан үй түмэн хитад сэрэг тэрэниие бүһэлэлтэдэ оруулаад байтарнь, монголшуудай багахан бүлэг сэрэг мориной хурдаар гүйлгэлдэн ерэбэ. Хитадууд добтологшодой туг дээрэхи шэлүүһэнэй зураг харамсаараа, хэд байһыень гансата ойлгоод, хоёр тээшээ хаха һүрэн, тэрэ дороо хааниие бүһэлэлтэһөө табяа гэхэ.

     Данзан Дэмчиг Ешижамсуев 1797 ондо буряадай будын шажантанай IV-дүгээр Бандида Хамба Лама гэжэ нэрлэгдээ. Данзан-Дэмчиг оройдоо 9 наһатайдаа Ахалдаев хамбын зууршалгаар Тамчын дасанай соржо лама болоһон байна. Тэрээн тушаа “Сэлэнгын зургаан отогуудай ба найман эсэгын хуряангы түүхэ” соо хэлэгдэнхэй: “Эрхүүгэй тусхай эрхэтэ зургаанай 1784 оной декабриин 7-ной тогтоолоор Подгородно отогой ахалагша Эрдэни шэрээтэ Бандида Хамба Жимбэ Ахалдаевай, мүн отогой үндэр наһатан ба түрүүшүүлэй зууршалгаар наһа барагша соржо лама Лубсан Цыдэб Шадаевай орондо соржо ламаар Данзан Дэмчиг Ешидоржиевые баталха” гэгдэһэн. Бултумур ба Тамчын дасанда ламаар 1930-аад онууд хүрэтэр һууһан Содном Жигжитовэй дурсалгаар: “Жаа хүбүүндэ хэн юун гэхэб даа. Али нэгэ юумэнэй тэрэнэй һанаашаар болоогүй һаань, хүбүүн сухалдажа, һаншаг сагаан ламанарышье һахал һамбайһаань зулгааха, модон һабаашье барихаяа ядахагүй. Тиихэдэ Тамчын дасанда ямар нэгэн гэмэй түлөө 50 дахин һабаадаха ёһо бии һэн. Тиимэһээ хуушанай шэрээтэнэршье жаахан соржоһоо дайганадаг байһан. Хамба тиихэдэнь: хүбүүнэй сухалдаа хадань, сахюусад сухалдана гэжэ тоологты, 12 наһа хүрэтэрөө, үхибүүд амиды бурхад гээшэ гэдэг һэн”. 

     Данзан Дэмчиг хамбын байһан сагта Тамчын дасанай ба Хилгантын дасанай ламанар эбтээ ороогүй зандаа, хоорондоо тарниин хүсэ хэрэглэн тэмсэлдэжэ байһан гэдэг. Энэ тэмсэлдээндээ хада уулын сабдагуудые хэрэглэн, өөрынгөө талада оруулжа байгаа. Тамчын дасанайхид Балдан Һама сахюусаниие Бүрин-хаан уулада урижа асараад, хүсэ шадалаа үндэрлүүлһэн. Д.Ж.Ломбоцыреновэй тэмдэглэһээр, тус хамба лама олон жэлдэ Хамбын шэрээдэ һуугаагүй, үбшэнэй шалтагаанаар 1801 (?) ондо тагаалал болоһон гэгдээ. Харин ондоо мэдээгээр, 12 жэлэй туршада, 1779-1809 онуудаар хамбын шэрээдэ һууһан гэгдэнэ. Тиин Данзан Дэмчиг Ешижамсуев богонихоншье болзорто Тамчынгаа дасанай түрүү удха шанарынь алдуулангүй, үшөө дээшэнь дэбжүүлжэ шадаһан. Тэрэ буряадай ламын шажантанай дүрим, гуримаа алдангүй, дээшээ дэбшэлгэтэй, лама хубарагуудай һахилайнгаа хамаг хорюул сахижа, харюусалгатай ябахын тула эдир багаһаа шанга эрилтэ табижа ябаһан гэхээр.