Уралиг
Һама сахюусан
21 сентября 2021
11565
Балдан Һама сахюусан (Шри Дэви-санскр., Палден Лхамо-түб., Охин Тэнгри-монг.) — Сайн сагай гурбадахи бурхан Кашьяпын бэеһээ мүндэлһэн, хамаг бурхадай бэльгүүн шэди, дайшалхы хүсэ элсүүлһэн бодисада.
Гэлүгба суртаалай гол сахюусан
Тэрэ будаадын заншалта гэлугба суртаалые хамгаалдаг 8 сахюусадай (дхармапала-санскр.) нэгэн.
Дхармапаланууд
Ямандага, Хаянхирва, Махагала, Балдан Һама, Жамсаран, Намсарай, Чойжал, Табан Хаан гэгшэдэй дундаһаа гансааран эхэнэр дүрэтэй догшид юм. Зургаан юртэмсын саада захада гараһан амарлингы бэшэ, «аягуумшагтай найманай» нэгэн, Махагала бурханай оюунай хани гэгдэнэ. Эртэ урдын: протомундскэ, протодравидийскэ, арийскэ, древнеиндийскэ шажангуудһаа абтажа ниитэлэгдэһэн Шри Дэви гэжэ хамаг сагай Эхэ гэгдэһэн эхэнэр бурханай (Лха — бурхан, Мо — эхэнэр) үргэлжэлэл. Тэрэ тоогүй самсаалтай очир (алмаз) шулуундал, хамта дээрээ 100 нэрэтэй 1000 элирхэйлгэтэй. Тоогүй олон дүрэнүүдые: дошхон, номгон, нигүүлэсхы, сухалтай гэхэ мэтэ абари харуулдаг.
Домогой ёһоор тэрэ бурхан шажанда эсэргүү хаанай хатан байжа, хүбүүнэйнгээ эсэгэтэеэ эблэжэ, шажан үндэһөөрнь усадхаха гэжэ байхадань, хүбүүгээ алаһан. Хойшоо Түбэд руу тэрьелхэдэнь, үбгэниинь хойноһоонь харбаһыень, луусайнь уусада годлинь буужа, тэрэ шархань нюдэн болошоо. Һама сахюусанай дүрэ зурахадаа, хүбүүнэйнгээ арһаар тохом хээд ябаһаар харуулдаг. Энэ домог Бурханай суртаалда добтолһон дайсадые Һама сахюусан хайра гамгүй хюдаха байһыень тэмдэглээ. Ондоо үльгэртэ тэрэ сэбэр һайхан дангина байгаад, аймшагтай шүдхэрэй арад зониие зобоожо байхадань, тэрээндэ бэеэ үгэжэ байтараа алана. Досоонь бии болоһон үхибүүень альбан шүдхэр болохо гэһэн лүндэнэй буухада, хүбүүнэйнгээ амиинь эрид хорооно. Иигэжэ шажан номой тулада өөрыгөөшье, үхибүүгээшье гамнаагүй үнэн сэхэ хамгаалагша гэжэ харуулагдана. Зарим ушарта дүрэнүүдынь дундаа эбсэшэгүй гэхээр: эртын сагай дошхон Кали бурханай дүрөөр өөрынгөө үхибүү хорооношье Янжама бурханай дүрөөр хүүгэдые үршөөнэшье Яабашье, тэрэ гурбан сагай, гурбан юртэмсын ами наһанай нюусын ба хуби заяанай һүлдын Агууехэ эзэн гээшэ. Балдан Һама дошхон сахюусанай нэрыень эгтээ дэмы үгүүлхэгүй, дүрэ зурагыень хүшэгөөр бүглөөд байбал дээрэ юм ха.
Һама бурханай баг
Һама сахюусан — альбан шүдхэрнүүдые (демоны) һүрдүүлэн захирдаг, хамаг хорые сарадаг, байгша Шэгэмүни бурханай галаб, 1000 бурхадай мүндэлхэ сагай түлөө харюусаха сахюусан. Гурбан юртэмсые хурмахан зуура эрьехэ шадалтай, амидын ба үхэлэй, хуби заяанай ба сагай мүрэнэй эзэн. Тэрэ хамаг амитаниие бэе, хэлэн, ухаагаараа үйлэдэһэн нүгэл хилэнсэгһээнь арюудхаха, гадаада дотоодо дайсадынь даража, оршолонгой зоболонһоо сүлөөлхэ гэһэн бодисада мүн. Илангаяа бурхан шажанай түб болохо Түбэд орониие, Һаса ба Далай ламанарай найдамтай хамгаалагша байһандаа, Һама сахюусан гэлүгба суртаал дагагшадай дунда тон ехэ нүлөөтэй, маша хүндэтэй. Һама сахюусан гурбан сагые барижа, үнгэрһэн, оршон, ерээдүйн үйлэ хэрэг нэбтэ хараха аргатай. Бурхан шажанай гуламта — Түбэд ороной Лхамо Латцо гэжэ нуурай толи дээрэ ерээдүй сагай үйлэ хэрэгүүдые харуулдаг шэдитэй. Түбэдэй ехэ лүндэншэн (оракул) нуурай эрьедэ бисалгал хэжэ, Далай ламанарай шэнэ түрэлые һурадаг заншалтай. 14-дугаар Далай Ламын 3 наһатай байхада, энэ нуурай нюруу дээрэ аймагайнь нэрын түрүүшын үзэгүүд ба нютагайнь дасанай зураг харагдаа гэхэ.
Лхамо Латцо нуур
Лхамо Латцо нуур тухай
Лхамо Латцо нуур тухай түүхэ домог гэлүгба шэглэлэй II-дугаар Далай лама Гэндэн Жамсатай (Гендун Гьяцо) холбоотой. Гэндэн Жамса тон түрүүн Һама сахюусанай хурал хураха, тахил балин табиха гурим байгуулһан. Тус Далай лама 1509 ондо Һасаһаа 150 модоной зайда оршодог Дамшунг можодохи Лхамо Латцо (тэнгэриин нуур — хит.) нуурта ойро Налагра дасан барюулаа. Энэ нуур дэлхэй дээрэ эгээл үндэр газарта, 4718 м. үндэртэ оршодог, 1920 дүрб.км. талмайтай, сэнхир-ногоон үнгэтэй сэбэр уһатай нуур юм. Һама сахюусанай оршодог энэ нуурай эрьедэ тоогүй оло дахин бисалгал хэжэ, бүтээлдэ һууһанай удаа Гэндэн Жамса нюуса далдые нэбтэ харадаг болоо һэн. Иигэжэ агууехэ ёгоозори гэгээнтэнэй адисаар Лхамо Латцо нуур зүн бэлигэй толи болоһон. Тэрэ сагһаа хойшо нуурай эрьедэ бүтээлдэ һуугшадта бэльгүүн шэнжэтэй үзэгдэлнүүд харагдажа захалаа. Саашанхи зуулжэлнүүдтэ Далай ламанарай, ондоошье хубилгаануудай түрэлынь һуража мэдэдэг, мүн гүрэн түрыншье асуудалнуудаар хандадаг саг ерээ. Далай ламанар Налагра дасан ба нуурай хажууда ерэхынгээ урда тон ехэ бэлэдхэл хэхэ, хатуу шэрүүн Һама сахюусанһаа зүбшөөл абаха ёһотой һэн. Олон Далай ламанар залуугаар тагаалал болоһон байдаг, тэдэнэй нүгшэлгэ Һамо Латцо нуурта морилһонтойнь холбоотой гэдэг.
Һама бурханай дүрсэ
Шри Дэви (Палден Лхамо), Бурятия, XX век.
Хүхэ-боро галай дүлэн соо Һама сахюусан сагаан-шара луус унанхай шуһа нүжөөр хөөһэтэһэн далай дээгүүр дүүлинэ. Унаань могой жолоотой, уусадаа нюдэтэй, хүнэй арһан тохомтой. Ганзагадань үбшөөр дүүрэн тулам ба шоо хаяха яһанууд. Бэлхүүһээрээ хүнэй хохимой үлхэжэ зүүһэн ушарынь бэльгүүн ухаанай хүсөөр хара амяа харалгые усадхахын, толгойдохи табан хохимой титимынь 5 нүгэл: мунхаг, хомхой, омог, уур сухал ба ташаяангы г.м. дарахын тэмдэг. Барасай арһан шантабыень могойнууд дүнгэнэ Сахюусан хара-хүхэ бэетэй, һанжаһан хүхэтэй, нидхэ, һахалынь гал дүлөөр бадаранхай. Гурбан нюдэнһөөнь сахилгаан харбана. Тэрэнэй үрзыһэн улаан үһэндэнь зурагар һара. Баруун шэхэндэнь арсалантай һиихэ, зүүн шэхэндэнь могойтой һиихэ. (Арсалан нара үдэр хоёрые һүлдэлнэ, харин могой һүниин саг ба уһанай тэмдэгтэй). Үрөөһэн мотортонь ошор оройтой мунса, харин нүгөөдэдэнь хүнэй хохимойгоор хэһэн габала шуһаар билтарна. Шүдөөрөө нүгэл үйлэдэгшын бэе зуунхай.
Һама сахюусаниие ходо дахаад ябадаг анда нүхэдынь зураглагдана: хоёр захадань зэрлиг луусые хүтэлэгшэ Матар (крокодил) толгойто Хандамаа, арадань — Арсалан толгойто Хандамаа; дээрэнь Сарасвати (Янжима) бурхан; мүн жэлэй 4 сагай: шара луустай Васанта раджни — хабар, хүхэ һарлагтай Варша раджни — зун, хандагай унаһан Шарад раджни — намар, тэмээ унаһан Химанта раджни — үбэл гээд зурагдадаг.
Балдан Һама бурханиие тахилга
Хальмаг хасаг сэрэгшэдэй туг
Монгол литээр Сагаан һарын нэгэн шэные угтахадаа, Балдан Һама сахюусанда зорюулһан хуралнууд үүр хираалха сагаар хурагдадаг. Юундэ Сиидэр Һамаяа угтаха гэгдэнэб гэбэл иимэ удхатай: ЦЭ (Сии) — түрүүшын үдэр, харин ДОР — тахил балин үргэхэ үйлэ тэмдэглэнэ. Ламанар тахил балингаа һүниин туршада бэлдэжэ хононо. Үүр хираалха сагта хурдан луус хулэгтэй Эжын энэрхы сэдьхэл бариһан Һама сахюусан бэльгүүн нюдөөрөө хаана юунэй боложо байһые нэбтэ харан, нюдэ сабшаха зуура гурбан юртэмсые эрьенэ. Һама сахюусанай морилхо сагтань унтангүй, һэрюун, сарюун байжа угтахые оролдодог. Буряадай һүзэгшэд ламын мүргэлэй түб Ивалгын дасанда гү, али нютаг нютагайнгаа дасангуудай хуралнуудта байжа, шэнэ жэлээ угтадаг. Гэр гэртээ газаахи гэшхүүр дээрээ сахюусанай морёо уяха сэргынь бэлдэжэ, орохо жэлэй дүрсэ, үнгэ бүреэр шэрдэһэн мүльһэн гоёолтонуудаар шэмэглэдэгшье. Бүгэдэ зон ороһон жэлэй туршада амгалан мэндэ байхын түлөө Һама сахюусанай адиста хүртэхэеэ бэеэ зэһэдэг. Унтанхай хүн үхэһэндэ тоологдодог гэхэ.
Лхамо, Рерих
Һама сахюусанай дайша дүрэ — Максарма
Эртын ведийскэ үеын домогоор Һама сахюусан тэнгэриин дуун сахилгаа гартаа баридаг, дай сэрэг найжалдаг дошхон Индра бурханай басаган гэгдэдэг. Балдан Һама сахюусан өөрынгөө нэгэ дүрөөр альбан шүдхэрнүүдые дарадаг, үхэлэй газар ба асууринуудые захирдаг дайшалхы бурхан Максарма гэгдэдэг. Тэрэ дайн сэрэгэй хэрэгтэ нүлөөтэй, сэрэгшэдые харалсадаг, аршалдаг. Тиимэһээ хэр угһаа бурхан шажантай буряад-монгол сэрэгшэд дайн дажарта, сэрэгтэ ябахынгаа урда Һама сахюусандаа мүргэжэ, абарал эрихэеэ алдадаггүй гээшэ. Жэшээнь, суутай Сэлэнгын хасагууд холын хатуу аянда мордохын урда Һама сахюусантай Тамчын, Загастайн угай дасангуудтаа ошожо, үргэл мүргэл хэжэ, даадхал оруулжа, мордогшо бэлэй.
Чимит Доржиевай зураг
Ахадүү Хальмаг ороной солото хасаг сэрэгшэд полкынгоо тугта эрэлхэг зоригой һүлдэ — дайнай бурхан Максарма-Һама сахюусанай дүрэтэй тэлэг бурхандал туг-һүлдэеэ дайн байлдаанай талмайнуудаар дээрэ үргэжэ ябадаг заншалтай һэн. Сахюусанай арша туһаар туйлаһан илалтануудынь түүхын дэбтэртэ алтан үзэгөөр дэмы бэшэгдээгүй.
Дасангуудай сахюусан
Жэшээнь, урда сагһаа Хамбын дасан гэгдэһэн Галуута нуурай Тамчын “Даши Гандан Даржалин” дасан, Загастайн “Дэчен Равжалин”, Эгэтын “Дамчой Равжалин”, Хэжэнгын “Дэчен Даши Лхунболин”, Чесанын “Гандан Чоймпэллин”дасангууд, Санагын “Даши Пунсоглин”, Юрөөгэй “Чойдон Даржалин”, Алайрай “Даши Чойнхорлин”, Санкт-Петербург хотын “Гүнзэчойнэй” дасангууд, мүн Һама ба Чойжил сахюусантай Хэрэнэй “Дэчен Равжалин” дасан гээд лэ олон дасангууд Һама сахюусанаа урдаа баринхай байна.
Николай Дудкогай зураг
Удха зурагууд хэрэглэгдэбэ: «Буряадай түүхэ соёлой атлас», «Очирваниин орон» номуудһаа ба интернед сүлжээнһээ.
Тэрэ будаадын заншалта гэлугба суртаалые хамгаалдаг 8 сахюусадай (дхармапала-санскр.) нэгэн.
Дхармапаланууд
Ямандага, Хаянхирва, Махагала, Балдан Һама, Жамсаран, Намсарай, Чойжал, Табан Хаан гэгшэдэй дундаһаа гансааран эхэнэр дүрэтэй догшид юм. Зургаан юртэмсын саада захада гараһан амарлингы бэшэ, «аягуумшагтай найманай» нэгэн, Махагала бурханай оюунай хани гэгдэнэ. Эртэ урдын: протомундскэ, протодравидийскэ, арийскэ, древнеиндийскэ шажангуудһаа абтажа ниитэлэгдэһэн Шри Дэви гэжэ хамаг сагай Эхэ гэгдэһэн эхэнэр бурханай (Лха — бурхан, Мо — эхэнэр) үргэлжэлэл. Тэрэ тоогүй самсаалтай очир (алмаз) шулуундал, хамта дээрээ 100 нэрэтэй 1000 элирхэйлгэтэй. Тоогүй олон дүрэнүүдые: дошхон, номгон, нигүүлэсхы, сухалтай гэхэ мэтэ абари харуулдаг.
Домогой ёһоор тэрэ бурхан шажанда эсэргүү хаанай хатан байжа, хүбүүнэйнгээ эсэгэтэеэ эблэжэ, шажан үндэһөөрнь усадхаха гэжэ байхадань, хүбүүгээ алаһан. Хойшоо Түбэд руу тэрьелхэдэнь, үбгэниинь хойноһоонь харбаһыень, луусайнь уусада годлинь буужа, тэрэ шархань нюдэн болошоо. Һама сахюусанай дүрэ зурахадаа, хүбүүнэйнгээ арһаар тохом хээд ябаһаар харуулдаг. Энэ домог Бурханай суртаалда добтолһон дайсадые Һама сахюусан хайра гамгүй хюдаха байһыень тэмдэглээ. Ондоо үльгэртэ тэрэ сэбэр һайхан дангина байгаад, аймшагтай шүдхэрэй арад зониие зобоожо байхадань, тэрээндэ бэеэ үгэжэ байтараа алана. Досоонь бии болоһон үхибүүень альбан шүдхэр болохо гэһэн лүндэнэй буухада, хүбүүнэйнгээ амиинь эрид хорооно. Иигэжэ шажан номой тулада өөрыгөөшье, үхибүүгээшье гамнаагүй үнэн сэхэ хамгаалагша гэжэ харуулагдана. Зарим ушарта дүрэнүүдынь дундаа эбсэшэгүй гэхээр: эртын сагай дошхон Кали бурханай дүрөөр өөрынгөө үхибүү хорооношье Янжама бурханай дүрөөр хүүгэдые үршөөнэшье Яабашье, тэрэ гурбан сагай, гурбан юртэмсын ами наһанай нюусын ба хуби заяанай һүлдын Агууехэ эзэн гээшэ. Балдан Һама дошхон сахюусанай нэрыень эгтээ дэмы үгүүлхэгүй, дүрэ зурагыень хүшэгөөр бүглөөд байбал дээрэ юм ха.
Һама бурханай баг
Һама сахюусан — альбан шүдхэрнүүдые (демоны) һүрдүүлэн захирдаг, хамаг хорые сарадаг, байгша Шэгэмүни бурханай галаб, 1000 бурхадай мүндэлхэ сагай түлөө харюусаха сахюусан. Гурбан юртэмсые хурмахан зуура эрьехэ шадалтай, амидын ба үхэлэй, хуби заяанай ба сагай мүрэнэй эзэн. Тэрэ хамаг амитаниие бэе, хэлэн, ухаагаараа үйлэдэһэн нүгэл хилэнсэгһээнь арюудхаха, гадаада дотоодо дайсадынь даража, оршолонгой зоболонһоо сүлөөлхэ гэһэн бодисада мүн. Илангаяа бурхан шажанай түб болохо Түбэд орониие, Һаса ба Далай ламанарай найдамтай хамгаалагша байһандаа, Һама сахюусан гэлүгба суртаал дагагшадай дунда тон ехэ нүлөөтэй, маша хүндэтэй. Һама сахюусан гурбан сагые барижа, үнгэрһэн, оршон, ерээдүйн үйлэ хэрэг нэбтэ хараха аргатай. Бурхан шажанай гуламта — Түбэд ороной Лхамо Латцо гэжэ нуурай толи дээрэ ерээдүй сагай үйлэ хэрэгүүдые харуулдаг шэдитэй. Түбэдэй ехэ лүндэншэн (оракул) нуурай эрьедэ бисалгал хэжэ, Далай ламанарай шэнэ түрэлые һурадаг заншалтай. 14-дугаар Далай Ламын 3 наһатай байхада, энэ нуурай нюруу дээрэ аймагайнь нэрын түрүүшын үзэгүүд ба нютагайнь дасанай зураг харагдаа гэхэ.
Лхамо Латцо нуур
Лхамо Латцо нуур тухай
Лхамо Латцо нуур тухай түүхэ домог гэлүгба шэглэлэй II-дугаар Далай лама Гэндэн Жамсатай (Гендун Гьяцо) холбоотой. Гэндэн Жамса тон түрүүн Һама сахюусанай хурал хураха, тахил балин табиха гурим байгуулһан. Тус Далай лама 1509 ондо Һасаһаа 150 модоной зайда оршодог Дамшунг можодохи Лхамо Латцо (тэнгэриин нуур — хит.) нуурта ойро Налагра дасан барюулаа. Энэ нуур дэлхэй дээрэ эгээл үндэр газарта, 4718 м. үндэртэ оршодог, 1920 дүрб.км. талмайтай, сэнхир-ногоон үнгэтэй сэбэр уһатай нуур юм. Һама сахюусанай оршодог энэ нуурай эрьедэ тоогүй оло дахин бисалгал хэжэ, бүтээлдэ һууһанай удаа Гэндэн Жамса нюуса далдые нэбтэ харадаг болоо һэн. Иигэжэ агууехэ ёгоозори гэгээнтэнэй адисаар Лхамо Латцо нуур зүн бэлигэй толи болоһон. Тэрэ сагһаа хойшо нуурай эрьедэ бүтээлдэ һуугшадта бэльгүүн шэнжэтэй үзэгдэлнүүд харагдажа захалаа. Саашанхи зуулжэлнүүдтэ Далай ламанарай, ондоошье хубилгаануудай түрэлынь һуража мэдэдэг, мүн гүрэн түрыншье асуудалнуудаар хандадаг саг ерээ. Далай ламанар Налагра дасан ба нуурай хажууда ерэхынгээ урда тон ехэ бэлэдхэл хэхэ, хатуу шэрүүн Һама сахюусанһаа зүбшөөл абаха ёһотой һэн. Олон Далай ламанар залуугаар тагаалал болоһон байдаг, тэдэнэй нүгшэлгэ Һамо Латцо нуурта морилһонтойнь холбоотой гэдэг.
Һама бурханай дүрсэ
Шри Дэви (Палден Лхамо), Бурятия, XX век.
Хүхэ-боро галай дүлэн соо Һама сахюусан сагаан-шара луус унанхай шуһа нүжөөр хөөһэтэһэн далай дээгүүр дүүлинэ. Унаань могой жолоотой, уусадаа нюдэтэй, хүнэй арһан тохомтой. Ганзагадань үбшөөр дүүрэн тулам ба шоо хаяха яһанууд. Бэлхүүһээрээ хүнэй хохимой үлхэжэ зүүһэн ушарынь бэльгүүн ухаанай хүсөөр хара амяа харалгые усадхахын, толгойдохи табан хохимой титимынь 5 нүгэл: мунхаг, хомхой, омог, уур сухал ба ташаяангы г.м. дарахын тэмдэг. Барасай арһан шантабыень могойнууд дүнгэнэ Сахюусан хара-хүхэ бэетэй, һанжаһан хүхэтэй, нидхэ, һахалынь гал дүлөөр бадаранхай. Гурбан нюдэнһөөнь сахилгаан харбана. Тэрэнэй үрзыһэн улаан үһэндэнь зурагар һара. Баруун шэхэндэнь арсалантай һиихэ, зүүн шэхэндэнь могойтой һиихэ. (Арсалан нара үдэр хоёрые һүлдэлнэ, харин могой һүниин саг ба уһанай тэмдэгтэй). Үрөөһэн мотортонь ошор оройтой мунса, харин нүгөөдэдэнь хүнэй хохимойгоор хэһэн габала шуһаар билтарна. Шүдөөрөө нүгэл үйлэдэгшын бэе зуунхай.
Һама сахюусаниие ходо дахаад ябадаг анда нүхэдынь зураглагдана: хоёр захадань зэрлиг луусые хүтэлэгшэ Матар (крокодил) толгойто Хандамаа, арадань — Арсалан толгойто Хандамаа; дээрэнь Сарасвати (Янжима) бурхан; мүн жэлэй 4 сагай: шара луустай Васанта раджни — хабар, хүхэ һарлагтай Варша раджни — зун, хандагай унаһан Шарад раджни — намар, тэмээ унаһан Химанта раджни — үбэл гээд зурагдадаг.
Балдан Һама бурханиие тахилга
Хальмаг хасаг сэрэгшэдэй туг
Монгол литээр Сагаан һарын нэгэн шэные угтахадаа, Балдан Һама сахюусанда зорюулһан хуралнууд үүр хираалха сагаар хурагдадаг. Юундэ Сиидэр Һамаяа угтаха гэгдэнэб гэбэл иимэ удхатай: ЦЭ (Сии) — түрүүшын үдэр, харин ДОР — тахил балин үргэхэ үйлэ тэмдэглэнэ. Ламанар тахил балингаа һүниин туршада бэлдэжэ хононо. Үүр хираалха сагта хурдан луус хулэгтэй Эжын энэрхы сэдьхэл бариһан Һама сахюусан бэльгүүн нюдөөрөө хаана юунэй боложо байһые нэбтэ харан, нюдэ сабшаха зуура гурбан юртэмсые эрьенэ. Һама сахюусанай морилхо сагтань унтангүй, һэрюун, сарюун байжа угтахые оролдодог. Буряадай һүзэгшэд ламын мүргэлэй түб Ивалгын дасанда гү, али нютаг нютагайнгаа дасангуудай хуралнуудта байжа, шэнэ жэлээ угтадаг. Гэр гэртээ газаахи гэшхүүр дээрээ сахюусанай морёо уяха сэргынь бэлдэжэ, орохо жэлэй дүрсэ, үнгэ бүреэр шэрдэһэн мүльһэн гоёолтонуудаар шэмэглэдэгшье. Бүгэдэ зон ороһон жэлэй туршада амгалан мэндэ байхын түлөө Һама сахюусанай адиста хүртэхэеэ бэеэ зэһэдэг. Унтанхай хүн үхэһэндэ тоологдодог гэхэ.
Лхамо, Рерих
Һама сахюусанай дайша дүрэ — Максарма
Эртын ведийскэ үеын домогоор Һама сахюусан тэнгэриин дуун сахилгаа гартаа баридаг, дай сэрэг найжалдаг дошхон Индра бурханай басаган гэгдэдэг. Балдан Һама сахюусан өөрынгөө нэгэ дүрөөр альбан шүдхэрнүүдые дарадаг, үхэлэй газар ба асууринуудые захирдаг дайшалхы бурхан Максарма гэгдэдэг. Тэрэ дайн сэрэгэй хэрэгтэ нүлөөтэй, сэрэгшэдые харалсадаг, аршалдаг. Тиимэһээ хэр угһаа бурхан шажантай буряад-монгол сэрэгшэд дайн дажарта, сэрэгтэ ябахынгаа урда Һама сахюусандаа мүргэжэ, абарал эрихэеэ алдадаггүй гээшэ. Жэшээнь, суутай Сэлэнгын хасагууд холын хатуу аянда мордохын урда Һама сахюусантай Тамчын, Загастайн угай дасангуудтаа ошожо, үргэл мүргэл хэжэ, даадхал оруулжа, мордогшо бэлэй.
Чимит Доржиевай зураг
Ахадүү Хальмаг ороной солото хасаг сэрэгшэд полкынгоо тугта эрэлхэг зоригой һүлдэ — дайнай бурхан Максарма-Һама сахюусанай дүрэтэй тэлэг бурхандал туг-һүлдэеэ дайн байлдаанай талмайнуудаар дээрэ үргэжэ ябадаг заншалтай һэн. Сахюусанай арша туһаар туйлаһан илалтануудынь түүхын дэбтэртэ алтан үзэгөөр дэмы бэшэгдээгүй.
Дасангуудай сахюусан
Жэшээнь, урда сагһаа Хамбын дасан гэгдэһэн Галуута нуурай Тамчын “Даши Гандан Даржалин” дасан, Загастайн “Дэчен Равжалин”, Эгэтын “Дамчой Равжалин”, Хэжэнгын “Дэчен Даши Лхунболин”, Чесанын “Гандан Чоймпэллин”дасангууд, Санагын “Даши Пунсоглин”, Юрөөгэй “Чойдон Даржалин”, Алайрай “Даши Чойнхорлин”, Санкт-Петербург хотын “Гүнзэчойнэй” дасангууд, мүн Һама ба Чойжил сахюусантай Хэрэнэй “Дэчен Равжалин” дасан гээд лэ олон дасангууд Һама сахюусанаа урдаа баринхай байна.
Николай Дудкогай зураг
Удха зурагууд хэрэглэгдэбэ: «Буряадай түүхэ соёлой атлас», «Очирваниин орон» номуудһаа ба интернед сүлжээнһээ.