Манзашэрэ бурхан

Бодисада Манзашэрэ найман Агууехэ бодисаданарай нэгэн. Найманай гурбан — Манзашэрэ, Арьябала ба Очирвани бурхад гурбан сагай хамаг Гэгээрэгшэдэй дүрэ харуулһан бодисаданарай гурбан гол бүлэ болоно. Тэдэ гурбан бодисаданар гурбан сагай хамаг бурхадай бэлигүүн ухаан, нигүүлэсхы сэдьхэл ба үйлэ бүгэдые даажа абанхай. «Ухаанай хаан» бодисада Манзашэрэ бурханай суртаал шудалхын урда түгэс буян хуряажа, бэеэ бэлдэхые уряална; «Онгосошоной ухаан» бодисада Очирвани бисалгал хэгшэдые гансаардуулжа орхингүй, хэзээдэ суг ябалсана; «Адуулгашанай ухаан» бодисада Арьябала адуулгашан мэтэ һүрэгэйнгээ таһархагүйнь тула уридшалан суглуулаад, гээгдэһыень урагшань туухые оролдоно.



Манзашэрэ — хамаг Бурхадай гүн ухаа, эрэлхэг зориг шэнгээжэ, урлиг соёл, эрдэм суртаал ба зүн бэлиг гэхэ мэтые дэмжэн харалсадаг. Дээшэнь далайһан баруун мотортоо гал сасарһан илдэ барижа, хуурмаг мунхагые ба буруу үзэлые огтолно. Зүүн мотортоо бадма сэсэгэй дэльбэ дээрэ эрдэмэй сүлдэ «Бэлиг Баряамид» судар барина. Манзашэрэ бурханай зүрхэн тарни хүмүүнэй сэсэн ухаа, һонор бодол ба ном сударай удха ойлгохо хэрэгтэ ехэ нүлөө үзүүлнэ. Түбэдэй нэгэ ёһоор «Ом а ра ва за на ди» тарни уншахадаа 7-һоо эхилээд, 21 ба 108 дабтабал үрэтэй.

Гурбан бүлын эзэн Манзашэрэ, Буряад, XIX 

«...Арга мэдэхэ оюун бэлигээр хамаг бодисадбанарай ябадалай хизаарта хүрэжэ, Манзашэрэ мэтэ болохо болтогой! Тэрэ мэтэ ехэ эли оюун бэлигые амар түргэн оложо, һайн хубитанай даган баригша ба худал хэлэгшэдые таһалагша ба мэргэдые баясаагша гэшүүн, илагуугсанай зарлиг бүгэндэ зорихын номлол ба тэнсэл ба зохёолдо мэргэдэй бараамид олохо болтогой!» (Богдо Зонховын «Сухавадиин ороной сэдьхэшэгүй аша туһа» зохёолһоо Б. Аюров багша лама оршуулаа).



Будаадын шажанай бурха зуралгын соёлдо Манзашэрэ 16 наһатай маша сэбэрхэн, алтарма шара, шара-улаан хиб торгон хубсаһатай хан тайжын дүрөөр зурагдана. Тэрэ уян нугархай лёнхобо һуудалаар сагууна. Бэедэнь эрэ ба эхэнэр шанарай эдэбхи үзэгдэнэ.



Дээрэ далайһан баруун мотортоо Манзашэрэ гал дүлөөр бадарһан илдэ (эрын эдэбхи) — харанхы мунхагые огтолхо тэмдэг баринхай. Зүүн мотортоо бадма сэсэг (эхэнэрэй эдэбхи) тэрэ сэсэгэйнь оройдо Хизагааргүй ухаанай сударнууд оршоно. Тэдэнэр хамтаран эблэржэ, уран аргын ба дээдын ухаанай холбоо барисаа бүридүүлнэ.



Манзашэрэ бурхан урда сагай табан бурхадай тэмдэг — янза, түхэл бүриин алтан зүүдхэлнүүдээр бэеэ шэмэглэнхэй: титимынь — Аюша бурхан, гурбан хоолойбшонь — Абида бурхан, бүһэнь — Амогасиди бурхан, хүл гарайнь бугаагууд — Очирдара бурхан.



Манзашэрэ бурхан олон дүрөөр үзэгдэнэ. Тэрэ сагаан, улаан ба алтарма үнгэтэй байжа болохо; хүл дээрээ бодоод гү, али арсалан зайдалжа унаһаар харагдаха; хоёр мотортоо могойнуудые баринхай, харин доодо бэень могой шэнги байха. Манзашэрэ зарим ушарта залуу хан тайжын дүрсэтэйгөөр харуулагдадаг. Манзашэриин дошхон дүрэнь — Ямандага (ланз. Ваджрабхайрава) — хүхэ үнгэтэй, буха тархитай, 8 толгойтой, 34 гартай, 16 хүлтэй. Бодисада Манзашэрэ бурхан Янжима-Саравати (түб.yum) бурхантай суг зурагдажа болохо.



Агууехэ Манзашэрэ бурхан үни галабуудта саада хизаарта гарабашье, сансар түбиин амитадые мунхагай баршадһаа абархын тулада Үнэхөөр туулаһан Бурхан багшын урда саг бүри арюун бэшэ газарнуудта бодисадын дүрөөр эрьежэ байхаб гэжэ тангариглаһан. Манзашэрэ бурхан зүн бэлигээрээ бодисада Зонхобын дүрөөр газар түбидэ буухые айладхаа: 



Арюун оршонһоо энэ түбидэ буухадам,
Эдир хүмүүнэй дүрөөр Бурханай илалта туйлан,
Гималай агууладахи «Аригуун баяр» гэсэн
Агууехэ дасанда бүтээлдээ һуухаш! — гэжэ.


Иигэжэ Манзашэрэ бурхан «Ригсүм Гомбо» — Гурбан замай сахюусадай үүргээр ерээдүйдэ шажан эрдэмэй нангин гуламта Гандан дасанда һуужа, Бурхан шажанай туг һүлдыень үргэн, илалта туйлаха Зонхобо хүбүүнэй дүрөөр мүндэлөө гэхэ. Энээн тухай домог:
Зонхобо юрын айлай хүбүүн боложо, Түбэдэй Амдо можын Зонхо гэжэ газарта түрэһэн. Тара каче Лумбум ге абань һүзэгтэй, «Манзашэрэ бурханай нэрые үгүүлэлгэ» номһоо сээжээр тоогүй оло дахин уншадаг байгаа. Эхэнь — Шинмо Ачой (Шинса Ачой) нэрэтэй нүгэлгүй сэбэр ябадалтай, нигүүлэсхы сэдьхэлтэй, ходо гороо хэжэ, Арьябалын тарни тооложо ябадаг буянтай эхэнэр һэн. Энэ айлай 6 хүүгэдэй нэгэн Же Зонхобо дүрбэдэхи үринь һэн. Зонхобо эхынгээ умайһаа гарахадаа, хамаг бодисаданарай шэнжээр яагаад умайда ороһон, тэндэ байһан, түрэжэ мүндэлһэн тухайгаа зүн бэлигээрээ мэдэжэ байгаа. Хүбүүнэй түрэхынь урда гал бишэн мэнгэтэй 1356 оной һүүл багаар абань жэгтэй һонин зүүдэ зүүдэлбэ:



Нэгэ ламын хубсаһатай хүн дүтэлжэ, Хитадай Табан оройто (Утайшань) хадын оройһоо буужа ерээб, намайе гэртээ байлгыт гэжэ хэлэбэ ха. Гэртэнь ороходоо, сэб сэхэ бурханайнь таһалга руу орошобо. Абань Манзашэрын нэрэ тоолоһон мэгзэм оло дахин тоолодог хадамни Манзашэрэ зүүдэндэм оробо гү даа гэжэ тайлбарилаа. Саашадаа иигэжэ зүүдэлбэ: Очирвани бурхан тэнгэриһээ ошороо газар руу шэдэбэ, тэрэнь һамганайм гэдэһэн руу орошобо гэжэ. «Манайда нэгэ шадалтай шанга хүбүүн түрэхэеэ һанаа ха», — гэжэ һанаандаа баясаба.



Мүн эжынь гайхамшаг зүүдэ үзэбэ. Тэрэ мянган эхэнэрнүүдээр зэргэлээд зогсожо байна ха. Тиигэжэ байтарнь, нэгэ лонхо бариһан сагаан хүбүүн ба толи бариһан улаан басаган хоёр эхэнэрнүүдэй урдуур ябажа, «энэ таараха гү» гээд лэ хүбүүнэй асуухада, басаган «үгы, таарахагүй» гэн, саашаа зүбшэлдэһөөр алад гаражал ябана. Зонхобын эхын урда зогсожо «одоо таараха» гэлдэн лонхотой уһаар тэрэниие угаажа эхилбэ. Аршаан сүршүүлжэ арюудхагдаад, досоонь жэгтэй зохид болоно хэбэртэй. Һэреэд, юун гэһэн удхатай зүүдэн гээшэб гэжэ гайхаба. Хажуудахи хүршэнэрынь элдэб зүүдэ харадаг боложо, огторгойдо гансата һара, наран ба мүшэд гараба гэжэшье зүүдэлээ. Тиин 1357 оной 10-най, монгол һарын шэнын нэгэндэ эжынь дахин зүүдэлбэ. Арьябала бурханай алтан хүрэг тэрэниие тойроһон олон һүзэгшэдтэй сугтаа зулайгаарнь нэбтэржэ, бэе руунь орошоно. Үглөөгүүр һэрихэдээ, досоонь агууехэ хүнэй һүнэһэнэй ороһые эхэ ойлгожо, бэеэ тон нарилжа ябадаг болоо һэн. Хүбүүгээ түрэхын урда эхэ иигэжэ зүүдэлбэ: түрүүн зүүдэндэнь ороһон сагаан хүбүүн дахин ерээд, сээжынь үүдэ болор тулхюурээр тайлажа, алтан хүрэг гаргахадань, тэрэл улаан басаганиинь аршаанаар угааба гэжэ. Монгол һарын 20-25-да огторгойдо туйлай ялагар одон бии болоод, эжыгээ халташье үбдэхөөнгүй, гэгээн хүбүүн одонтой зэргэ мултараа. Тэрэ ялагар мүшэниинь Үүрэй Солбон (Венера) байгаа гэнэ. Хүбүүн гараха түрэхын ехэ ухаатай, тоомоо таһардаггүй, уур сухал болодоггүй, хүн бүхэндэ һайнаар хандадаг, зангаарзохид хүбүүн һэн. Зонхобо гурба наһатай байхадаа, эгээлэй хара зоной байдалаар байжа шадахагүйгөө ойлгоод, III-дугаар Кармапа Ролпэ Доржче ламаһаа һахилда хүртэжэ, саашанхи арюун харгынь эхилээ һэн.



Зонхобын эсэгэ Манзашэрэ бурханиие Утайшань уулаһаа бууба гэжэ дэмы зүүдэлээгүй. Манзашэрэ бурхан Хитад ороной сахюусан гэгдэжэ, Табан оройто Утайшань уулада оршодог ордонтой. Оршон сагта тэндэ мүргэлэй газар ехэ һайханаар түхеэрэгдэнхэй, түби дэлхэйн газар бүриһөө мүргэлшэд тиишэ дуратайгаар харгылдаг, зальбаран мүргэдэг. Манай Буряад ороной нютагуудһаа бүри хубисхалай урдахи сагуудһаа эхилээд, ябагааршье, мори тэргээршье ошожо мүргэдэг байһаниинь мэдээжэ. Һаядаа харгыда һаатахаар бэшэ болоод байхада, бүришье олоор тиишэ аянда гарадаг болонхой аабза. Арьябала бурхан Түбэд ороной һахюуһан, Далай ламанарай дүрөөр морилжо байдаг. Харин Очирвани сахюусан Монголой Отгонтэнгэр уулада, Буряадай Отсон-хаанда буудалтай юм. Хамаг бурхадай бэлигүүн ухаа, нигүүлэсхы сэдьхэл ба үйлэ шадал элсүүлһэн Манзэшэрэ, Арьябала, Очирвани бодисаданартаа зальбарамой! 

Бэлигүүн ухаанай, эрдэм номой үршөөлтэй Манзашэрэ бурханай тарни «Ом ара ба за на ди» уншажа ябабал, ухаан бодол һоноржуулха, сэдьхэл һанаа сэлмээхэ шэдитэй. Уншахадаа, һүүлшынь «ди» үеыень «ди-ди-ди-ди-ди-ди» гэжэ аминайнгаа хүрэхысэ амяа татангүй үгэлбэл, амисхаалай дагсал болохо, уураг тархи руу агаар орожо, ухаан бодол хүгжөөхэ, һанаанай дадал бүхэлхэ (укрепление памяти) аргатай. Энээн тушаа нэгэ домог бии. Нэгэ хаанай шал тэнэг хүбүүндэ танил гүрэ багшань тарни заажа үгэһыень, тэрэнээ унша уншаһаар, ехэ эрдэмтэй хүн болоһон гэхэ. Мүнөөнэй түүхэһээ жэшээ байха: нэгэ дунда һургуулиин математикын багша хэшээлэйнгээ үедэ 2-3 минутын забһарлал хэхэдээ, хүжэ бадараажа, шабинартаа Манзашэрын тарни уншуулдаг байһан. Түрүүшээр шабинарынь бүтүүхэн энеэлдэдэг һаа, хожомынь лэ багшынгаа тоо бодолгоор бата бэхи мэдэсэ олгоһыень, мүн юрын бэшэ дурсалга сэдьхэлдэнь үлээһыень ойлгоһон, сэгнэһэн байна. 



Тоолоһон тарнияа, мүргэһэн мүргэлөө мянга хүрэтэр арьбадхаха гэбэл: «Ом намо Манзушрие! Намо су шрие! Намо уддам шрие сууха!» — гэжэ уншаха.

Манзашэрэ бурханай хубилгаанууд саг үргэлжэ газар дэлхэйдэ морилжо байдаг, Богдо Зонхобо тухай мэдэнэбди, зүгөөр оршон үеын Манзашэрын хубилгаан — Һүндэлинг римбүүшэ юм гээд хамаг дэлхэйдэ алдаршанхай. Манай Буряад орондо мүнхэ эдир дүрэтэй амиды бодисада хэдэн дахин заларжа, Сагаан-Дара эхын, Аюша, Абида ба бусад бурхадай жинанг хүртөөжэ, арад зондо аша туһатай хэрэг үйлэдэһэн, хэмжэшэгүй ехэ буян олгоһон байна.

Намо гүрэ Манжукошая!
Энэ хогоосон юртэмсэ дээр
Эрдэм ухаанай хурса илдээр
Оршолонгой түбэг шүдэрнүүдые
Огтологшо Манзашэрэ бурхандаа
Мүргэмэй! 
(VII-дугаар Далай лама Лубсан Галсан Жамсын шүлэгһөө оршуулга автор буряадшалба).



Хэрэглэгдэһэн зохёолнууд, гэрэл зурагууд: 1. «Большое руководство к этапам пути пробуждения», СПб, 1994г.
2. Историко-культурный атлас Бурятии«, Москва, 2001 г.
3. «Свет пробужденных», Н. Дудко, Улан-Удэ, 2019 г.
4. «Земля Ваджрапани», Москва, 2008 г.
5. «Сокровища культуры Бурятии», Улан-Удэ, 2002 г.
5. Журналы «Легшед», Буддийский университет «Даши Чойнхорлин», 2000-2013 гг.
6. «Старокалмыцкое искусство», Элиста, 1991 г.

2021 оной август һара