Дасан һүмэнүүд, уншалганууд
Буддын шажанай Буряад-Монголдо дэлгэрһэн тухай
22 ноября 2021
1201
Буддын шажанай монгол хэлэтэ арад зоной дунда ямар үедэ, хэзээ дэлгэрһэн тухайнь богонихоноор бэшэхэ хэрэгтэй гэжэ һанагдана.
Бидэ Хориин арбан нэгэн эсэгээрхид, монголшуудай нэгэ багахан хубинь болонобди. Монголшуудай зарим хубинь, буддын шажанда гурба дахин ороһон гэжэ түүхэ гэршэлнэ, түрүүшын хоёр ушарта үргэлжэ дэлгэрэнгүй, ехэ удааншье болонгүй һүнэһэн байгаа.
Хидан (али Хитад) гэжэ нилээд олон тоото (даража бэшэхэдэ 7-8 млн.) монгол хэлэтэ арад Корей, Хитад (өөһэдэйнь зүб нэрэнь Хань), Манжуур (Зүрчид) яһатануудаар зэргэлэн, Хингаан хадаһаа зүүн тээ (зүүлжээ), зүүн урда һуудаг байһан, 916 ондо тэдэнэр өөһэдын Ляо гэжэ нэрэтэй импери тогтооһон юм, 924 ондо баруун тээшээ Түб Азида дайгаар добтолон орожо, мүнөөнэй Халха-Монголой дайдаһаа кыргызүүдые, уйгарнуудые (уйгуры) үлдэжэ, газарынь эзэлһэн түүхэтэй. Тэрэ үедэ Байгалай наада хажууда, Онон-Бальжи хүрэтэр Хори-түмэдэй холбооной зон һуугаа, тэдэнэр Хиданай империин албатанууд болоһон байдаг. Хидангууд арбадахи зуун жэлэй эхиндэ буддын шажанда ороһон гэдэг, үсөөн жэлэй үнгэрөөд байхада (943 он) 50 мянган ламанартай болоод байһан, 1078 ондо ламанарайнь тоо аяар 360 мянганда хүрэһэн юм гэжэ байдаг. Энээнһээ үндэһэлэн бодоходо, монгол хэлэтэ бэшэ зон Хидангуудай албатан хадаа тэдэнэй идхалга, захиралта доро буддын шажантай зарим тэдынь болоһон байха гэжэ һанамаар, теэд энээниие гэршэлхэ юумэн мүнөө хүрэтэр олдоогүй хаш даа. Яабашье, Хидангуудһаа ондоо монголнууд X, XI зуун жэлнүүдэй үедэ буддын шажанай эхи олоһон байхал даа.
Эзэн богдо Чингис хаанай хүбүүн Үгөөдэй хаанай үедэ 1228 он багаар, Ехэ Монгол Уласай ниислэл хото Хара Хориндо (ородоор Кара Корум гээд нэрлэгдэдэг) буддын нэгэ дасан баригдаһан байгаа. Чингисэй аша хүбүүн Хубилай (Хублай) сэсэн хаан үшөө 9 дасан тэндэ барюулһан, тиигээд буддын шажан — гүрэнэй (государственна) шажан болобо гэжэ хуулитаар соносхоһон байгаа, теэд тэрэнь үргэнөөр дэлгэрэнгүй, ехэшье удаан болонгүй орхигдоһон байгаа юм.
XVI зуун жэлэй хоёрдохи хахадта монгол хэлэтэ арадууд буддын шажанда орожо эхилһэн, энэ дэмбэрэлтэй сагаан үйлэ хэрэг гурбадугаар Далай лама Содном Жамсын Дотор Монголдо 1578 ондо Түмэдэй Алтан хаанай залалгаар морилжо ерээд байхада ехэ түргөөр, үргэн дэлисэтэйгээр монголой дэлхэйдэ (Монгольский мир) дэлгэрһэн юм. Далай-лама Монголдо 10 жэл болоо, Бурхан Багшын шажанда хоро түбэг татадаг хара зүгэй зүһэн бүриин альбин этэгээдые суглуулан номгоодхоһон байгаа. Гурбадугаар Далай-лама Содном Жамса 1588 ондо тагаалал (Түбэдөө бусаха замдаа) болоод, Алтан хаанай аша хүбүүнэй бүлэдэ түрэжэ, дүрбэдүгээр Далай-лама Ендон Жамса гэжэ алдаршаһан юм.
Халхын Түшээтэ хаан Абаатайн эдэбхи оролдолгоор Эрдэни Жуу гэжэ ехэ хиид (дасангууд) 1586 ондо баригдажа дүүрэһэн, буддын шажанай хойто зүгтэхи нэгэ ехэ түб болоо, мүнөө хүрэтэрөө байдаг. Энэ хиид Ехэ Монгол Уласай ниислэл хото 36 жэлдэ байһан, Хара Хориной (1368, 1369 онуудаар хитадай сэрэгээр хяа бута сохигдожо, үгы хэгдэһэн) һууриин хажуудхана үндэрлэгдэһэн байгаа юм.
XVI зуун жэлэй хоёрдохи хахадһаа хойшо монгол хэлэтэ арадуудай дунда буддын шажан үгы болоогүй гэжэ тоологдохо ёһотой юм бэзэ.
Хориин 11 эсэгын зарим хуби зониинь буддын шажаниие өөрын шажан болгожо абаһан сагынь 1578 он гэжэ хэлэхэдэ болоно. Тэрэ жэлдэ III Далай-ламада мүргэжэ, адис, номдо хүртэһэн гээшэ.
Хориинхид тэрэ сагта Бүүбэй бэйлэ хаанай албата болонхой байгаа, шажанда орогшодынь буддын ехэ гэгээн Хүүгэн хотогтодо ерэжэ мургэдэг байһан. Өөһэдын дундаһаа үсөөхэн ламанартай, хуушан монгол бэшэгтэ һураһан хара хүнүүд — багшанар бии болоһон байгаа.
1600 онуудай эхин багаар, Монголһоо Байгал шадар, мүнөө һуудаг нютагуудтаа ерэһэн хойноо, буддын шажанда шүтэдэг хүнүүд үсөөншье һаа байгаа, илангаяа зөөритэй, ноёд талын зон, энээниие юун гэршэлнэб гэхэдэ:
1. Хориинхидой түлөөлэгшэдэй Россин хаан нэгэдүгээр Петрто 1702 ондо хамта дээрээ 52 хүн ошоо, тэдэнэрэй хахадһаа ехэнхинь зарасанар (моришон, адуушан, һүниин харуулшад, хоол бэлдэгшэд), гурбаниинь түбэд, ламын үгэһэн нэрэтэйнүүд (Доржо, Бадан, Даша) байгаа, тэдэнэр мянга зургаан зуун жараад-далаад гаран онуудта түрэһэн хүнүүд һааб даа;
2. Хориин түрүүшын тайшаа Шодо гэгшын эсэгэ — Ийдхэйн Болтирог (XVII зуун жэлэй һүүл багаар) монгол, түбэд хэлэнүүд дээрэ барлагдаһан бурханай олон номтой, гэртээ өөрын ламатай байдаг һэн ха. Ганса Болтирог тиимэ байгаа бэшэл ааб даа.
1600 онуудай хоёрдохи хахадта монголой дайн сэрэгһээ холодожо, Буряадта үсөөншэг ламанар ерэдэг байһан, 1712 ондо 150 монгол ба түбэд яһанай ламанар Сэлэнгэ, Хори (үсөөниинь) ерэжэ, Бурхан Багшын һургаал дэлгэрэнгыгээр тараажа, номножо эхилһэн байна, нэгэ хэды жэлнүүдэй үнгэрһэн хойно, отог (эсэгэ, омог) бүхэн өөрын ламатай, мүргэлэй багахан һэеы гэртэй болоһон байна.
1741 ондо Россин хатан хаан Елизавета Петровна буддын шажанай Зүүн Сибирьтэ дэлгэрһые мэдэрэн, 150 ламанарые штатна болгон баталаад, тэдэниие алба, түлбэриһөө сүлөөлөө һэн, тиигэжэ манай эндэ буддын шажанай үргэнөөр дэлгэрхэ хэрэгтэ ехэхэн һуури табижа үгэһэн гээшэ. Тиихэдэ хальмагууд (калмыки) 1632 ондо Волго мүрэнэй саана гарахадаа, буддын шажантай болонхой зон ябаа, олон жэлнүүдэй үнгэрһэн хойно Россин гүрэнэй албатан болоһон юм.
1752 ондо Хориин нютагуудта ламанарай тоо 33 боложо, тэдэнэй ахалагшаар түбэд лама дархан Нансо Лубсан Шираб гэгшэ томилогдоһон байгаа.
Хидан (али Хитад) гэжэ нилээд олон тоото (даража бэшэхэдэ 7-8 млн.) монгол хэлэтэ арад Корей, Хитад (өөһэдэйнь зүб нэрэнь Хань), Манжуур (Зүрчид) яһатануудаар зэргэлэн, Хингаан хадаһаа зүүн тээ (зүүлжээ), зүүн урда һуудаг байһан, 916 ондо тэдэнэр өөһэдын Ляо гэжэ нэрэтэй импери тогтооһон юм, 924 ондо баруун тээшээ Түб Азида дайгаар добтолон орожо, мүнөөнэй Халха-Монголой дайдаһаа кыргызүүдые, уйгарнуудые (уйгуры) үлдэжэ, газарынь эзэлһэн түүхэтэй. Тэрэ үедэ Байгалай наада хажууда, Онон-Бальжи хүрэтэр Хори-түмэдэй холбооной зон һуугаа, тэдэнэр Хиданай империин албатанууд болоһон байдаг. Хидангууд арбадахи зуун жэлэй эхиндэ буддын шажанда ороһон гэдэг, үсөөн жэлэй үнгэрөөд байхада (943 он) 50 мянган ламанартай болоод байһан, 1078 ондо ламанарайнь тоо аяар 360 мянганда хүрэһэн юм гэжэ байдаг. Энээнһээ үндэһэлэн бодоходо, монгол хэлэтэ бэшэ зон Хидангуудай албатан хадаа тэдэнэй идхалга, захиралта доро буддын шажантай зарим тэдынь болоһон байха гэжэ һанамаар, теэд энээниие гэршэлхэ юумэн мүнөө хүрэтэр олдоогүй хаш даа. Яабашье, Хидангуудһаа ондоо монголнууд X, XI зуун жэлнүүдэй үедэ буддын шажанай эхи олоһон байхал даа.
Эзэн богдо Чингис хаанай хүбүүн Үгөөдэй хаанай үедэ 1228 он багаар, Ехэ Монгол Уласай ниислэл хото Хара Хориндо (ородоор Кара Корум гээд нэрлэгдэдэг) буддын нэгэ дасан баригдаһан байгаа. Чингисэй аша хүбүүн Хубилай (Хублай) сэсэн хаан үшөө 9 дасан тэндэ барюулһан, тиигээд буддын шажан — гүрэнэй (государственна) шажан болобо гэжэ хуулитаар соносхоһон байгаа, теэд тэрэнь үргэнөөр дэлгэрэнгүй, ехэшье удаан болонгүй орхигдоһон байгаа юм.
XVI зуун жэлэй хоёрдохи хахадта монгол хэлэтэ арадууд буддын шажанда орожо эхилһэн, энэ дэмбэрэлтэй сагаан үйлэ хэрэг гурбадугаар Далай лама Содном Жамсын Дотор Монголдо 1578 ондо Түмэдэй Алтан хаанай залалгаар морилжо ерээд байхада ехэ түргөөр, үргэн дэлисэтэйгээр монголой дэлхэйдэ (Монгольский мир) дэлгэрһэн юм. Далай-лама Монголдо 10 жэл болоо, Бурхан Багшын шажанда хоро түбэг татадаг хара зүгэй зүһэн бүриин альбин этэгээдые суглуулан номгоодхоһон байгаа. Гурбадугаар Далай-лама Содном Жамса 1588 ондо тагаалал (Түбэдөө бусаха замдаа) болоод, Алтан хаанай аша хүбүүнэй бүлэдэ түрэжэ, дүрбэдүгээр Далай-лама Ендон Жамса гэжэ алдаршаһан юм.
Халхын Түшээтэ хаан Абаатайн эдэбхи оролдолгоор Эрдэни Жуу гэжэ ехэ хиид (дасангууд) 1586 ондо баригдажа дүүрэһэн, буддын шажанай хойто зүгтэхи нэгэ ехэ түб болоо, мүнөө хүрэтэрөө байдаг. Энэ хиид Ехэ Монгол Уласай ниислэл хото 36 жэлдэ байһан, Хара Хориной (1368, 1369 онуудаар хитадай сэрэгээр хяа бута сохигдожо, үгы хэгдэһэн) һууриин хажуудхана үндэрлэгдэһэн байгаа юм.
XVI зуун жэлэй хоёрдохи хахадһаа хойшо монгол хэлэтэ арадуудай дунда буддын шажан үгы болоогүй гэжэ тоологдохо ёһотой юм бэзэ.
Хориин 11 эсэгын зарим хуби зониинь буддын шажаниие өөрын шажан болгожо абаһан сагынь 1578 он гэжэ хэлэхэдэ болоно. Тэрэ жэлдэ III Далай-ламада мүргэжэ, адис, номдо хүртэһэн гээшэ.
Хориинхид тэрэ сагта Бүүбэй бэйлэ хаанай албата болонхой байгаа, шажанда орогшодынь буддын ехэ гэгээн Хүүгэн хотогтодо ерэжэ мургэдэг байһан. Өөһэдын дундаһаа үсөөхэн ламанартай, хуушан монгол бэшэгтэ һураһан хара хүнүүд — багшанар бии болоһон байгаа.
1600 онуудай эхин багаар, Монголһоо Байгал шадар, мүнөө һуудаг нютагуудтаа ерэһэн хойноо, буддын шажанда шүтэдэг хүнүүд үсөөншье һаа байгаа, илангаяа зөөритэй, ноёд талын зон, энээниие юун гэршэлнэб гэхэдэ:
1. Хориинхидой түлөөлэгшэдэй Россин хаан нэгэдүгээр Петрто 1702 ондо хамта дээрээ 52 хүн ошоо, тэдэнэрэй хахадһаа ехэнхинь зарасанар (моришон, адуушан, һүниин харуулшад, хоол бэлдэгшэд), гурбаниинь түбэд, ламын үгэһэн нэрэтэйнүүд (Доржо, Бадан, Даша) байгаа, тэдэнэр мянга зургаан зуун жараад-далаад гаран онуудта түрэһэн хүнүүд һааб даа;
2. Хориин түрүүшын тайшаа Шодо гэгшын эсэгэ — Ийдхэйн Болтирог (XVII зуун жэлэй һүүл багаар) монгол, түбэд хэлэнүүд дээрэ барлагдаһан бурханай олон номтой, гэртээ өөрын ламатай байдаг һэн ха. Ганса Болтирог тиимэ байгаа бэшэл ааб даа.
1600 онуудай хоёрдохи хахадта монголой дайн сэрэгһээ холодожо, Буряадта үсөөншэг ламанар ерэдэг байһан, 1712 ондо 150 монгол ба түбэд яһанай ламанар Сэлэнгэ, Хори (үсөөниинь) ерэжэ, Бурхан Багшын һургаал дэлгэрэнгыгээр тараажа, номножо эхилһэн байна, нэгэ хэды жэлнүүдэй үнгэрһэн хойно, отог (эсэгэ, омог) бүхэн өөрын ламатай, мүргэлэй багахан һэеы гэртэй болоһон байна.
1741 ондо Россин хатан хаан Елизавета Петровна буддын шажанай Зүүн Сибирьтэ дэлгэрһые мэдэрэн, 150 ламанарые штатна болгон баталаад, тэдэниие алба, түлбэриһөө сүлөөлөө һэн, тиигэжэ манай эндэ буддын шажанай үргэнөөр дэлгэрхэ хэрэгтэ ехэхэн һуури табижа үгэһэн гээшэ. Тиихэдэ хальмагууд (калмыки) 1632 ондо Волго мүрэнэй саана гарахадаа, буддын шажантай болонхой зон ябаа, олон жэлнүүдэй үнгэрһэн хойно Россин гүрэнэй албатан болоһон юм.
1752 ондо Хориин нютагуудта ламанарай тоо 33 боложо, тэдэнэй ахалагшаар түбэд лама дархан Нансо Лубсан Шираб гэгшэ томилогдоһон байгаа.