Эгэтын дасан Бултамур дасан хоёрой хэтын барисаа

1826 ондо Эгэтын дасан баригдаба. Шэнэ дасанай равнай үргэхэдээ, Сэлэнгын хасагуудай Бултумур дасанай шэрээтэ Монгол Лубсан лама өөрынгөө дасанай "Дамчой Равжалинг«һахилай нэрэ ба Чойжил сахюусанаа дамжуулһан байна.



Эгэтын дасан

Зүүн зүг шэнжэлдэг эрдэмтэ А.М. Позднеевэй бэшэһээр, Эгэтын дасан анхан Ород гүрэнэй засагай зургаанһаа нюусаар, Хориин засаг зургаантай хэлсээд лэ, баригдажа эхилһэн ха. Дасанаа табиха һууриинь элирүүлхэ зорилготой Үүнтын гэлэн лама Монголоор, Баруун-Жуугаар ябажа ерээ. Олон зурхайшад нэгэл газар заагаа: урдань — Эгэтын уужам тала, арадань — Хара-Шэбэр хадатай, зүүн-урда зүгтэнь Эгэтэ гол, хоёр тээнь нангин обоонууд. Тэрэнь дасан барилгын ёһо гуримда тон тааруу газар байгаа. 



XIX зуунжэлэй урда хахадта Чойжол сахюусантай, «Дамчой Равжалин» һахилтай Эгэтын дасанда Согчен дугануудһаа гадна олон дуган сүмэнүүд баригдаһан. Дасанай түрүүшын шэрээтээр ехэ эрдэмтэй мэдэлшэ лама Галсан Энхын (Энхын лама) гэгшэ һунгагдаһан. Шойрын, Мамбын, зурхайн гээд гурбан дуган ба Хүрдын, Майдариин, Аюшын сүмэнүүд, мүн 1830 ондо баригдаһан Дара Эхын сүмэ ба Барай гэр гээд байһан. Догшодой Цам табигдажа, зониие һонирхуулдаг һэн. Дуйнхорой Цам табигдадаг боложо, түрүүшынь бүжэглэл Мухайн соржо (Гомбо Доржо Эрдынеев) ба Порпын шанзодба (Зондуй Пурбуев) хоёр найруулһан гэдэг. 

1894 онһоо Яруунын зүүн нютагаархид дасанаа бүри зүүн тээшэнь зөөлгэе гэжэ дурадхаад, шууяан гараһан. Тииһээр эблэржэ,Богдын хүрээн руу этигэмжэтэдые эльгээһыень, Богдо-гэгээн иигэжэ айладхаба: «Эгэтын дасаниие урилжа болохогүй. Нэгэдэхеэр, үндэрлэхэ табисууртай орониинь эндэ байна. Хоёрдохёор, зүүн-хойто зүгтэхи нэгэ ууладань ехэ шанга сабдаг байна. Тэрэ сабдаг мүнөө эндэ ерэлсэнхэй, урилуулхагүйб гэжэ байна. Тиимэһээ дасан байһан газартаал байг, урилһанай хэрэггүй. Энээндэ үсэрхэһэн зон гэмэлтэжэшье магад» — гэбэ ха.

1900 ондо дасанай түрүүшын рамнайн удаа 70 жэл үнгэрһэн хойно 20-20 метрэй дүрбэлжэн шулуун һууритай, түмэр хушалтатай гурбан дабхар дасан үндэрлөө. Буряадай 33 дасангуудай Бандида Хамба Чойнзон Үреэлтын, мүн Баруун-Жууһаа морилһон римбүүшэ гэгээнтэн дасан равнайлаа. Римбүүшэ гэгээнтэн Жүд, Мад болон Дуйнхор хуралай дүрим заажа, лама хубарагуудые шабиин хубсаһа үмдэдэг болохыень дурадхаа. Тэрэ сагһаа лама хубарагууд ирангаг, шантаб, шасар гэхэ мэтын шабиин хубсаһа үмдэдэг болоһон. 

1901 ондо Хитадта болоһон үймөө һамбаашалан, Зодбын ламхай Эрдэниин соржо түрүүтэй Эгэтын дасанай ламанар Зандан-Жуу бурханиие залажа асараа. Гомбо-ноён түрүүтэй Сэлэнгын хасагууд бурханиие байраһаань нюусаар гаргалсажа, Хитадта тэрэ үедэ байһан хари гүрэнүүдэй харуул болон хоёр хилэ дабалсуулжа, ехэ туһа хүргөө һэн.




1905 ондо Далай-лама Монголой Даа хүрээндэ морилжо, Бандида Хамба Шойнзон Үреэлтын түрүүлээд, хойноһоонь буряадай дасангуудай лама хубарагууд болон, Эгэтын дасанайшье лама жиндагууд адиста хүртэхэеэ тиишэ олоороо ошоһон. Тэндэ Далай-лама олон мүргэлшэдэй урда Эрдэниин ламхай, Зодбын ламхай хоёртой хүндэтэйгээр золгоод, «эдэ намтай адли бодисаданар, Ара Халхын „жүд, мадай“ хуралай хамба байна» гээд, Зодбын ламхайе Ара Халхын Зонхобо гээшэ гэжэ айладаһан байна. Эгэтын дасанай 110 жэлэй хугасаада байһан сагта олон эрдэмтэй, хооһон шанар олоһон эди шэдитэ ламанар үе-үедөө бии боложол байгаа: Зүүн-Эгэтын Цыренэй Дамбинима шабран, Баншан Богдын хамба болоһон Гулбай-Догнын Балдан-Жамса лама, Лавранһаа бусаха замдаа харшангуудые дараһан Номтын Доржо соржо аранжамба лама ба бусад. 

1907 ондо Базар Барадинай бэшэжэ абаһан мэдээгээр Эгэтын дасанда 700 шахуу лама хубарагууд тоологдоһон. 1926 оной архивай дансануудай мэдээгээр Эгэтын дасанда 516 лама хубарагууд сооһоо 273 гэлэн ламанар байһан. 170 — гэбшэнэр, мамбын түбэд һургуулитай 13 эмшэ ламанар, 95 — габжа, 5-6 арамжанба (дээдын эрдэмтэй) ламанар, 8 — аграмба ламанар тоодо ороо. 

1934 ондо дасангуудай хаагдаха үеэр Эгэтын дасанда 12 гол барилганууд: гурбан дабхар Согчен дуган соо зэд алталһан Жуу-Шэгэмүни, зэд алталмал Зандан-Жуу, зандан модоор хэһэн Зандан-Жуу бурхад гунгарбаа соо табяатай, зэд алталмал наһанай забьяатай (хубсаһатай) Майдари бурхан хоёр шабинартаяа, зэд алталһан ехэ бага Манзаширэ ба ехэ бага Дара эхэнүүд, эм хүжөөр бүтээһэн Богдо Зонхобо гээд лэ үнэтэй сэнтэй бурхадай дүрэнүүд, дасанай хэрэгсэлнүүд тоогүй байгаа. Хоёр дабхартай модоор баригдаһан, түмэр хушалтануудтай Шойрын, Жүдэй, Ламрин Манбын, Майдариин, Аюшын, нэгэ дабхар Дуйнхорай сүмэнүүдэй хажуугаар үшөө 8 хамһабариин барилганууд, 103 ондо-ондоо хорёонууд, хамта дээрээ 216 байрын гэрнүүд байһан. Дасанай бүхы дуган сүмэнүүд соонь шажанда хабаатай туйлай ехэ баялиг зөөри байһан. 1926 оной тоололгоор хамтадаа Эгэтын дасанай бүхы зөөринь 54328 түхэригэй сэнтэй гэжэ сэгнэгдээ.

1926 ондо Эгэтын дасан Хориин аймагай мэдэлһээ гаража, Яруунын аймагай мэдэлдэ ороһон. Тиихэдэ дасанай бүхы зөөри бүридхэлдэ абтажа, дамжуулгын акт 1926 оной июниин 1-нэй үдэр бэшэгдээд, хоёр хэһэг болгон, нэгыень аймагай гүйсэдхэхы хороондо, нүгөөдэнь дасанай зүблэлдэ үгтэһэн. 1937 оной декабриин 22-ой үдэр БМАССР-эй ЦИК-эй Президиумэй № 425 тогтоолоор Эгэтын дасанай ажал зогсоогдобо. Дасанай байранууд задалагдажа, иишэ-тиишэнь абаашагдажа, Эгэтын-Адагай соёлой байшан мэтэ барилганууд болоо. 1939 ондо Буряадай бүхы дасангуудай зөөриһөө шэлэгдэжэ, Ленинградай, Улаан-Үдын музейнүүдтэ олон бурхан шүтөөн, ном судар, тахил балингай хэрэгсэлнүүд, бүреэ бэшүүр, хэнгэрэг сангууд, ламанарай ба Цамай хубсаһа үмэдхэлнүүд ханзалагдан абаашагдаа. 2500 жэлэй урда Шэгэмүни бурханай байха үедэ бэеынь хаража бүтээгдэһэн нангин Зандан-Жуу шүтээниие Жабон багшын һайгаар ашаанай машинаар Улаан-Үдэ руу абаашажа үрдеэ. Дасандаа үлэһэн бэшэ эдлэл зөөри, ном сударнууд хаягдаа, бусалтагүй үгы хэгдээ. 

1990 оной июлиин 13-да Агын дасанай Гомбо ламхай, Ивалгын дасанһаа Мүнхэ ламбагай болон бусад ламанар шэнэ дасанай һуурида бүмбэ нюугдаа. Тэрэл жэлдэ Бандида Хамба Ламаар Мүнхэ Цыбигэй һунгагдаа. 1990 оной ноябрь һарада 1988-1989 онуудаар баригдаһан Согчен дуганда Һабаб Дүйсэнэй хурал хурагдажа, равнай үргэгдөө.

1991 оной сентябриин 25-най үдэр Зандан-Жуу бурханаа Улаан-Үдэһээ вертолёдоор Эгэтынгээ дасан асараа. Хамба Лама Мүнхэ Цыбигэй түрүүтэй ламанар угтамжын хурал ном, туй мандал үргэжэ, һүзэгшэд Зандан-Жуу шүтээндэ мүргэжэ, сэдьхэлээ ханаа. 1994 ондо Сахюусан дуган баригдажа, 1994-1996 онуудта Зандан-Жуу шүтээнэй байха сүмэнь боро хирпиисээр бүтээгдээ. 

2003 оной апрелиин 22-ой үдэр Зандан-Жуу шүтээниие Сангхын суганды дээрэ Ород гүрэнэй дэбисхэр дээрэхи Этигэлэй Хамба, Түбэд Эмшэлэлгын Атлас хоёртой зэргэ буддын шажанай нангин шүтөөн гэжэ тоологдоо. 2008 ондо Зандан-Жуу бурханай гоё һайхан Ордон үндэрлэжэ, найман мянган зоной хабаадалгатай найр наадан үнгэрһэн байна. 



Эгэтын дасанай шэрээтээр Амгалан Дашицыренов гэбшэ лама 20-ёод жэлэй туршада хүдэлжэ, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ нангин шүтөөниие — буряад зоной олдохоһоо шухаг баялигые үнэн сэхээр, нарин нягтаар сахижа байдаг.

Бултумур дасан

Орос гүрэнэй хилэ сахидаг монгол гарбалтай Сэлэнгын табангууд отогой хасагууд XVIII зуунжэлэй тэнгээр будын шажанда ороһон. 1741 ондо хаантанай зарлигаар 11 дацан, 150 штад ламанар баталагдажа, тэдэнэр алба татабариһаа сүлөөлэгдэбэ. 1753 ондо Дамба-Даржаа Заяев Сонгоол дасанай шэрээтээр табигдажа, саашадаа ламын шажан улам урагшатай хүгжэжэ эхилһэн. 



Дамби-Жалсан Ломбоцыренэйн угай бэшэгээр 1757-1760 онуудта Монголой хилэдэ дүтэ Бүгэдын обоогой урдахана, Нур-Түхэм ба Дэбээн нютагуудай дунда эшэгы дуган бодхоогдон, табангууд отогоорхин мүргэлэй газартай болоо гэгдэнэ. 1764 ондо Ород гүрэнэй Сенат бага яһатанай хасаг сэрэг бии болгохо зарлиг гаргажа, 4 сэлэнгын буряадай ба 1 хамниган полкнууд бии болгогдоо.

Тиимэһээ «Дамчой Равжалин» һахилтай, дошхон Чойжил сахюусантай Бултумур (булад түмэр) дасан хасаг сэрэгэй түрүүшын дасан гэжэ нэршэһэн. Бултумур дасан бии болоһон сагһаа дайшалхы үүргэ дүүргэжэ, хилын харуулда гү, али Ород гүрэнэй хабаадаһан дайн сэрэгтэ гү, илгаагүй ябажа байһан Сэлэнгын, Хяагтын, Бэшүүрэй, Зэдын хасаг сэрэгшэдые найжалжа байха уялга даажа абаа. 1814 ондо Сэлэнгын хасаг полкнууд Напалеониие даралсажа, Париж орожо, Сена мүрэнһөө монгол моридоо уһалһан; ород-япон дайнда Бултумур дасанай жиндагуудһаа 11 георгиевскэ кавалернууд гараһан, нэгэнинь бүхы 4 шатын хайра абаашье. 1914 оной дайнда мордохынгоо урда 4 аймагай 30 мянган хасагууд Бултумур дасандаа ерэжэ, мүргэжэ, дасанай арын Олоной обоодоо гарахадаа, һэлмэнүүдээ доорохи мододто үлгэхэдэнь, гэшүүһэдынь даангүй хухаржа байгаа гэһэн архивна мэдээн олдоһон.

Мүн Бултумур дасанай жиндагһаа абажа, Казань эльгээгдэһэн 4 хурса хурдан хүбүүдэй дунда буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаров байһан. Тэдэ хүбүүдые холын газарта энэ дасанай лама Нэхытын даажа ябаа.



II Бандида Хамба соотниг даа Лама Содномпил Хэтэрхэйн оролдолгоор буряад хасаг полкнуудта 142 ламанар хамжагдажа, тэдэнэй 20-ниинь табангууд ламанар һэн (ашабагад — 16, атаган — 24, сонгоол — 41, хатагин — 4). Табангуудай дасанда Хяагтын тамуужанаар дамжуулан, түбэд хэлэнэй «Ганжуур» ном асарагдаа. VI Бандида Хамба Чойбон-Доржи Ешижамсын Бултумурай дасаниие шэнэлжэ, шулуугаар бариха шиидхэбэри абаһан, тиин «Данжуур» номой түгэс боти асаруулжа, дасанай зөөридэ оруулһан. 
1917 оной улаан хубисхалай урда бүхы Буряадай дасангууд сооһоо Бултумур дасан тон баян, томо дасангуудай нэгэн байһан. Дасанай үмэнэ 19 дуган сүмэнүүд баригданхай, лама хубарагайнь тоо 700 хүрэһэншье. Табангуудай дасан Ород гүрэн соогоо дуган сүмынгөө тоогоор хамагһаа үлүү, гол Согчен дуганһаа гадуур 18 бага дуган ба сүмэнүүдтэй һэн. Тон хуушанай, 1760-аад ондо Гол дугантаяа зэргэ Аюша ба Дара-эхын сүмэнүүд баригдажа, хожомынь һэльбэгдэн Майдари ба Жүд дугануудай үүргэ дүүргээ. Эдэ сүмэнүүдһээ гадуур: Дэмчиг (1770), Аюши (1780), Гүнриг (1790), Догшид (1792), Ламрим (1805), Хүрдын (1808), Минтугба (1814), Дара-Эхын (1808), Табан-Хаан (1815), Сандуйн (1820), Оточи (1820), Цамбул (1829), Арьяабалын (1830), Зонхобын (1831, 1856) гээд байһан.

Эндэ ехэ шанга, холо ойгуур суурхаһан шойрын, тантрын, зурагай, эмэй г.м. һургуулинууд нээгдэжэ, хүгжэлтэтэй хүдэлһэн. Хубарагууд хуушан монгол, түбэд хэлэ бэшэг, түбэд аргын ном судар, одо мүшэдэй зурхай гэхэ мэтэ хэшээлнүүдые тогтоон абажа, саашаа Түбэд, Монголой дасан хиидүүдтэ эрдэмээ дээшэлүүлжэ, холо ойгуур суурхаһан ламанар олон байһан: Мухайньхиин Жэгмэд аграмба хатуу сэржэмтэй, Ундын Балдан габжа далгын номо гүйлгэдэг, мүн Чойдог аграмба, Найданай ламхай, Дондог ламхай сооромбонор, габжанар — Чойбоон, Чойдор, Митаб, Жундуй, Мүнхэ, Дэмбэ, Содном, Батлайн Аюша, Сымбаа, Юмжаб Данзанай, Бадмын Жэгмэд, Отын Аюуша, Борхоондойн Гэндэн, Намсарайн Шираб, Сагсаахайн Цэдэн гээд, гэбшэнэр — Чобанбо Ламхао, Дамба-Дугар, Нанзад, Монгол Сэн Доржо, Жалсарай, Балдан, Буда, Сагсаахайн Лубсан гээд лэ үшөө олон һэн. Дасанай үмэнэ Барай сүмэ, шажанай хэрэгсэлнүүдые дархалха, урлаха мэтэ хамһабариин олон барилганууд бии һэн. Барай гэр соо шажанай юрын номуудһаа гадна онсо аргаар хара саарһан дээрэ гоёожо барлаһан, юһэн эрдэнеэр шэмэглэгдэһэн, дээдэ гарай урлалай тон сэнтэй номуудшье хэблэгдэн гараһан. Бултумур дасанда эрдэниин шулуу, алта, мүнгэ хэрэглэжэ барлаһан «Ганжуурай» 110 ботинуудынь 1-1 метрэй гурба-гурбан дабхар хитад торгон жаншанууд соо гамтай орёогдон тахигдажа, табангууд отогой болон бүгэдэ буряадай хэлэшэгүй ехэ баялиг байһан. 



Табангуудай дасан 1937 он хүрэтэр гол Согчин дуганһаа гадна 18 бага дугантай, 700 лама хубарагтай, Ород гүрэн соогоо тон баян дасан гэжэ тоологдожо байгаа. Юуб гэхэдэ, анхан дасанай ойгуур Агууехэ сайн зам гарадаг байжа, дасанда дүтүүр аяншадай байха 10-аад гэрнүүд, худалдаа наймаанай дэлгүүр түхеэрэгдэнхэй, хариин наймаашад, хүпеэсүүд һүндэлжэ, ашаанайнь унаа болоһон моридой инсагаа, тэмээдэй буйлаа, заануудай дохёолһон абяа эндэхи дайдада сууряалан шэнгээ. Бултумур дасан тарниин шадалаар онсо хүсэтэй, ламанарай олонхинь аграмба ламын зиндаада хүртэнхэй, эди шэди шудалһан сангсбаанар олон һэн. Дасанай һүүлшын шэрээтэ Найдан лама мүн тиимэ шабран хүсэтэй байһанайхинь, чекистнүүд тэрэниие барижа шадаагүй гэхэ. 
Зүгөөр зүблэлтэ засаг бурхан шажантай эбсэшэгүй тэмсэл эрхилжэ, 1922 оной Бурревкомой нюуса мэдээгээр: «Буряад зон шажандаа ехэ шүтэлгэтэй, энэ талаар эбсэшэгүй хатуу зан харуулна. Ламанараа тэдэ тон хүндэтэйдэ бодожо, хүсэһэн, хэлэһыень гансата бэелүүлхээр бэлэн байна» гэгдээ. Тиимэһээ 1923 оной октябриин 10-най Бурревкомой ба Буряад-Монголой РКП(б)-н обкомой суглаан дээрэ нюуса шиидхэбэри абтаа: «Ламын шажантай тон эршэмтэйгээр, бүхы арга шадалаа гарган тэмсэхэ хэрэгтэй» гэжэ. 1936 оной апрелиин 16-най БМАССР-эй ЦИУ-гай Президиумэй № 56 тогтоолоор Бултумур дасан хаагдаба. 1938 ондо 12 дуганиинь Үбэр-Зөөхэйн сомон зүблэлдэ ажахын хэрэгсэл болгон дамжуулагдаа. 1945 он болотор дасанай хамаг барилганууд иишэ-тиишээ дамжуулагдажа, задалагдажа дүүрэһэн байна.

2006 оной апрелиин 27-до Бултумур дасаниие һэргээн бодхоохо тухай хэлсээд, эндэхи нютагуудай арад жиндагууд угсаата дасанаа бодхоохо хэрэгтэ хабаадалсана. Түрүүн хуушанай Ногоон-Дара эхын сүмын һуури дээрэ Сахюусан дуган бодхоогдожо, ном хурагдажа эхилээ. Мүн субарга, ламанарай байха гэрнүүд, хамһабариин байранууд баригдаа. 2013 ондо Согчин дуган — Бултумур дасанай хүсэ шадал, сүр сүлдэ — нээгдэхэ түсэб табигдажа, 22,5×22,5 хэмжүүрэй, 9 метр үндэртэй дуган улаан хирпиисээр баригдажа байнхай. Ламанар өөһэдөө грант шүүжэ, үгэльгын эзэд хандиб үргэжэ, барилга арга шадахыса урагшаа жүдхэнэ. 



Бултумур дасанда мүнөө үень байһан 5 ламанар урданай ламанарай байгуулһан саг сагай хуралай гурим наряар сахидаг. Гансал табангууд гарбалтай зондо хабаатай «Харын зугы» гэһэн Даял Дэрхи бурханай үршөөлтэй хатуу сэржэмтэй номоо һэргээнхэй. Банчин-Эрдэниин хубилгаан гэжэ тодорһон V Бандида Хамба Лама Гаваан Ешижамсын болбол ламын сахил барилгада шанга эрилтэтэй хандадаг, мүн хүнэй ухаа, махабод доройтуулдаг архитай эбсэшэгүй тэмсэл ябуулдаг байһан. Энэ хэрэгынь мүнөөнэй Бултумур дасанай шэрээтэ лама Баяр Батоцыренов ламхайн ударидалга доро табан залуу ламанар халан абажа, архиһаа хойшолонгүй арсаад, һүөөр ба хара сайгаар сэржэм үргэжэ байдаг. Мүн дүрбэн аймагай хасагуудай анханай мүргэлтэй, дасанай арын Бүгэдын обоо тахихадаа, Бадмасамбавын лүндэн олоной һонорто хүргэн, архигүйгөөр тахиха гурим дурадхажа, арад жиндагуудай талаһаа дэмжэгдээд, арба гаран жэлэй туршада тус журам шангаар сахигдана. 



Аяар холын 1826 ондо шэнэхэн Эгэтын дасанай равнай Бултумур дасанай шэрээтэ Монгол Лубсан лама үргэжэ, өөрынгөө дасанай «Дамчой Равжалин» һахилай нэрэ ба Дамжан Чойжол сахюусанаа дамжуулһан түүхэнь мартагдашагүй гайхамшаг. Дайшалхы һүлдэтэй Бултумур дасан ба амарлингы шүтөөнтэй Эгэтын дасан хоёр һахилай нэгэ нэрэтэй, хамтын Чойжол сахюусатай, эсэгэ-хүбүүн, багша-шаби мэтын саадын барилдалгатай эгүүридэ оршохол. Анда түрэл дасангуудай таһаршагүй холбоотой байһыень Хитад оронһоо Зандан Жууе асарха хэрэгтэ имагтал хасаг сэрэгшэдэй хабаадаһан ушар гэршэлнэ бшуу.