Эртэ сагта, түрүүшын сонгоол дасангуудай бии болохоһоо урид, сартуул улад ламын шажантай танил, тэдэнэй түрүүшын эшэгы сүмэ 1707 ондо табигдаад байһан гэдэг. Зүгөөр тэрэ засаг түрын талаһаа баталагдаагүй, тиимэһээ түүхын дансада ороогүй. Харин 1741 ондо хатан хаан Елизавета Петровнагай будын шажан, түрүүшын дасан ба ламанарай штат баталһанай хойно дасангуудай бии бололго тэмдэглэгдэжэ эхилээ. Тиин Сартуул-Булагай дасан XVIII ба XIX зуунжэлнүүдэй хилэ дээрэ Зэдын Хуурай Булаг нютагта 1780 ондо, зарим мэдээгээр 1805 ондо анха түрүүн баригдаһан түүхэтэй. “Гэдэн Пунцоглин” һахилайнь нэрэ “бүрин түгэлдэр амарлингын орон” гэһэн удхатай.
Сартуул-Булагай дасанай архитектурын түһөө заншалта тэбхэр дүрбэлжэн барин, тэрэнэй тэг дунда Гол дуганиинь үүдээрээ урагшаа хараад байхаар хараалагданхай. Тон түрүүн Гол дуган бодхоогдоод, XX зуунжэлэй эхеэр үшөө 10 модон сүмэнүүд баригдаа. Барилгын модон хажуудахи ой сооһоо асарагдажа байгаа. Урданай үбгэдэй дурсалгаар, нэгэ дабхартай Согчин дуганиинь нэгэшье хадааһа хэрэглэнгүй ябталагдажа, һууридань үшөө эмэй хүлдэ ородог янзын бодосуудые шэнгээжэ бариһан гэдэг. Дасанай барилгын таарамжа-хослолой тэг дундахи Согчин дуганиие тойроод, 10 сүмэнүүд баригданхай һэн. Тиимэһээ Сартуул-Булагай дасан буряад барилгын уран шадабариин үндэр жэшээ болоо. Дуганай дотоодо талань бурхадай дүрэнүүдээр шэмэглэндэнхэй: бүд дээрэ зураһаншье, томо, бага сэргэшье бурхад тахяатай һэн. Гол дуганууд сооһоо илангаяа Чойра дуган илгаржа харагдадаг байгаа. Тэрэ дуган соо шойрын һургуули түбхинэнхэй, хубарагууд бурханай номой гүн удха шудалжа, дагсал хаялсажа, шойроор мэргэжэдэг һэн. Дасанай барилгын тэг дундахи Согчин дуганай хажуугаархи сүмэнүүдһээ гадна ламанарта эдеэ хоол бэлдэдэг жаган, Цамай хубсаһа ба багуудые хадагалдаг байра, Майдариин хуралда гаргадаг ногоон морин заан хоёрой гоёомол тэргэнүүдтэеэ байдаг амбаар г.м. барилганууд байһан.
Сартуул-Булагай дасанда үдэр бүриин уншалга, сахюуса хуралганууд, саг сагай ехэ бага хуралнууд хурагдажал байгаа. Ехэ хуралнуудта штадһаа гадуур, дасанай хашаагай ара захаар һэеы гэрнүүдтэ мал адууһа хараад, гэр тойроной ажалтай байдаг “хүдөөгэй” ламанар ерэжэ хуралсадаг һэн. Зунай тэнгээр Майдариин хуралда тэргэ дээрэ Ногоон мориной гү, али Заанай дүрсэ табигдаад, тэргэ оглооблиһоонь шэрэһэн ламанараа дахаад, олоороо сугларһан жиндагууд бүхэли үдэрэй туршада талаар дүүрэн гороолдог байгаа. Тэрэ сагта Цам гэһэн Догшодой ба Дуйнхорой бүжэглэл томонууд дасангуудтал үнгэрдэг байхадань, багашаг Сартуул-Булагай дасанда табигдажа байһан ушарынь тус дасанай буряадай дасангууд соо өөрын онсо һуури эзэлжэ байһыень гэршэлнэ.
Сартуул-Булагай дасанһаа будын шажанай дээдын эрдэмтэ 5 гэбшэ-һаарамба ламанар урган гараһан ушарынь буряадай бэшэ дасангуудта үзэгдөөгүй гэхэ. Ламанар нютагайнгаа дасангуудта гэбшэ, габжа гараад, саашадаа Монгол, Түбэд руу ошожо, Лавран, Гоман, Брэйбун дасангуудта дооромбо, һаарамба, аграмба, рабжамба гэхэ мэтэ зиндаада хүртэжэ ерэдэг байһан. Сартуул-Булагай дасанда Цам зүжэглэлдэ гол нюур наададаг байһан Очиржаб Занданов 10 жэлдэ энэ дасанда түбэд ном бэшэгтэ һуралсаба. 1913 ондо тэрэ Түбэд руу эльгээгдэжэ, тэндэ 7 жэл соо Лүйжэн һургуулида һуралсажа, лүйжэншэ лама боложо бусаад, 20-ёод жэлэй туршада нүгшэһэн зоной түрэлынь олгожо, хүдөө хээрын хүүштэнүүдээр ябаһан.
Эндэхи дасанай шэрээтэ лама Чой Василиин гэгшэ хожомынь, 1872 ондо VIII Бандида Хамба Ламаар һунгагдаһан юм. Алдар суута тантрын багша Мархаа дооромбо – Цэвэгийн Гэлэг Жамса гэгшэ Зэдын Дээдэ Тори нютагта хачинуд угай Раднын Мархайн бүлэдэ 1869 ондо түрэжэ, 7 наһанһаа Сартуул-Булагай дасанда чойрын һургуулиин шабяар ороо. 25 жэлэй туршада чойра, тантра, зурхай, тоо бодолго, уран зураг, будын шажанай барилга, хэдэн хэлэнүүдые, мүн бүмбэрсэг түбиин байгуулга г.м. эрдэмүүдые шудалаа. Түбэдэй Гоман дасанай Брэйбун хиидтэ тантрын эрдэмээ гүнзэгырүүлэн, шалгалта бариһанай удаа дооромбын зиндаада хүртэһэн. 1914-1915 онуудаар уран бэлигтэй Мархаа дооромбо Санкт-Петербургын дасанай гоёолто шэмэглэлынь бүтээлсээ. Мүн буряад арадайнгаа дунда гэгээрэл болбосоролой талаар ехэ ажал ябуулжа, бэшэг ном, шажанай удха шанар, зүб мүрэй ябадал тухай ойлгуулхаяа оролдожо, мүн эрдэм шэнжэлгын талаар ажал ябуулжа байгаа. 1923 онһоо Мархаа дооромбо Монголой эрдэмтэдэй хороондо хүдэлхэ үедөө астрономёор 10-аад томо хүдэлмэри бүтээһэн. Зүгөөр эрдэмтэ ламын ажалынь “баруунай хараатай дайсадтай тэмсэл” соогуур таһалдаа. Тиин Мархаа дооромбо 1928 ондо Хэнтэйн аймагай хүдөө нютаг руу ябажа, тэндэ будын шажанай “зурхайн” һургуули нээһэн. XX зуунжэлэй элитэ шажанай ажаябуулагша, санскрит, түбэд, ород, монгол хэлэ мэдэдэг байһан гэгээрүүлэгшэ-багша, монгол хэлэтэнэй оршонгой томо эрдэмтэн 1937 ондо гүрэндэ эсэргүү этэгээд гэгдэн гэмнэгдэһэн. Тэндэ мүнөө сагта Монголой Батширээт сомондо Мархаа дооромбо багшада хүшөө табигданхай. Мүн тэрэ ехэ ламанарай тоодо: Гэдэн-Нюгын Лүсэг Дэлэгэй аграмба, гүрэмшэ, Оёорой Цэбэн-Жамса Бужигын зурхайша, Чоён Жабын габжа лама, лүйжэншэ, Чойбсоны багша, эмшэ лама, Алцагай Вандан Дансороны чойжоншо лама, Аюров Гэлэг-Доржо Дармын лама, Алцагай Ринчин Буянтын зурхайша лама ба бусад олон ламанар байһан.
Хубисхалай һүүлшын жэлнүүдээр болоһон хашалганай үеэр бүхы ламанарта бууһан хатуу бэрхэшээлһээ алгасаагүй. Дасанай бии болоһн сагһаа 300 гаран ламанар тоологдожо байһан. 1926 оной дасанай зүблэлэй тоосоогоор тэрэ үедэ дасанда 42 эрдэмтэ ламанар тоологдожо байгаа. 1929 оной майн 26-най УК РКП(б)-гэй “Буряад-Монголой ламын шажантанай мүнөөнэй байдал ба тэрээнтэй тэмсэл” гэһэн тогтоол соо шажантай эсэргүү ябуулгануудые үргэнөөр ябуулха тухай хараалагдаа. 1925 оной “Буряадай ламын шажан” гэһэн һэдэб соо ламын шажантай тэмсэхэ арганууд тодорхойгоор сэхэ заагдаһан байна. 1926 ондо Сартуул-Булагай дасан өөрын эрхэгүй боложо, хамтын зөөри гэгдэбэ. 1935 ондо “режимнэ” аймагуудай ламанарай 90% Зүүн-Сибириин ба Хойто аймагуудай харгын, уһанай, модоной ба модо бэлдэлгэнэй ажалнуудта туугдаһан. 1936 оной Буробкомой ВКП(б)-н “Тусхай дэбтэр” соо ламанарай тоо үсөөлхын онол арганууд заагдаһан байна.
1930 онуудаар Сартуул-Булагай дасан үгы хэгдэжэ, үнэтэй сэнтэй дасанай эд зөөри үрин тарин гэгдэжэ хосорһон. Зарим бурхадаа, энэ тэрэ шажанай хэрэгсэлнүүдые ламанар нюужа үрдиһэн, теэд хадагалһанайнь ехэнхи хубинь мүнөөшье хүрэтэр нюуса зандаа. Лама хубарагуудынь сүлэлгэ, түрмөөр туугдаһан. Лүйжэншэ, Цамай гол нюур наадагша Данзан-Еши лама олон жэлнүүдтэ сталинай лагерьнуудай эгээл хүндэ хүдэлмэридэ унатараа хүдэлһэн.
Сартуул-Булагай дасанай һэргэн бодолго 2006 оной май һараһаа эхилээ. Хуушан дасанайнь һуури болохо Хуурай Булагта урданай монголой заншалаар эшэгы сагаан гэр табигдажа, Сартуул-Булагай дасан шэнээр эрьен мүндэлхэ сагынь буугаа һэн. Дасанай шэрээтээр Баяржаб Раднаев лама табигдажа, бурханай ном дахин энэ дайдаар зэдэлбэ. Гайхалтайнь гэхэдэ, үнинэй хатажа мартагданхай эндэхи булаг гэнтэ ами орон сорьёлоод, хурал номой адис шэнгээн, зоной хүртэхэ аршаан бии болошоо. 2006 ондо сартуул-Булагай штат лама байһан, 1946-1956 онуудаар XVII Бандида Хамба Ламаар һунгагдаһан Лубсан-Нима Дармаевай нэрэ мүнхэлхэ субарга бодхоогдобо. Дайнай үеэр ябуулга хэгдэжэ, 1945 ондо Ород гүрэн доторхи будын шажантанай түб ба Бандида Хамба Ламанарай хүрээ болоһон Ивалгын дасан бии боложо, түрүүшынь шэрээтээр Лубсан-Нима Дармаев һунгагдаа. Бидия Дандарон болоод бүлэг ламанар дасан бариха тухай нилээд оролдоһон, бэшэг хандалгануудые дээдын зургаануудаар ябуулһан байна.
2009 оной февраль һарада Петропавловка һууринда VIII Бандида Хамба Лама чой Василиин ойн баяр үнгэржэ, Дээдэ Торидо баригдаһан субаргынь рамнай үргэгдэһэн. Мүнөө Сартуул-Булагай дасанай үмэнэ Дэмчиг ба Сахюусан дуганууд бодонхой байна. 2013 оной сентябрь һарада Ород гүрэнэй юрэнхылэгшын захиргаанай мүнгэ һангай талаар дэмжэлгын ашаар Сартуул-Булагай дасанай Согчин дуган баригдажа эхилээд байна. Дасанай жиндагуудай тоодо ойро тойроной нютагуудай: Оёорой, Дээдэ Ториин, Доодо Ториин, Дээдэ Бургалтайн зон ородог.
Сартуул-Булагай дасанай архитектурын түһөө заншалта тэбхэр дүрбэлжэн барин, тэрэнэй тэг дунда Гол дуганиинь үүдээрээ урагшаа хараад байхаар хараалагданхай. Тон түрүүн Гол дуган бодхоогдоод, XX зуунжэлэй эхеэр үшөө 10 модон сүмэнүүд баригдаа. Барилгын модон хажуудахи ой сооһоо асарагдажа байгаа. Урданай үбгэдэй дурсалгаар, нэгэ дабхартай Согчин дуганиинь нэгэшье хадааһа хэрэглэнгүй ябталагдажа, һууридань үшөө эмэй хүлдэ ородог янзын бодосуудые шэнгээжэ бариһан гэдэг. Дасанай барилгын таарамжа-хослолой тэг дундахи Согчин дуганиие тойроод, 10 сүмэнүүд баригданхай һэн. Тиимэһээ Сартуул-Булагай дасан буряад барилгын уран шадабариин үндэр жэшээ болоо. Дуганай дотоодо талань бурхадай дүрэнүүдээр шэмэглэндэнхэй: бүд дээрэ зураһаншье, томо, бага сэргэшье бурхад тахяатай һэн. Гол дуганууд сооһоо илангаяа Чойра дуган илгаржа харагдадаг байгаа. Тэрэ дуган соо шойрын һургуули түбхинэнхэй, хубарагууд бурханай номой гүн удха шудалжа, дагсал хаялсажа, шойроор мэргэжэдэг һэн. Дасанай барилгын тэг дундахи Согчин дуганай хажуугаархи сүмэнүүдһээ гадна ламанарта эдеэ хоол бэлдэдэг жаган, Цамай хубсаһа ба багуудые хадагалдаг байра, Майдариин хуралда гаргадаг ногоон морин заан хоёрой гоёомол тэргэнүүдтэеэ байдаг амбаар г.м. барилганууд байһан.
Сартуул-Булагай дасанда үдэр бүриин уншалга, сахюуса хуралганууд, саг сагай ехэ бага хуралнууд хурагдажал байгаа. Ехэ хуралнуудта штадһаа гадуур, дасанай хашаагай ара захаар һэеы гэрнүүдтэ мал адууһа хараад, гэр тойроной ажалтай байдаг “хүдөөгэй” ламанар ерэжэ хуралсадаг һэн. Зунай тэнгээр Майдариин хуралда тэргэ дээрэ Ногоон мориной гү, али Заанай дүрсэ табигдаад, тэргэ оглооблиһоонь шэрэһэн ламанараа дахаад, олоороо сугларһан жиндагууд бүхэли үдэрэй туршада талаар дүүрэн гороолдог байгаа. Тэрэ сагта Цам гэһэн Догшодой ба Дуйнхорой бүжэглэл томонууд дасангуудтал үнгэрдэг байхадань, багашаг Сартуул-Булагай дасанда табигдажа байһан ушарынь тус дасанай буряадай дасангууд соо өөрын онсо һуури эзэлжэ байһыень гэршэлнэ.
Сартуул-Булагай дасанһаа будын шажанай дээдын эрдэмтэ 5 гэбшэ-һаарамба ламанар урган гараһан ушарынь буряадай бэшэ дасангуудта үзэгдөөгүй гэхэ. Ламанар нютагайнгаа дасангуудта гэбшэ, габжа гараад, саашадаа Монгол, Түбэд руу ошожо, Лавран, Гоман, Брэйбун дасангуудта дооромбо, һаарамба, аграмба, рабжамба гэхэ мэтэ зиндаада хүртэжэ ерэдэг байһан. Сартуул-Булагай дасанда Цам зүжэглэлдэ гол нюур наададаг байһан Очиржаб Занданов 10 жэлдэ энэ дасанда түбэд ном бэшэгтэ һуралсаба. 1913 ондо тэрэ Түбэд руу эльгээгдэжэ, тэндэ 7 жэл соо Лүйжэн һургуулида һуралсажа, лүйжэншэ лама боложо бусаад, 20-ёод жэлэй туршада нүгшэһэн зоной түрэлынь олгожо, хүдөө хээрын хүүштэнүүдээр ябаһан.
Эндэхи дасанай шэрээтэ лама Чой Василиин гэгшэ хожомынь, 1872 ондо VIII Бандида Хамба Ламаар һунгагдаһан юм. Алдар суута тантрын багша Мархаа дооромбо – Цэвэгийн Гэлэг Жамса гэгшэ Зэдын Дээдэ Тори нютагта хачинуд угай Раднын Мархайн бүлэдэ 1869 ондо түрэжэ, 7 наһанһаа Сартуул-Булагай дасанда чойрын һургуулиин шабяар ороо. 25 жэлэй туршада чойра, тантра, зурхай, тоо бодолго, уран зураг, будын шажанай барилга, хэдэн хэлэнүүдые, мүн бүмбэрсэг түбиин байгуулга г.м. эрдэмүүдые шудалаа. Түбэдэй Гоман дасанай Брэйбун хиидтэ тантрын эрдэмээ гүнзэгырүүлэн, шалгалта бариһанай удаа дооромбын зиндаада хүртэһэн. 1914-1915 онуудаар уран бэлигтэй Мархаа дооромбо Санкт-Петербургын дасанай гоёолто шэмэглэлынь бүтээлсээ. Мүн буряад арадайнгаа дунда гэгээрэл болбосоролой талаар ехэ ажал ябуулжа, бэшэг ном, шажанай удха шанар, зүб мүрэй ябадал тухай ойлгуулхаяа оролдожо, мүн эрдэм шэнжэлгын талаар ажал ябуулжа байгаа. 1923 онһоо Мархаа дооромбо Монголой эрдэмтэдэй хороондо хүдэлхэ үедөө астрономёор 10-аад томо хүдэлмэри бүтээһэн. Зүгөөр эрдэмтэ ламын ажалынь “баруунай хараатай дайсадтай тэмсэл” соогуур таһалдаа. Тиин Мархаа дооромбо 1928 ондо Хэнтэйн аймагай хүдөө нютаг руу ябажа, тэндэ будын шажанай “зурхайн” һургуули нээһэн. XX зуунжэлэй элитэ шажанай ажаябуулагша, санскрит, түбэд, ород, монгол хэлэ мэдэдэг байһан гэгээрүүлэгшэ-багша, монгол хэлэтэнэй оршонгой томо эрдэмтэн 1937 ондо гүрэндэ эсэргүү этэгээд гэгдэн гэмнэгдэһэн. Тэндэ мүнөө сагта Монголой Батширээт сомондо Мархаа дооромбо багшада хүшөө табигданхай. Мүн тэрэ ехэ ламанарай тоодо: Гэдэн-Нюгын Лүсэг Дэлэгэй аграмба, гүрэмшэ, Оёорой Цэбэн-Жамса Бужигын зурхайша, Чоён Жабын габжа лама, лүйжэншэ, Чойбсоны багша, эмшэ лама, Алцагай Вандан Дансороны чойжоншо лама, Аюров Гэлэг-Доржо Дармын лама, Алцагай Ринчин Буянтын зурхайша лама ба бусад олон ламанар байһан.
Хубисхалай һүүлшын жэлнүүдээр болоһон хашалганай үеэр бүхы ламанарта бууһан хатуу бэрхэшээлһээ алгасаагүй. Дасанай бии болоһн сагһаа 300 гаран ламанар тоологдожо байһан. 1926 оной дасанай зүблэлэй тоосоогоор тэрэ үедэ дасанда 42 эрдэмтэ ламанар тоологдожо байгаа. 1929 оной майн 26-най УК РКП(б)-гэй “Буряад-Монголой ламын шажантанай мүнөөнэй байдал ба тэрээнтэй тэмсэл” гэһэн тогтоол соо шажантай эсэргүү ябуулгануудые үргэнөөр ябуулха тухай хараалагдаа. 1925 оной “Буряадай ламын шажан” гэһэн һэдэб соо ламын шажантай тэмсэхэ арганууд тодорхойгоор сэхэ заагдаһан байна. 1926 ондо Сартуул-Булагай дасан өөрын эрхэгүй боложо, хамтын зөөри гэгдэбэ. 1935 ондо “режимнэ” аймагуудай ламанарай 90% Зүүн-Сибириин ба Хойто аймагуудай харгын, уһанай, модоной ба модо бэлдэлгэнэй ажалнуудта туугдаһан. 1936 оной Буробкомой ВКП(б)-н “Тусхай дэбтэр” соо ламанарай тоо үсөөлхын онол арганууд заагдаһан байна.
1930 онуудаар Сартуул-Булагай дасан үгы хэгдэжэ, үнэтэй сэнтэй дасанай эд зөөри үрин тарин гэгдэжэ хосорһон. Зарим бурхадаа, энэ тэрэ шажанай хэрэгсэлнүүдые ламанар нюужа үрдиһэн, теэд хадагалһанайнь ехэнхи хубинь мүнөөшье хүрэтэр нюуса зандаа. Лама хубарагуудынь сүлэлгэ, түрмөөр туугдаһан. Лүйжэншэ, Цамай гол нюур наадагша Данзан-Еши лама олон жэлнүүдтэ сталинай лагерьнуудай эгээл хүндэ хүдэлмэридэ унатараа хүдэлһэн.
Сартуул-Булагай дасанай һэргэн бодолго 2006 оной май һараһаа эхилээ. Хуушан дасанайнь һуури болохо Хуурай Булагта урданай монголой заншалаар эшэгы сагаан гэр табигдажа, Сартуул-Булагай дасан шэнээр эрьен мүндэлхэ сагынь буугаа һэн. Дасанай шэрээтээр Баяржаб Раднаев лама табигдажа, бурханай ном дахин энэ дайдаар зэдэлбэ. Гайхалтайнь гэхэдэ, үнинэй хатажа мартагданхай эндэхи булаг гэнтэ ами орон сорьёлоод, хурал номой адис шэнгээн, зоной хүртэхэ аршаан бии болошоо. 2006 ондо сартуул-Булагай штат лама байһан, 1946-1956 онуудаар XVII Бандида Хамба Ламаар һунгагдаһан Лубсан-Нима Дармаевай нэрэ мүнхэлхэ субарга бодхоогдобо. Дайнай үеэр ябуулга хэгдэжэ, 1945 ондо Ород гүрэн доторхи будын шажантанай түб ба Бандида Хамба Ламанарай хүрээ болоһон Ивалгын дасан бии боложо, түрүүшынь шэрээтээр Лубсан-Нима Дармаев һунгагдаа. Бидия Дандарон болоод бүлэг ламанар дасан бариха тухай нилээд оролдоһон, бэшэг хандалгануудые дээдын зургаануудаар ябуулһан байна.
2009 оной февраль һарада Петропавловка һууринда VIII Бандида Хамба Лама чой Василиин ойн баяр үнгэржэ, Дээдэ Торидо баригдаһан субаргынь рамнай үргэгдэһэн. Мүнөө Сартуул-Булагай дасанай үмэнэ Дэмчиг ба Сахюусан дуганууд бодонхой байна. 2013 оной сентябрь һарада Ород гүрэнэй юрэнхылэгшын захиргаанай мүнгэ һангай талаар дэмжэлгын ашаар Сартуул-Булагай дасанай Согчин дуган баригдажа эхилээд байна. Дасанай жиндагуудай тоодо ойро тойроной нютагуудай: Оёорой, Дээдэ Ториин, Доодо Ториин, Дээдэ Бургалтайн зон ородог.