Алайрай буряадай угай бэшэгэй баримтаар, 1809 онһоо Эрхүү можын Балаган хушуунай Хигэ тосхоной хонгоодор, булагад отогуудай улад нүүдэлэй майхан табижа, будын шажанай номуудые уншуулдаг болонхой һэн. Баян шадалтай айлнуудынь Байгалай урда бэеһээ ламанарые асаржа, эртын монгол удхаяа һэргээн, элдэб ёһололнуудые, уншалгануудые бүтээлгэжэ, түбэд аргаар үбшэнтэнөө аргалжа байхадаа, будын шажанда шүтэдэг боложо байһан саг байгаа. Алайрай буряадууд нэгэтэ суглаа зарлажа, отогуудай ноёд, баяд һайд хамтаран, будын шажан баримталдаг болобол дэбжэлтэтэй байха гэлсэбэ. Тиин отогуудай ахамад, 70 наһатай Василий Баймин гэгшэ V Бандида Хамба Гаваан Ешижамсынтай бараалхан, нютаг дээрээ дасан барюулха зүбшөөл һурахаяа, хазаар морёор Хамар-Дабаа һэтэлэн урагшалба. Тэрэ 1739 ондо түрэһэн, 1787 ондо һунгагдаһан Алайрай буряадуудай түрүүшын тайшаа байһан юм. Хамба лама тус асуудал бүтэмжэтэй зүбшөөхэһөө гадна ном судар, дасанай хэрэгсэлнүүдээр хангаад, хэдэн ламанарые Байминтай хамта Алайр худар эльгээбэ.
Хамбын хандалгаар дээдын зургаантай зүбшэһэнэй удаа 1812 ондо модон дасанай барилга эхилээд, 1814 ондо түгэсэбэ. Дасан бодхоолсохоёо ерэһэн ламанар өөһэдөө шэнэ дасанай рамнай үргэһэн гэхэ. Энэ хэрэгтэ эхи табиһан Василий Баймин ябадалайнгаа үрэ хаража үрдингүй нүгшэжэ, дасанай барилгые зургаан хүбүүдэйнь нэгэн, тайшаагай тушаал дамжаһан Баатар хүбүүниинь тухандань хүргэһэн. Дасан болбол баханануудаар бүһэлүүлһэн 4 дабхартай байшан һэн. Баригдаһан сагһаа хойшо Алайрай дасан ганса шажанай бэшэ, мүн гэгээрэлэй, соёл болбосоролой ёһотой гуламта болоһон юм. Эндэхи зон дасанай һургуулинуудта ород, монгол, түбэд бэшэгтэ һуралсажа, алиш хэлэн дээрэнь уншажа һуража байгаа. 1832 ондо П.Шиллинг фон Канштадтын зохёоһон “Монгол-буряад ламын шажантанай Уставай" ёһоор Алайрай дасан 13 алайр отогуудта хабаатай, 2 сүмэтэй, 10 штат, штадһаа гадуур 35 ламанартай байһан. Гол Согчин дуганай үмэнэ хоёр сүмэ: 7х7 аршам хэмжүүрэй, 5 аршам үндэртэй модон Аюши сүмэ, мүн багашаг хэмжүүрэй хирпиисээр бодхооһон Сагаан-Үбгэнэй сүмэ. Хожомынь 1884 ондо модон сүмэнь хирпиисэ сүмэһөө бүхэ байшоо. 1889 оной “Эрхүү можын ламын шажантанай хэрэг эмхидхэлгын заабаринууд” гэһэн тогтоолоор Хамба лама хүрэтэр ламанарай эрхэ ехээр хаһагдажа, дасанай штат хороһон, дүрбэнһөө үсөөн бэшэ байха ёһотой гэлэн ламанарай дутахада, Яр-Хайла, Соджон гэһэн 45 үдэр хурагдадаг уншалганууд хурагдахяа болижо, тэрэнһээ сааша 20 жэлэй туршада уншагдаагүй һэн.
1880 оной һүүл багаар Балдан Һама сахюусантай “Даши Чойнхорлин” Алайрай дасанда хожомынь бүхы дэлхэйдэ суурхаһан XII Бандида Хамба Даши-Доржо Этигэлов 2 жэлэй туршада хүдэлһэн. Мүн 1854 ондо ерээдүйн VII Бандида Хамба Галсан Чойроб (Сандэлэг) Ваанчигай (Тамчын дасан) ерэһэн байна. Байгалай баруун бэеэр будын шажан дэлгэрүүлһэн цанид хамба Агваан Доржиев нэгэнтэ бэшэ иишэ ерэдэг байһан. Тииһээр Алайрай дасан хуушаржа эхилээд, Сагаан үбгэнэй сүмэнь һандаржа унаад, 1890 ондо дахин һэргээн бодхоохо гэхэдээ, арай гэжэ 4х4 хэмжүүрэй һуурииень олоһон гэхэ. 1866 ондо Алайрай дасан заһабарида оробошье, 1890 ондо Согчин дуганай ехээр үмхирһэн байхадань заһабарилангүй, шэнээр дуган бодхоохо гэлсээ. Хэхэ ажалайнь үнэ сэн 2571 түхэригэй болохо гэжэ элирхэдэнь, дасанай шэрээтэ Сырен Дамба Ишигенов жиндагуудта хандажа, туһа эрибэ. Балаган хушуунай зон хэрэгтэй мүнгэ зөөри суглуулжа шадаба. Архитекторнүүдай һанаашалгаар дуган хуушанайнгаа хэмжүүртэй байха ёһотой һэн, зүгөөр урда нюур талань ондоо болгогдожо, хушалтатай нээмэл залгалаа байхаар хараалагдаа. Мүн дасанаа удаан саг соо байхынь тула шулуун һуури дээрэ бодхообол дээрэ гэгдэбэ. 1893 ондо шэнэ дуганай барилга түгэсэжэ, ламанар тухагүй дасанайнгаа рамнайда бэлдэжэ байтарнь, һанагдаагүй бэрхэшээл тохёолдоо. Забайкалиин хизаар Эрхүүгэй генерал-губернаторай эрхэһээ гаргагдан, Амур шадарай генерал-губернаторай мэдэлдэ оруулагдаба ха юм. Рамнайһаа байха, өөрөө дасанай бии байлгань, хуралаа хурахань асуудалтай болоо. Тииһээр 5 жэл үнгэрһэнэй удаа одоол дасанаа рамнайлха арга боломжо олгогдоо. 1898 оной июль һарада XI Бандида Хамба Лама Чойнзон Доржо Юрөөлтуев морилжо, Алайрай дасанай рамнай үргэгдэн, хэдэн үдэрэй хурал хурагдажа, гурбан мянга гаран зон хаа-хаанаһаа сугларжа, үзэгдөөгүй ехэ найр наадан үнгэрһэн. Юрөөлтуев хамба тэрэ үеын гайхамшаг эмшэ лама байһан. Жэшээнь, ородой хаанта бүлын гэшүүн болохо дээгүүр изагууртанда операци хэхэдээ, уушхыень нохойн уушхаар амжалтатай һэлгээд, түбэд эмшэлэлгын арга боломжо харуулжа, дэлхэй дүүрэн суурхаһан. Мүн Хамба ламатай рамнай үргэлсэхэеэ, ерээдүйн XIII Бандида Хамба Намжил Лайдапов (Юрөөгэй дасан) ерэлсэһэн юм. 1890 оной шалгалтаар дасанай зөөри: олон тэлэг бурхад, Юм, Жаданба, сундуй, Алтан Гэрэл г.м. номууд, алталмал, мүнгэлмэл, зэд, гуулин сүгсэ, наһатанууд гэхэһээ эхилээд, дасанай хэрэгсэл тоо томшогүй, хамтадаа - 2052 түмэр мүнгэн (серебро) түхэригөөр сэгнэгдээ. Алайрай дасан өөрынгөө түүхэдэ ехэ ехэ ламанарай, эрдэмтэдэй, дээдэ түрэлтэнэй нэрэнүүдтэй үсөөн бэшэ холбогдоһон.
Дасан Алайрай дүүмэтэй зэргэлээд, Черемховын түмэр харгыһаа 45 модоной газарта байһан. 1894 ондо дасанай хашаа дотор нарһан, хасуури, хуша ба шэнэһэн модод таригдаһан. Энээн тушаа зүүн зүг шэнжэлэгшэ эрдэмтэ Цыбен Жамсарано XX зуунжэлэй эхеэр дасан ерэхэдээ тэмдэглэһэн: “Дасан тэгшэ газарта бодонхой, гонзод гэһэн түхэлтэй багашаг хэмжүүрэй байшан. Тойроод хуу модод таряатай, яһала барагхан сэсэрлиг болонхой байна. Илангаяа дасанай зүүн таладань зорюута хорёологдоһон сэсэрлигынь бүришье һайхан. Мүнөөнэй шэрээтынь эмээхэй дуратайгаар тарималнуудаа бөөмэйлжэ байхадань, тэдэнь татуулһан шэнгеэр ургажа байха юм. Эндэ хасуури, хуша, жодоо, шэнэһэн, үлир, мойһон, үхэр нюдэн, морин хада (крыжовник) ба бүхы Алайрай дайдадал, тоогүй олон зэрлиг сэсэгүүд һалбаран ургана. Сэсэрлигынь хараһанай удаа, хэнэйшье сэдьхэлдэ үнжэгэн арюун мэдэрэл түрэмөөр байнал. Нёдондоной, 1902 онһоо эндэхи ламанар огород таридаг боложо, хартаабха, хапууста, горох, һонгино, редьхэ гэхэ мэтые амталхын зэргэ бага-багаар ургуулжа, һанаагаа хануулдаг”. Тэрэ үедэ Генеральна губерниин тогтоолоор Алайрай дасан Хамбын мэдэлһээ гаргагданхай, тиимэһээ Забайкалиһаа ламанарай ерэхэнь, тиишэ хубараг боложо ошохонь хорюултай, гэбшэ, габжын зиндаа барихаяа урагшаа ошожо болохогүй гэхэ мэтэ олон янзын хорюултай байһан. Тиин 1911 ондо тус дасанда 17 ламанар байха ёһотой аад, оройдоо 5 ламанар хэдэн хубарагуудтаа өөһэдөө түбэд, монголоор заагаад байһан. Зүгөөр шажанай ном олохонь хүндэ, хилын саанаһаа номуудые гаргаха гээшэ тамуужанай хиналта доро, аяар Владивосток хото руу абаашажа шалгуулдаг саг һэн. Алайрай дасанай тэрэ сагай ламанар гэбэл: хубараг Будей Манзанов – 61 наһатай, түбэд, монгол һайн мэдэхэшье бол, сахилда хүртөөгүй; банди Данзан-Нима Васильев – 46-тай, гэцүүлэй һахилда хүртэбэшье, үнэмшэлгүй; гэцүл лама Джамнин Шопхоев – 87-той; гэцүүл лама Дамба Доржеев – 50-тай; шэрээтэ Нанзан Гармаев – 55-тай, Хяагтын тойрогой Забайкалиин хасаг сэрэгһээ гараһан, III Александр хаанай дурасхаалай медальтай. 1904 ондо Алайрай ба Хэрэнэй дасанай шэрээтэ ламанар Хамба ламын мэдэлдэ тэдэнэй дасангуудые оруулха тухай гуйжа, министрнүүдэй Кабинедтэ бэшэг ябуулһан. Тиихэ үедэ Ород гүрэндэ 1-дугаар хубисхал дүтэлжэ, мүн Япон уластай дайн эхилхэеэ байгаа. Иимэ хашалантай сагта II Николай хаан шажангуудай хоорондын тэсэбэритэй байлга тухай зарлиг гаргажа, Бандида Хамба ламанар Эрхүү можын дасангуудые мэдэлдээ абаха болоһон. Тиин 1905 онһоо эндэхи буряадууд гэдэргээ будын шажанда олоороо орожо эхилээ. Хэрээһэ зүүһэн зоншье, үнэн алдарта мүргэлһөө арсажа, һүмэ руугаа ошохоёо арсадаг болобо. 1907 оной тоосоогоор Согчин дуган – 1, сүмэ – 1, хамһабариин байранууд – 7, жиндагууд – 1754, эрэшүүл – 4937, эхэнэрнүүд – 6691 хүн гэжэ тоологдоо. 1911 ондо Алайрай дасанай шэрээтэ Нанзан Гармаев Тамчын дасан ошожо, Бандида Хамба ламые һунгаха хэрэгтэ хабаадаба. Шэнэ дэбжүүлэгдэгшэ Этигэлэй Хамба 1912 ондо 1812 оной илалтын баярта зорюулһан хуралнуудые үнгэргэхэ гэһэн даабари дасангуудта тараагаа. Тиин тус даабари бэелүүлэн, Алайрай дасанда “Найман Отошын дэлгэр цог” хурагдаба. 1913 оной зун Этигэлэй Хамба морилжо, дасанай 100 жэлэй ойн баярай угтамжа тухай суглаа ябуулаа. Дэлхэйн 1-дэхи дайнай үедэ Гармаев шэрээтэ дасанайнгаа ламанартай, Бүгэдэбуряадай хорооной Эрхүүдэхи таһагтай сугтаа дайнай газарта хэрэгтэй туһаламжын мүнгэн зөөри суглуулһан байна. Хубисхалай удаадахи жэлнүүдтэ цанид хамба Агваан Доржиевай үүсхэлээр Алайрай дасанай үмэнэ Үнгын, Аляатын дуганууд баригдаа. Саашадаа 10 жэлэй туршада Эрхүү буряадай таран һууһан дайдаар үшөө 6 дугангууд бодоһон байна. Агваан Доржиевай нэрэ хүндэнь эндэхи зондо абтасатай байһан, тиимэһээ Прибайкалиин бүхы дасангууд “шэнэлэгшэдэй” (обновленцы) тала бариһан юм.
1914 ондо дасанай анхан мүндэлһэнэй 100 жэл тэмдэглэгдэн, тус ойн баярта зорюулһан хуралнууд үнгэргэгдэһэн. 1920-ёод онуудаар дасанай һүүлшын шэрээтэ Дагба лама Түнхэнһөө мүнгэлһэн бэшэгтэй “Ганжуур”, “Данжуур” номуудые 500 түхэригөөр Таһархай һууринай Намсарай Будаевһаа худалдажа абаад, дасандаа асарһан. 1938 ондо шажан мүргэл хашалганда орожо, Алайрай дасан хаагдаһан. Дуган, сүмэнүүдынь задалагдажа, барилгын хэрэгсэл болгогдоо һэн. Дуган, сүмынь досоохи эд хэрэгсэлнүүд бүридхэлдэ абтангүй, Эрхүүгэй хизаар шэнжэлгын музейдэ оруулагданхай. 1930 ондо Улаан-Үдын соёлой дээдэ һургуулиин асарһан “Ганжуур” 1932-1933 онуудаар музейдэ үгтөөд, үгы болоһон. Тэрэ мэтээр дасанай зөөри үрин тарин гээгдэжэ дүүрэһэн. Харин ламанарынь гүрэндэ харша ябадалтан гэжэ гэмнэгдээд, туулгажа ошоһон. 1930-аад онуудаар дасан һандаргагдаһан.
2004 ондо урдын түүхэтэй Алайрай дасан дахин үндэрлэн бодожо, анханайнь сэсэрлигэй модод үнинэй хатангир байһан аад, шэнээр һалбаржа эхилээ. 2006 ондо түрүүшын будын шажанай “Чоймпрул Чодон” субарга нютагай хүбүүдэй хүсөөр бодожо, энэ дайдаар шажан дэлгэрүүлһэн элинсэгүүдэйнь һүр һүлдэ, мэндын тэмдэгтэл харагдана. 2007 ондо Алайрай дасанай гол - үе бүри шэнэлэгдэн баригдажа байһан Согчин дуган одоо сагай урашуулай гараар баригдаба. 2015 оной июлиин 16-да байгаалиин нарата ирагуу оршондо Алайрай дасанай 200 жэлэй ойн баяр һүр жабхалангай оршондо тэмдэглэгдээ. Дасанай найрта XXIV Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев, Буддын заншалта Сангхын түлөөлэгшэд – бүхы дасангуудай шэрээтэнэр, ламанар олоороо хабадаа. Мүнөө Алайрай дасанай шэрээтээр Алдар Эрдэмович Долгоржапов амжалтатай хүдэлнэ. Анхан сагта Балбын оронһоо ламанарай асаржа тариһан эмтэй домтой ургамалнуудай үрэһэнүүдые Алайрай үрэжэлтэ дайдын хүрьһэн, бурхан шажанта ламанарай уншаһан мэгзэм тарниин шэдитэ хүсэн урган һалбаруулжа шадаал; тиимэһээ иимэ ехэ үлзытэй нютагай арад зон хэзээдэ хүгжэлтэтэй байхань дамжаггүй.
Хамбын хандалгаар дээдын зургаантай зүбшэһэнэй удаа 1812 ондо модон дасанай барилга эхилээд, 1814 ондо түгэсэбэ. Дасан бодхоолсохоёо ерэһэн ламанар өөһэдөө шэнэ дасанай рамнай үргэһэн гэхэ. Энэ хэрэгтэ эхи табиһан Василий Баймин ябадалайнгаа үрэ хаража үрдингүй нүгшэжэ, дасанай барилгые зургаан хүбүүдэйнь нэгэн, тайшаагай тушаал дамжаһан Баатар хүбүүниинь тухандань хүргэһэн. Дасан болбол баханануудаар бүһэлүүлһэн 4 дабхартай байшан һэн. Баригдаһан сагһаа хойшо Алайрай дасан ганса шажанай бэшэ, мүн гэгээрэлэй, соёл болбосоролой ёһотой гуламта болоһон юм. Эндэхи зон дасанай һургуулинуудта ород, монгол, түбэд бэшэгтэ һуралсажа, алиш хэлэн дээрэнь уншажа һуража байгаа. 1832 ондо П.Шиллинг фон Канштадтын зохёоһон “Монгол-буряад ламын шажантанай Уставай" ёһоор Алайрай дасан 13 алайр отогуудта хабаатай, 2 сүмэтэй, 10 штат, штадһаа гадуур 35 ламанартай байһан. Гол Согчин дуганай үмэнэ хоёр сүмэ: 7х7 аршам хэмжүүрэй, 5 аршам үндэртэй модон Аюши сүмэ, мүн багашаг хэмжүүрэй хирпиисээр бодхооһон Сагаан-Үбгэнэй сүмэ. Хожомынь 1884 ондо модон сүмэнь хирпиисэ сүмэһөө бүхэ байшоо. 1889 оной “Эрхүү можын ламын шажантанай хэрэг эмхидхэлгын заабаринууд” гэһэн тогтоолоор Хамба лама хүрэтэр ламанарай эрхэ ехээр хаһагдажа, дасанай штат хороһон, дүрбэнһөө үсөөн бэшэ байха ёһотой гэлэн ламанарай дутахада, Яр-Хайла, Соджон гэһэн 45 үдэр хурагдадаг уншалганууд хурагдахяа болижо, тэрэнһээ сааша 20 жэлэй туршада уншагдаагүй һэн.
1880 оной һүүл багаар Балдан Һама сахюусантай “Даши Чойнхорлин” Алайрай дасанда хожомынь бүхы дэлхэйдэ суурхаһан XII Бандида Хамба Даши-Доржо Этигэлов 2 жэлэй туршада хүдэлһэн. Мүн 1854 ондо ерээдүйн VII Бандида Хамба Галсан Чойроб (Сандэлэг) Ваанчигай (Тамчын дасан) ерэһэн байна. Байгалай баруун бэеэр будын шажан дэлгэрүүлһэн цанид хамба Агваан Доржиев нэгэнтэ бэшэ иишэ ерэдэг байһан. Тииһээр Алайрай дасан хуушаржа эхилээд, Сагаан үбгэнэй сүмэнь һандаржа унаад, 1890 ондо дахин һэргээн бодхоохо гэхэдээ, арай гэжэ 4х4 хэмжүүрэй һуурииень олоһон гэхэ. 1866 ондо Алайрай дасан заһабарида оробошье, 1890 ондо Согчин дуганай ехээр үмхирһэн байхадань заһабарилангүй, шэнээр дуган бодхоохо гэлсээ. Хэхэ ажалайнь үнэ сэн 2571 түхэригэй болохо гэжэ элирхэдэнь, дасанай шэрээтэ Сырен Дамба Ишигенов жиндагуудта хандажа, туһа эрибэ. Балаган хушуунай зон хэрэгтэй мүнгэ зөөри суглуулжа шадаба. Архитекторнүүдай һанаашалгаар дуган хуушанайнгаа хэмжүүртэй байха ёһотой һэн, зүгөөр урда нюур талань ондоо болгогдожо, хушалтатай нээмэл залгалаа байхаар хараалагдаа. Мүн дасанаа удаан саг соо байхынь тула шулуун һуури дээрэ бодхообол дээрэ гэгдэбэ. 1893 ондо шэнэ дуганай барилга түгэсэжэ, ламанар тухагүй дасанайнгаа рамнайда бэлдэжэ байтарнь, һанагдаагүй бэрхэшээл тохёолдоо. Забайкалиин хизаар Эрхүүгэй генерал-губернаторай эрхэһээ гаргагдан, Амур шадарай генерал-губернаторай мэдэлдэ оруулагдаба ха юм. Рамнайһаа байха, өөрөө дасанай бии байлгань, хуралаа хурахань асуудалтай болоо. Тииһээр 5 жэл үнгэрһэнэй удаа одоол дасанаа рамнайлха арга боломжо олгогдоо. 1898 оной июль һарада XI Бандида Хамба Лама Чойнзон Доржо Юрөөлтуев морилжо, Алайрай дасанай рамнай үргэгдэн, хэдэн үдэрэй хурал хурагдажа, гурбан мянга гаран зон хаа-хаанаһаа сугларжа, үзэгдөөгүй ехэ найр наадан үнгэрһэн. Юрөөлтуев хамба тэрэ үеын гайхамшаг эмшэ лама байһан. Жэшээнь, ородой хаанта бүлын гэшүүн болохо дээгүүр изагууртанда операци хэхэдээ, уушхыень нохойн уушхаар амжалтатай һэлгээд, түбэд эмшэлэлгын арга боломжо харуулжа, дэлхэй дүүрэн суурхаһан. Мүн Хамба ламатай рамнай үргэлсэхэеэ, ерээдүйн XIII Бандида Хамба Намжил Лайдапов (Юрөөгэй дасан) ерэлсэһэн юм. 1890 оной шалгалтаар дасанай зөөри: олон тэлэг бурхад, Юм, Жаданба, сундуй, Алтан Гэрэл г.м. номууд, алталмал, мүнгэлмэл, зэд, гуулин сүгсэ, наһатанууд гэхэһээ эхилээд, дасанай хэрэгсэл тоо томшогүй, хамтадаа - 2052 түмэр мүнгэн (серебро) түхэригөөр сэгнэгдээ. Алайрай дасан өөрынгөө түүхэдэ ехэ ехэ ламанарай, эрдэмтэдэй, дээдэ түрэлтэнэй нэрэнүүдтэй үсөөн бэшэ холбогдоһон.
Дасан Алайрай дүүмэтэй зэргэлээд, Черемховын түмэр харгыһаа 45 модоной газарта байһан. 1894 ондо дасанай хашаа дотор нарһан, хасуури, хуша ба шэнэһэн модод таригдаһан. Энээн тушаа зүүн зүг шэнжэлэгшэ эрдэмтэ Цыбен Жамсарано XX зуунжэлэй эхеэр дасан ерэхэдээ тэмдэглэһэн: “Дасан тэгшэ газарта бодонхой, гонзод гэһэн түхэлтэй багашаг хэмжүүрэй байшан. Тойроод хуу модод таряатай, яһала барагхан сэсэрлиг болонхой байна. Илангаяа дасанай зүүн таладань зорюута хорёологдоһон сэсэрлигынь бүришье һайхан. Мүнөөнэй шэрээтынь эмээхэй дуратайгаар тарималнуудаа бөөмэйлжэ байхадань, тэдэнь татуулһан шэнгеэр ургажа байха юм. Эндэ хасуури, хуша, жодоо, шэнэһэн, үлир, мойһон, үхэр нюдэн, морин хада (крыжовник) ба бүхы Алайрай дайдадал, тоогүй олон зэрлиг сэсэгүүд һалбаран ургана. Сэсэрлигынь хараһанай удаа, хэнэйшье сэдьхэлдэ үнжэгэн арюун мэдэрэл түрэмөөр байнал. Нёдондоной, 1902 онһоо эндэхи ламанар огород таридаг боложо, хартаабха, хапууста, горох, һонгино, редьхэ гэхэ мэтые амталхын зэргэ бага-багаар ургуулжа, һанаагаа хануулдаг”. Тэрэ үедэ Генеральна губерниин тогтоолоор Алайрай дасан Хамбын мэдэлһээ гаргагданхай, тиимэһээ Забайкалиһаа ламанарай ерэхэнь, тиишэ хубараг боложо ошохонь хорюултай, гэбшэ, габжын зиндаа барихаяа урагшаа ошожо болохогүй гэхэ мэтэ олон янзын хорюултай байһан. Тиин 1911 ондо тус дасанда 17 ламанар байха ёһотой аад, оройдоо 5 ламанар хэдэн хубарагуудтаа өөһэдөө түбэд, монголоор заагаад байһан. Зүгөөр шажанай ном олохонь хүндэ, хилын саанаһаа номуудые гаргаха гээшэ тамуужанай хиналта доро, аяар Владивосток хото руу абаашажа шалгуулдаг саг һэн. Алайрай дасанай тэрэ сагай ламанар гэбэл: хубараг Будей Манзанов – 61 наһатай, түбэд, монгол һайн мэдэхэшье бол, сахилда хүртөөгүй; банди Данзан-Нима Васильев – 46-тай, гэцүүлэй һахилда хүртэбэшье, үнэмшэлгүй; гэцүл лама Джамнин Шопхоев – 87-той; гэцүүл лама Дамба Доржеев – 50-тай; шэрээтэ Нанзан Гармаев – 55-тай, Хяагтын тойрогой Забайкалиин хасаг сэрэгһээ гараһан, III Александр хаанай дурасхаалай медальтай. 1904 ондо Алайрай ба Хэрэнэй дасанай шэрээтэ ламанар Хамба ламын мэдэлдэ тэдэнэй дасангуудые оруулха тухай гуйжа, министрнүүдэй Кабинедтэ бэшэг ябуулһан. Тиихэ үедэ Ород гүрэндэ 1-дугаар хубисхал дүтэлжэ, мүн Япон уластай дайн эхилхэеэ байгаа. Иимэ хашалантай сагта II Николай хаан шажангуудай хоорондын тэсэбэритэй байлга тухай зарлиг гаргажа, Бандида Хамба ламанар Эрхүү можын дасангуудые мэдэлдээ абаха болоһон. Тиин 1905 онһоо эндэхи буряадууд гэдэргээ будын шажанда олоороо орожо эхилээ. Хэрээһэ зүүһэн зоншье, үнэн алдарта мүргэлһөө арсажа, һүмэ руугаа ошохоёо арсадаг болобо. 1907 оной тоосоогоор Согчин дуган – 1, сүмэ – 1, хамһабариин байранууд – 7, жиндагууд – 1754, эрэшүүл – 4937, эхэнэрнүүд – 6691 хүн гэжэ тоологдоо. 1911 ондо Алайрай дасанай шэрээтэ Нанзан Гармаев Тамчын дасан ошожо, Бандида Хамба ламые һунгаха хэрэгтэ хабаадаба. Шэнэ дэбжүүлэгдэгшэ Этигэлэй Хамба 1912 ондо 1812 оной илалтын баярта зорюулһан хуралнуудые үнгэргэхэ гэһэн даабари дасангуудта тараагаа. Тиин тус даабари бэелүүлэн, Алайрай дасанда “Найман Отошын дэлгэр цог” хурагдаба. 1913 оной зун Этигэлэй Хамба морилжо, дасанай 100 жэлэй ойн баярай угтамжа тухай суглаа ябуулаа. Дэлхэйн 1-дэхи дайнай үедэ Гармаев шэрээтэ дасанайнгаа ламанартай, Бүгэдэбуряадай хорооной Эрхүүдэхи таһагтай сугтаа дайнай газарта хэрэгтэй туһаламжын мүнгэн зөөри суглуулһан байна. Хубисхалай удаадахи жэлнүүдтэ цанид хамба Агваан Доржиевай үүсхэлээр Алайрай дасанай үмэнэ Үнгын, Аляатын дуганууд баригдаа. Саашадаа 10 жэлэй туршада Эрхүү буряадай таран һууһан дайдаар үшөө 6 дугангууд бодоһон байна. Агваан Доржиевай нэрэ хүндэнь эндэхи зондо абтасатай байһан, тиимэһээ Прибайкалиин бүхы дасангууд “шэнэлэгшэдэй” (обновленцы) тала бариһан юм.
1914 ондо дасанай анхан мүндэлһэнэй 100 жэл тэмдэглэгдэн, тус ойн баярта зорюулһан хуралнууд үнгэргэгдэһэн. 1920-ёод онуудаар дасанай һүүлшын шэрээтэ Дагба лама Түнхэнһөө мүнгэлһэн бэшэгтэй “Ганжуур”, “Данжуур” номуудые 500 түхэригөөр Таһархай һууринай Намсарай Будаевһаа худалдажа абаад, дасандаа асарһан. 1938 ондо шажан мүргэл хашалганда орожо, Алайрай дасан хаагдаһан. Дуган, сүмэнүүдынь задалагдажа, барилгын хэрэгсэл болгогдоо һэн. Дуган, сүмынь досоохи эд хэрэгсэлнүүд бүридхэлдэ абтангүй, Эрхүүгэй хизаар шэнжэлгын музейдэ оруулагданхай. 1930 ондо Улаан-Үдын соёлой дээдэ һургуулиин асарһан “Ганжуур” 1932-1933 онуудаар музейдэ үгтөөд, үгы болоһон. Тэрэ мэтээр дасанай зөөри үрин тарин гээгдэжэ дүүрэһэн. Харин ламанарынь гүрэндэ харша ябадалтан гэжэ гэмнэгдээд, туулгажа ошоһон. 1930-аад онуудаар дасан һандаргагдаһан.
2004 ондо урдын түүхэтэй Алайрай дасан дахин үндэрлэн бодожо, анханайнь сэсэрлигэй модод үнинэй хатангир байһан аад, шэнээр һалбаржа эхилээ. 2006 ондо түрүүшын будын шажанай “Чоймпрул Чодон” субарга нютагай хүбүүдэй хүсөөр бодожо, энэ дайдаар шажан дэлгэрүүлһэн элинсэгүүдэйнь һүр һүлдэ, мэндын тэмдэгтэл харагдана. 2007 ондо Алайрай дасанай гол - үе бүри шэнэлэгдэн баригдажа байһан Согчин дуган одоо сагай урашуулай гараар баригдаба. 2015 оной июлиин 16-да байгаалиин нарата ирагуу оршондо Алайрай дасанай 200 жэлэй ойн баяр һүр жабхалангай оршондо тэмдэглэгдээ. Дасанай найрта XXIV Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев, Буддын заншалта Сангхын түлөөлэгшэд – бүхы дасангуудай шэрээтэнэр, ламанар олоороо хабадаа. Мүнөө Алайрай дасанай шэрээтээр Алдар Эрдэмович Долгоржапов амжалтатай хүдэлнэ. Анхан сагта Балбын оронһоо ламанарай асаржа тариһан эмтэй домтой ургамалнуудай үрэһэнүүдые Алайрай үрэжэлтэ дайдын хүрьһэн, бурхан шажанта ламанарай уншаһан мэгзэм тарниин шэдитэ хүсэн урган һалбаруулжа шадаал; тиимэһээ иимэ ехэ үлзытэй нютагай арад зон хэзээдэ хүгжэлтэтэй байхань дамжаггүй.