Үншэн гансын уйлаан соо

Үншэн сагаан ботогон тухай урданай дуу манай Буряад орондо мэдэхэгүй хүн, хай даа, олдохогүй байха. Гансашье манай буряад арадта бэшэ, харин бүгэдэ монгол туургата арадуудта мэдээжэ уйдхараар халиһан энэ дуун удхаараашье, аянгаараашье хэнэйшье зүрхэ сэдьхэл амар үлээхэгүй, оёорһоонь абан доһолгоодог. Дуунай аялга доодо шатаһаа аяар тэрэ дээдэ шугамда, түбһэн хүнэй хүрэхөөр бэшэ үндэр сэгнэлтэдэ хүрэжэ, угаа нарин колоратурна сопрано хоолойтон жэмбүүр мэтээр хангюурдадаг. Морин хуурай аялга доро дуушанай гүйсэдхэжэ байхада, хэдэн ондоо хоолой хэдэн олон үбшэн мэтээр дуулдажа, сэдьхэлэй эгээл уян хүбшэргэй айхабтараар дайража байдаг. Иигэжэ манай монгол арадууд гүн сагаан арюун һайхан сэдьхэлээ гэршэлдэг. Тэрээнһээ байха дэлхэйн томо-томо хүгжэмшэдшье «Үншэн сагаан ботогоной» эгээ үндэр аялгаар зохёолнуудаа гоёон шэмэглэдэг байха юм.



Үхэлгүй зүжэг болохоор аад...

Буряад драмын театр арад зонойнгоо һонирхолдо «Үншэн сагаан ботогон» гэһэн шэнэ зүжэг анха түрүүшынхиеэ табиба. Харагша бүхэн үншэрһэн сагаахан ботогохон тухай арадай уртын дуу болон Дондог Улзытуевай уянгата шүлэгшье дуулажа, шэхээ жэгнэн хужарлаха, сэдьхэлээ хайлан уярхабди гэжэ ехэтэ найдаһан гээбы, теэд тэрэ һаналынь, халаг гэхэдэ, бэелүүлэгдэбэгүй. Ушар шалтагаанииень ухашалан ухамайлаа һаа, зүжэг табигшадай зүдхэлгэ ойлгосотойшье, һайхашаамааршье.


Буряад арадай аман зохёолой алтан абдар соо хэр угһаа хойшо дамжуулагдажа ерэһэн уянга һайхан дуунһаа гадна бэеэ дааһан үльгэр (эпос бэшэ! — С.Д.) бии юм гэжэ мэдэхэ зон үсөөн юм. Зарим сэхээтэншье тэрээн тухай мэдээгүй ябаһаар. Харин үнэндөө хадаа «Үншэн сагаан ботогон» гэдэг арадай үльгэр эрдэмтэ Пүрбэ Балданжапов аяар тэрэ 1958 ондо Шэтын областиин Ононой аймагта Галсанжамса Тыхеевһээ бэшэжэ абаһан байгаа. Теэд тэрэнь ямаршьеб шалтагаанаар саашадаа тусхай ном болгогдожо гараагүй, театрай тайзан дээгүүр табигдаагүй, БНЦ-дэ эрдэмтын тусхай хаягта хабтаһан соо хадагалаатай зандаа үлэшэһэн. Буряад драмын театрай уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ Саян Цыдыпович Жамбалов эрдэмтэ Пүрбэ Балданжаповай тэрэ зохёол хорхойн мүрөөр бэдэржэ олоод, арад түмэнэй анхаралда табюулжа шадаһаниинь ехэ һайшаалтай. Ушар иимэһээ шэнэ зүжэг имагтал Пүрбэ Балданжаповай бэшэжэ абаһан үльгэрһөө үндэһэлэгдэн, режиссёр Сойжин Жамбаловагай зохёон байгуулхы найруулгаар табигдаба гээшэ.


Хэрбээ үни урданай уянгата дуунай заншалта хэмээр:

Үндэр уулын дабаанда
Үншэн сагаан ботогон шуу.
Үншэн сагаан ботогохон
Үлэн хооһоор мэлмэрүүлнэ.
Хатуу шэрүүн дабаан дээр
Хонин сагаан ботогон шуу.
Хонин сагаан ботогохон
Хүдөөдөө хүрөөд бэлшэдэг һай, — гэжэ эльгэ нимгэн монголшо арадуудай гансашье борсогорхон ботого бэшэ, мүн алибаа малай түлые өөрынгөө үри мэтээр хайрлажа, улаан гараараа эльгэн дээрээ тэдхээдэг һэн тула, эртэ урда сагһаа уяран хайлан дууладаг һаа, манай уянгата шүлэгшэ Дондог Улзытуев дуунай удхые улам саашань гүнзэгырүүлжэ, үшөө дээшэнь үргэдхэжэ, иигэжэ найруулаа бэлэй:

Үндэр Хангайн дабаанда
Үншэн сагаан ботогохон,
Үншэн сагаан ботогохон
Эжыгээ һанаад мэлмэрүүлнэ...
Эжы энгин тэмээниинь
Эрхэлүүлэн үнэсэнэгүй.
Дабхар дархи ашаагаа
Даажа ядан бүншэнэгүй.
Һүмбэр Хангайн дабаан дээр
Һүүлшынхиеэ амилба.
Эзэн манжын ташуур дор
Энгин тэмээн алдалба.
Арһан богсо ашааень
Абажа байхыень мэдэбэгүй.
Аабагархан ботогондонь
Ашажа байхынь харабагүй.
Үншэн сагаан ботогохон
Бүншэн бүншэн тэмтэрнэ.
Хоёр харахан нюдэнһөөнь
Ходол ходол мэлмэрнэ.
Энгин энгин эжыгээ
Эрьен харахаа һанахадань,
Табан гүрэлөө ташуурынь
Таашаан бэеыень шатаана.
Энгэр ехэ дабаанай
Эгсэш гээшэнь тэнсэлгүй.
Эзэн хүнэй зан абаринь
Эридш гээшэнь тэнсэлгүй.
Зоболон ехэтэ дайдаяа
Зориболши даа, ботогохон.
Гасалан ехэтэ харгыдаа
Гарабалши даа, ботогохон.
Халюун хотогор нюргаяа
Халсархадаа ёолохолши.
Хатуу дүрбэн табгайгаа
Хагзархадаа уйлахалши.
Энгин эжын ашаанай
Хүндэш гээшэнь аргагүй.
Элһэн манхан замуудай
Уташ гээшэнь аргагүй.
Үншэн сагаан ботогохон
Бүншэн бүншэн хатарна.
Хаана холын хизаарта
Хадын дабаан матарна.
Үншэн сагаан ботогохон
Үнөөхил Хангайн дабаанда
Алтан амияа алдажа,
Алдалан унахань магадгүй.

Харин нэгэ нэрэтэй үльгэрэй удха халта ондоо. Энгин тэмээн нэгэ баянһаа нүгөөдэ ноёндо үгтэжэ, сагаахан ботогониинь үншэрхэ туйлдаа хүрэхэдөө, эхэеэ бэдэржэ, мүрыень мүрдэн, хойноһоонь ошоно. Теэд тэрээниие эзэдынь хэлсээтэ ёһоороо эхэтэйнь хамжангүй, ташуурдан туужа, һүрэгтэнь бусаана. Хэды дахин баряанһаа эхэ руугаа мултаран тэрьедэжэ, газар дэлхэйншье, уһан далайншье, үндэр тэнгэрииншье харшан дайша арьяатадай аманда дээдэ табисуураараа орохошье аад, тэдэнэй нигүүлэсхы һайхан сэдьхэлһээ ами наһаяа үршөөгдэнэ. Һүүлэй һүүлдэ эхэтэеэ уулзахадаа, түрэл һүрэгтэйгөө амидарха захяа абажа, үгыень дуулан, бусаха баатай болоно. Теэд эрьен гэхэдээ, эхынгээ алуулжа (гаргуулан мяхалуулжа) байхые харажархёод, муудахын ехээр муудана, зобохын ехээр зобоно. Иигэжэ автор хүн, гэрэй ба зэрлиг амитад гурбанай нэгэ түрэл халуун ами болон амидаралай табисуурта илгаа гээшые тобойсо харуулна.



Иигээд ерэхэдээ, зүжэг табигшадай гарта үншэрһэн хайрата ботогон тухай баян гэгшын материал суглараа юм байна гэжэ харагдана. Зохёон байгуулагша бэлигтэндэ ехэл жаргал гээшэл даа. Хаанабта, нэрэтэй солотой драматургнууд? Ара үбэрөө алдар солоор хушуулһан режиссёрнууд? Арад зоноороо үдэр һүнигүй хүгжэмөө зэдэлүүлһэн композиторнууд? Иигэжэ хашхар хуугай табяа һаа, бэлигтэмнай анхаралаа табиха байгаа гээшэ гү? Тэдээнэй хамтын хүсэнһөө үшөө нэгэ үхэлгүй зүжэг мүндэлэн гараха гээшэ һэн гү?

Найдал түрүүлмэ нараншье үгы

Үншэн сагаахан ботогоной уйлаан ёолоон соогуур элдэбын бодол ерэнэ даа. Үльгэрэй уйтан ганса удха дахааша үйлэ хэрэгүүд хэдыхэн лэ бодол харуулна: хахасалга, үншэрэлгэ, нигүүлэсхы сэдьхэл, уулзалга, сүхэрэл.

Ажабайдалай эхин һуури гээшэ һайн муу хоёрой гэхэ гү, халуун хүйтэнэй гэхэ гү, тад ондоо хоёр талын зүрилдөөнүүдэй тааралдал гэжэ бурхан багша заадаг. Унаагүй һаа, бодохо гээшэ юун гээшэб гэжэ мэдэхэгүй, үбдөөгүй һаа, үбшэ мэдэхэгүй, үлдөөгүй һаа, үлэсхэл мэдэхэгүй мэтэшэлэн, амидаралнай хара сагаанаар холисоотой, аляанииеньшье тэнсүүлэн ябабал, жаргал эдлэхэ аргатай гэһэн иимэл хорбоото байдал ха юм даа.

Үншэн хэнзын зоболон соогуур найдал түрүүлхэ үүрэй нараншье, баясан тэгүүлхэ сэнхир дабааншье тайзан дээрэ харагданагүй, дандаа хара зоболон, уйдхар гашуудал, юрэ хэлэхэдэ, гансал хорбоо юртэмсын байдал үзэгдэнэ. Алтан дэлхэй гэдэгнай хаанаб? Хододоо харанхы байдаггүй мэтээр хододоо зоболон байдаггүй бшуу. Теэдшье ходо зобожо ябахань эшхэбтэр байхаһаа гадна, шухалань, ехэ нүгэлшье юм аабза. Хорбоо дэлхэй алтан дэлхэй хоёроо зүүн болон баруун гарай боожодол адлихан барижа, мууень даража, һайнииень үргэжэ ябаха ёһотой бшуу. Эндэ амитан бүхэнэй голынь, хүн бүхэнэй өөрынь хүсэн, тэсэбэри ехэтэй оролдосо, ехэнхидээ муу юумэ харадаг бэшэ, харин тад һөөргэ, һайн һайхан юумэ мэдэржэшье, бодожошье ябаха буянта ябадал үйлэдэхэ тухай хэлэгдэнэ.

Үндэр Хангайн дабаанда энгин тэмээнэй алдалан унаһан ушар даашагүй хүндэ ашаанһаа, яашагүй хатуу хандалгаһаа бололтой һэн тула зүжэгэй удхын гол шугам болоболнь дээрэ һэн ха гэжэ һанагдана. Энэ — шүүмжэлгэ бэшэ, харин режиссёр Сойжин Жамбаловагай өөрынь хэлэһэн уряалаар, фантази бэшэ, гансал манай өөрын һанамжа гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Эзэн хүнэй абари зан дандаа хатуу байдаггүй. Тэрэ баһал өөрын хайрлаха сэдьхэлтэй. Хордохоо һанатараа зүдхэжэ, обортожо унаһан энгин буурал тэмээнэй арба-тарба ашааень аабагархан ботогондонь ... Эжыгээ гээхэеэ айһандаа, мүн хүндэ ашааень тэмтэрэн тэмтэрэн бүншэжэ зобоһондоо баарһан жаахан ботогоной булай ехэ уйлаан арадай дуунай аянгаар үдэшүүлэн, шэлээнэй поэдэй шүлэг доро харагшадта ямарханаар үзэгдэхэ байһаниинь эли. Эзэн хүнэй ташуур доро гансаараа һаа, бодохошьегүй аад, имагтал ботогонойнгоо түлөө хамаг хүсөө элсүүлжэ, аян замаа үргэлжэлүүлһэн энгин тэмээн баһал доро дохимо габьяатай. Хөөрхы хоёрые хайрлажа, хамаг харагшад хайлаха, эльгэ зүрхөө хүмэрюулэн уярха, хүн бүхэн үшөөшье даамайгаар бодомжолхо, өөрынгөө ябадал бүришье наринаар шүүхэ һэн ха...



Манай үүргэ

Зохёолой сюжет тухай хэлэхэ болоо һаа, саашанхи хүгжэлтэнь зохёон найруулагшадай хараа бодолһоо сүм дулдыдаха юм бэзэ. Тиигэбэшье Буряад драмын театр һүүлэй үедэ драматическа байгуулга огтолон табихаяа болиһон ушарһаа өөһэдынгөө голхоролой охин соогуур һанаһанаа хэлэхэ хэрэгтэй. Аян замайнгаа хүшэртэ алдалан унаһан энгин тэмээн арһан богсо ашаагаа аабагархан ботогондоо ашуулһандаа зоболон ехэтэ хорбоо дэлхэйн хатуу шэрүүн ёһо заншалда тэнэг зангаар гомдохо гү? Өөрынгөө ахирһаа гэм зэмээ мэдэржэ, ботогонһоо үлүүгээр зобохо гү? Эрилтээр хатуушье һаа, хайрлааша эзэнэй тэмээгээ мяхалха, али тунга бэлшээридэ табиха эрхэ, ботогоной хорбоо алтан дэлхэй гээшые ухамайлан ойлгожо эхилхэ ябадал гэхэ мэтэ асуудалнуудай шиидхэбэри хаанаб? Ажабайдалай гол шухала иимэ асуудалнууд сугларһан материал сооһоо аржылдан хүлеэжэ байна бшуу. Бидэ тэдээниие заатагүй шиидхэжэ шадаха ёһотой байнабди. Энэ — бүгэдэ манай үүргэ.

Зүжэг табигша залуу зоной алхам бүхэниие заажа байха гэжэ яахаб, энээгээрээ өөрынгөө һанамжа дүүргэе.

Иимэрхүүгээр юм гү, али бүришье ондоо аргаар арадай дуу, үльгэр, поэдэй найруулга гурбаниие тааруулан холижо, үшөөшье үргэн дэлюун дэлисэтэй, гүн түгэлдэр удхатай, классическа аргаар табигдаһан зүжэг мүнөө үедэ арад зондо аргагүй хэрэгтэй. Капитализмын эхин шатын мүнөөдэрэй годи-бэди харгыда аха зонһоо үгэ дуулахагүй, өөрөө сэсэмби гэхэ, аба эжыгээ хүндэлхэгүй, өөртөөл түрөөш гэхэ, алта мүнгэнэй түлөө алибаа шанараа алдажа ябаһан залуушуулда тон шухала.

Зүжэгэй хэды эды тэды дутагдалтайшье һаань, найрлуулагша зондо, артистнарта ялас гэмэ бэлигэйнгээ ашаар орёо байдалай хүшэр асуудалнуудай шиидхэбэридэ эхи табижа, хүшэгыень үргэжэ үгэһэндэнь баяр баясхалан хүргэнэбди. Илангаяа ботогон боложо наадагша Ангараг Чагдуров даажа абаһан үүргэеэ сүм бэелүүлжэ шадаха бэлигтэй артист байһанаа гэршэлһэниинь юунһээшье үнэтэй. Тэрээнэйнгээ анха түрүүшээр театрай тайзан дээрэ гараһан ушарһаань үнэн зүрхэнһөө халуунаар амаршалаад, саашанхи ажалдань үндэр амжалта хүсэе!❚

Сергей Тарасенкын гэрэл зурагууд