Шэнэ ном: «Дотор сэдьхэлэйм юртэмсэ»

2017 оной намар Буряад Уласай байгуулагдаһаар 95 жэлэй ойн баярта зорюулагдан уран шүлэгшэдэй дунда урилдаан соносхогдоһон байгаа. Энэ дэмбэрэлтэй һайхан хэмжээ ябуулгые «Буряад Уласта буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ» гэһэн уряа доро Буряад орон түбиин угсаата нютаг зоной эблэл эмхидхэн үнгэргэжэ, дүн согсолходоо, хабаадаһан шүлэгшэдэйнгөө суглуулбариие «Уран үгын абьяас» гэжэ нэм болгожо хэблүүлээ бэлэй. Тэрээн соо хабаадаһан 65 шүлэгшэдэй зохёолнууд ороһон юм. Наһанай гурбан бүлэгтэ хубаарһан шүлэгшэдэй 36-һаа дээшэ наһатайшуулай хэдэн номтой, мэдээжэ болонхой шүлэгшэдэй дунда нэгэ тэргэтэй залуу оролсоо бэлэй. Энэ ямар ушараар тэргэдэ һуушаһан хэн гээшэ юм ааб гэһэн түрүүшын харасаһаа мүндэлһэн һонирхолни мүнөө болотор тархиһаамни гарадаггүй. Хэды сагай үнгэрһэн хойно, хэблэгдэһэн тэрэ номойнгоо арамнай дээрэ хоёрдохи шанда хүртэһэн тэрэл тэргэтэй хүбүүмни ерээд һуугаа бэлэй. Хоёрдохиёо харахадаа түрүүн мүндэлһэн бодолдоо тад ондоогоор хандажа, энэм шүлэг бэшэлгээр юрэ һонирхоһон хүн бэшэ, гуурһатай дүтын нүхэд болонхой хүн гэжэ ойлгогдоо. Энэм Жамса һэн.

Нёдондо жэл (2018) «Буряад Уласта буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ» гэһэн Буряад Уласай гүрэнэй программын хэмжээндэ Буряад Уласай Соёлой яаманай мүнгэн дэмжэлгээр Жамса Цыденовэй «Дотор сэдьхэлэйм юртэмсэ» гэжэ нэрлэгдэһэн ном хэблэгдэһэн байна.


Сээжэдэм — дотор сэдьхэлэйм багахан юртэмсэ
Соморхон, өөрын абаритай юрын эрьесэ,
Сэдьхэлни багахан амидаралта дэлхэйдэл эрьелдэнэ,
Сахаригтал һүни үдэрнүүд һубарин үнгэрнэ...


...Сэдьхэлэймни багахан шэдитэ дэлхэйн шэнжэ
Сэхээр гансахан наһанайм байдалһаа дулдыдадаг,
Сээжэдэм дотор сэдьхэлэйм амиды байгаали,
Сэнгүүхэн, энээхэн наһанайм гэрэлтэ толи...


Энэ номой эхиндэ Эгэтын-Адагай багшын ажалай ветеран Гыма Цыренжаповагай бэшэлгээр үгтэһэн тэрэнэй намтарһаа танилсахын тэды хуряангыгаар харахада иимэ: «Жамса Цыденов Эгэтын-Адаг тосхондо Түмэн Жамьянович Анна Самбуевна хоёрой хүдөөгэй ажалша, үнэр бүлын зургаадахи үринь боложо 1976 ондо түрэһэн юм». 


Түрэл нютагайнгаа хангай дайдаар
Үни заяанай сэнгэжэ ябаагүйб,
Улаахан наранай дулаахан туяагаар
Тамир тэнхээгээ үнинэй шангалаагүйб...


...Яаһан хүсэтэйб даа, түрэл дайдамни,
Ямар утаһаар зүрхэмни холбоотойб?
Нангин дурыем суранзаар татанал,
Нютаг нугаяа золгохым уряалнал!


Саашадаашье Жамсын намтарые зохёожо һуултагүй, энэл багшын бэшэһээр уншагшадтаа хүргэхэ бэшэ аалби даа. Жамса хадаа нютаг нугаяа юунһээшье үлүү сэгнэжэ ябадаг, Эгэтын-Адагай аха үеын мэдээжэ шүлэгшэдэй хойноһоо өөрын хоолойтой нютагай соло дуудаашан бии болоод байна гэжэ бэеэ мэдүүлээ, нютагайнгаа арад түмэнэй энэрил хайрада, хүндэ ямбада хүртэһэн шүлэгшэн байһанаа гэршэлээ.

«1982 ондо нютагайнгаа дунда һургуулида ороод, дүршэлтэй багша Дэжэд Дымбрыловна Дашинимаевада эхин ангинуудтаа һуража гараһан юм. Дунда һургуулидаа буряад хэлэнэй хэшээлнүүдые габьяата багша Цырен-Ханда Жамсуевна Жамьяновада заалгаа. Цырен-Ханда Жамсуевна Жамсын шүлэг бэрхээр уншадагые анхаржа, саашанхи мэргэжэлээ шэлэхэ ябадалдань нүлөөлһэн байдаг».

Үнгэрһэн долоондо, февралиин 10-да Хуса Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын театр соо Эгэтын-Адаг сугларжа Сагаалганайнгаа уулзалгануудые үнгэргэбэ. Хэдэн сэдэбһээ бүридэһэн үдэшын нээлгэдэ, театрай айлшадые угтадаг танхим соо, нютагай гэрэл зураг буулгагша Цыден-Дамба Доржиевай нютагайнгаа түүхэ харуулһан зурагууд «Нютагайм шарай» гэжэ нэрлэгдэн дэлгэгдэжэ, сугларһан зониие гайхуулба, баярлуулба. Энээнтэй зэргэ зоной наадан үргэнөөр ябажа байба: шагай наадан, һээр шаалган, юрөөлнүүдые түүрээлгэ б.б. һургуулияа дүүргэһэн жэл, ангяараа мүрысэжэ, һонирхолтой наада эмхидхээ.

Үдэшын хоёрдохи хубида Буряадаймнай театр «Сагаан һарын домогууд» гэжэ зүжэглэмэл наада тайзан дээрээ дэлгэжэ, сугларһан зониие һонирхуулаа.

Үдэшын һүүлшын хубида гахай жэлдээ ороһон нютагай уран һайханай бэлигтэн тоглолто дэлгэжэ, нютагайхидаа баясуулаа.

Энэ тоглолтын урда, театрай харуулһан домогой хойноһоо дээрэ хэлэгдэһэн залуу уран шүлэгшын «Дотор сэдьхэлэйм юртэмсэ» гэжэ номтой танилсалга хараалагданхай байжа, ехэ һонирхолтойгоор үнгэрөө. 

Эндэ үгэ абажа хэлэһэн нютагайньшье, бусадшье зон зохёохы замдаа найдамтайгаар гараад, уран шүлэгшын, тон лэ өөрын үгэтэй болонхой бэшэжэ байдаг Жамсада энэ үедэ эгээл хэрэгтэй зохёохы амжалта, тиихэдэ тэрээнһээ гадуур юунһээшье үлүү сэнтэй энхэ мэндые хүсэн юрөөжэ, танхимаар дүүрэн суглараад һууһан нютагайхидайнь нюдэн дээрэ үнэн бодолтой, уран үгэтэй шүлэгшын нэрые үргэн, хүндэлжэ байһанаа мэдүүлбэд.

Энэ хэрэг эрхилһэн Цыпилма Жамсуевна, номой хэблэгдэхэдэ һанамжаяа бэшэжэ элирхэйлһэн уран шүлэгшэ Чингис Гуруев, нютагайнь мэдээжэ уран зохёолшо бүлын гэшүүн Любовь Нимбуева, уран шүлэгшэ, һэтхүүлшэ Эдуард Будаев, 2017 оной шүүлгын бүлэгтэ ороһон би — Николай Шабаев, дүримэй талаар шалгагша Цыпилма Бальжинимаева, багша Янжима Ивахинова, буряад хэлэн дээрэ гаража байдаг FM-радиогой захирал Жанна Дымчикова.

Тиихэдэ танхим соо Жамсаяа дэмжэжэ баһал тэргэтэй хүнүүд байлсажа, һайхан үгөөрөө дэмжэжэ харагдаа бэлэй. 

Номой хэблэгдэхэдэ һанамжаяа бэшэжэ элирхэйлһэн уран шүлэгшэ Галина Базаржапова-Дашеева, хинан шалгаһан Цырен-Ханда Дарибазарова хоёр эндэ байжа шадаашьегүй һаа, нэрлэгдэхэ ёһтой, ехэхэн үүргэ дүүргэһэн зон ха юм даа. 

«Жамса Цыденов 1993 ондо дунда һургуулияа дүүргээд, Зүүн Сибириин соёл урлалай ехэ һургуулиин буряад арадай аман зохёолой таһагта орожо, 1996 ондо дээдэ эрдэмтэй мэргэжэлтэн боложо дүүргэжэ гараһан. Тиигээд сэрэгэй албанда ябажа ерээ. 1999 ондо гэнтын аюулда орожо гэмэлтэһэн, тиигээд лэ энээхэн тэргэдэ „модохо“ баатай болоо ха юм даа. Эсэгэнь, аханарынь һүр һүлдыень унагаангүй, зоригжуулжа, зүб замаа олоходонь түшэг тулгань болоһон юм. Хэбтэриин хүшэр байдалда орошоод байхадаа элдэбын олон бодорлнуудые тархидаа мухарюулан бодоһоор, бэшэжэ захалһан бэшэ аа гү даа гэхээр, гэбэшье энэ ушарһаа уридшье үгэнүүдые гүрэжэ захалһан гэжэ элил даа..

Жамсын шүлэгүүд гүнзэгы удхатай баян, хурса үгэтэй, хүнэй сэдьхэл дайрахадаа хүсэтэй».


...Гажарһан сэдьхэлэйнгээ гуниг
Гансал мүшэдтэ зорюулдагби,
Мүнгэн сагаан нулимсыем
Мэдэхэл огторгойн одод.


Харанхы һүниин нүхэдни
Ходол намайгаа анхардаг,
Хүндэ хүшэр сагтамни
Хэзээдэш намайгаа ойлгодог...


Хойто һүниндөө уулзахабди, 
Хубаалдахабди гунигта бодолоо,
Хорбоо юртэмсын зоболонгые
Хөөрэлдэхэбди үнэн зүрхэнһөө.


Уйдан хэбтэхэдэм уярдаг
Унаган нүхэдтөө омогтойб,
Нүгөө һүни болотор
Нюдөө анихам, баяртай!


...Уран шүлэгөөрөө арад зоноо урагшань дуудаха, үндэртэ зоригжуулха үндэр уялгатай ПОЭТ байха юм гээбы, унтарха, уруудаха тээшээ бү яба, үргэлжэ үгсэжэ, дабажа ябаха хэрэгтэй! «Хороной хорондо, хоёрой нэгэндэ!» зоригоо зангидаад, урагшаа, залуу ПОЭТ!