Хабаадаха нюурнууд:
Боро —залуудаа (25-30), хожомынь 45-50 наһатай
Балма —Борын түрүүшын һамган 17 — 37 наһатай
Булад — Боро Балма хоёрой хүбүүн
Арюухан- Буладай нүхэр басаган, 17-той
Цыдылма — 40-өөд наһатай
Цымхэй — 50-аад наһатай
Гомбо — Борын ахай
Хорчима — 20 гаран наһатай
Пагма — почтальон, Балмын наһанай
Дондок — 20 гаран наһатай
Дулма — 30-аад наһатай
Геля — Гомбын һамган
Варя — Борын 2-дохи һамган
2 үхибүүд: Боро Варя хоёрой хүбүүн басаган хоёр
НКВД-эйн сэрэгшэд
НЭГЭДЭХИ ҮЙЛЭ
Нэгэдэхи үзэгдэл
СССР гүрэн руу хархис Германиин дайсад добтолон оронхой, хаа-хаанагүй бүһэтэйшүүлые сэрэгэй албанда татажа эхилэнхэй. Хүдөө нютагай бүхы эрэшүүл дайнда мордохоёо бэлдэжэ байнад.
Хүдөө хониной бууса. Һэеы гэрэй газаа Боро хажуур дабтажа байна. Балма хореодо үлгөөтэй арһан дэгэлэй тооһо губинэ.
Балма: Байза, хэр удаанаар ошохо гээшэб? Үбэл болотор дайсанаа дараад, бусашаха гээшэ гү? Үбэлэй хубсаһан. Али хүбэнтэй үмдэ, арһан дэгэлынь хэхэм гээшэ гү?
Боро: Үгы, Балма-а... Шимни... иихэдээ, юу суглуулнаш?
Балма: (мэгдэн һагад) Ямар тулам, сүүмхэ соо эдэ бүгэдыешни хэхэм гээшэб?
Боро: Мухаа, Балмахамни, юугээ хэлэнэш даа. Манай Совет гүрэн асари ехэ хүсэтэй ха юм бибди. Хараад байгаарай, бишни үшөө үбэл болоодүй байтар, дайсадаа дараад лэ, бусахаб.
Балма: Үгы, даа, юундэб даа, шамайгаа удаан болохо ха, гэжэ сэдьхэлни хүлгөөтэй байна.
Боро: Ши намда этигэ. Манай гүрэн хүн зондо тон ехэ анхарал табидаг, һанаата болодог засаг ха юм. Сэрэгшын дулаан арһан дэгэл, дулаан сабхи, малгай, бэлэй хуу үгэхэл. (Балма арһан дэгэл һарбайна).
Боро: (Энеэжэ) Һаа-һаа, энэ арһан дэгэлыешни үмдөөд, яагаад сэрэгшын жагсаалда зогсохо юмбиб? Ямар айбала гэжэ һанаха бшуу! Һа-һаа. Тиигээдшье үбэл болотор энэ дэгэлыешни хаана шэрээд ябаха юмбиб. (Энеэнэ).
Балма: (Гомдонгёор) Ши юушье ойлгоногүйш? Тиигээ һаа, энэ хүдэһэн бээлэй абаад ошо, гаршни сула хүйтэн байдаг ха юм.
Боро: (Бүри хүхин энеэгээд, хүдэһэн бэлэйень үмдэжэ үзөөд) Дулаан даа. Үгы, теэд энээнииешни үмдөөд, яагаад винтовкоёо гартаа бариха юмбиб. Энэ бэлэй баряад, шамайгаа хүйтэн үбэлдөө тэбэреэд лэ, дулаасуулан байхаар хадаа. (Бээлэйгээ арбагануулан, Балмые тэбэринэ)
Балма: Үгы, ши бүхы юумэ наадан болгожол байха, таби гэнэб, оройдоо.
(Тэдэ хоёр хүхилдэн носолдон, нааданад).
Балма: Боро, тиигээ һаа, энээхэн тэмээн хонин хоёрой нооһоор нэхэһэн оймһо абаад ошохош. Юушье мэдэнэгүйб. Абаагүй һааш, би гомдохоб!
Боро: (Энеэбхилэн) Шимни ямар эжыдэмни адли гээшэбши даа. Баарһамни, намайгаа иимэ һайхан басага шэлэжэ, һамга абаа гэжэ мэдэнгүй, хүлеэн, хүлеэн наһа бараа.
Балма: Эжынгээ амиды мэндэ ябахада, хүхеэжэ, hанааень тэгшэлжэ, һамга абахаяа яаһан юмши?
Боро: Үгы, ши, тиихэдэ стол доогуур мүлхижэ ябаа ха юм ши. Яагаад нарай нялха шамай һамган болгохо байгаабиб? (Энеэнэ)
Балма: Баһа шогложол бай. Нааданда ошоногүй, дайнда мордоно ха юмши?! (Дуугай байд гээд, нэнгэжэ) Инагни, минии томо болохые хүлеэжэ, минии нүхэр болоһондошни, би ехэ жаргалтайб.
Боро: Бидэ хоёр хоюулаа жаргалтайбди. (Тэбэрилдээд зогсонод)
Хоёрдохи үзэгдэл
Сэлмэг арюухан һүни. Боротоной һэеы гэр харагдана. Хүдөө хонишоной байдал. Боро Балма хоёр тэбэрилдэн зогсонод
Боро: Ямар гоё һүни гээшэб! Ямар олон мүшэд ониб-аниб гэлдэнэб? Тээ-тэрэ харана гүш? Долоон үбгэдэй хажуудаха байһан, тон адлихан мүшэд ши бидэ хоёр шэнги. Тон адлиханаар ялалзана.
Балма: Нээрээ, тон адлиханууд. Эдэ мүшэдые бидэ хоёр гэжэ тоолоё. Ходол эдэ мүшэдые хараад лэ, һанажа, бэе бэеэ хүлеэжэ байна гэжэ найдахабди. Зүб гү? ( абяагүй байд гээд) Харыш, тэрэ мүшэн унашаба. Би нэгэ һанал хүсөөб. Тэрэмни заабол бүтэхэ.
Боро: Юун гэжэ һанал хүсэбэш?
Балма: Хэлэхэгүйб. Нюуса сэдьхэлдээ тааһан юумэеэ хэндэшье хэлэнгүй байхада, заабол хүсэлдэдэг ха юм.
Боро: Хэн тухай нюуса һанал хүсэбэш, аа!? Нам тухай гү? Али хэн тухай? (Гасаалан наадална).
Балма: Ямар хүн гээшэбши даа, ходол наада барижа байха. Хэлэхэгүйб. (Тэнгэри өөдөө харан) Үнэхөөрөө, сүлөө сагтаа огторгойн одо мүшэд соо эдэ хоёр мүшэдые бэдэрэн, шам тухайгаа сэдьхэжэ, шамайгаа хүлеэн байхаб.
Боро: Тиигүүжэбди, заабол. (Һанаата болон) Шимни яагаад гансараа хонидоо харууһалжа байха аабши даа. Колхозой түрүүлэгшэ шамда нэгэ хүниие үгэхэ бэзэ. Тиигээдшье, бишни хонидойнгоо түл абалгын урда тээ бусахалби даа, хараад байгаарай. Манай СССР гүрэн ехэ хүсэтэй ха юм. Юун тэрэ фашис Германиие бута сохёод лэ хаяна бэзэбди.
Балма: Тиимэ ха гү? Түрүүлэгшэмнай Цыдылма абгайе үгэнэ ааб даа. Ходол түрэлгын үедэ туһалдаг ха юм. Шимни һанаата бү боло. Бүхы юумэ шадаха ха юмбиб. Шимнил олонһоо дутуу бэшэ, хүнһөө үлүү бэшээр, бэеэ һайнаар абажа ябаад, амиды мэндэ гэртээ бусыш даа. Зай, амарыш даа, үүрээр центр руу мордохош. (Һанаа алдана. Тэдэ хоёр хүтэрэлдэн, гэр руугаа оронод).
Гурбадахи үзэгдэл
Тэрэл хониной бууса. Цэдэлма арһан бээлэйнүүдые оёжо һууна. Газааһаа хээлитэй Балма орожо ерэнэ. Дэгэлээ тайлана.
Балма: Тэты! Ямар хүйтэн гээшэб? Мүнөө үбэл ехэ хүйтэн болохо хаш даа. Түрэхэ хонидтомнай хоол-хошо хүрэхэ гээшэ гү?
Цыдылма: Саһа багатай хадаа, хада майлын хагда шэмхэлэн, ондо орохо бэзэбди.
Балма: Бороһоо бэшэг ерээ үгы гү? Тугаар Пагма почтальон мориндо мордоһон зүүн тээшээ гүйлгэжэ ябаа һэн. Гонгор ахайнхи руу хэбэртэй. Дондогһоо бэшэг ерээ ха гү?
Цыдылма: Пагма хүрөөд, сэрэгшэдтэ оёһон бээлэй, оймһо суглуулаад, центр руу бусаа. Бороһоо һураг үгыл даа. Харин Гонгоройдо уйдхартай мэдээсэл ерээ. Дондог баатарай үхэлөөр нэгэ байлдаанда хосороо ха даа, баарһан. Ум дари дудаари дүри суухаа.
Балма: Ямар аймшагтай тодхор ерээ гээшэб?! Ан бунхан ажаһуухада яадаг юм? Боромни үхибүүтэй болохобди гэжэ мэдээсэлымни абаа гээшэ гү? Ори ганса бэшэг абааб. Тэрээн соогоо нэгэшье байлдаан тухай бэшэнэгүй. Гансал хүхюу энеэдэн. Иимэл дорюун зугаатай хүн гээшэл даа. Ходол хүхюу ябаха, намайгаа дорьбыемни үргэжэ, сэдьхэлыемни һамааруулжал ябаха. Би хээлитэй болоһон тухайгаа өөрөөшье мэдэнгүй байгааб. Тиигэжэ Боромни үхибүүн тухай мэдэнгүй дайнда мордоол даа. (Һугшарна).
Цыдылма: Муухаа, хүүхэмни, бэеэ барииш даа. Эрэ нүхэрэйнгээ холын замые уһа нулимсаар бү хаагыш даа. (Залд гэн) Эй, тэрэ харыш, одо мүшэд ехэл хурсаар яларжа байна!
Балма: (Һүрэжэ бодоод, сонходо дүтэлэн) Боро бидэ хоёрой мүшэд ямар гоёор сонхоорнай шагаажа байна гээшэб? А-а, теэд нэгэниинь юундэ һулаханаар харагданаб! Ай-даа, Боромни зүдэржэ ябана гээшэ гү?
Цыдылма: Үгы даа, ши буруу харанаш! Тон адлихан ялалзажа байна.
Дүрбэдэхи үзэгдэл
Балма гансаараа гэртээ. Мансытай үхибүү тэбэринхэй, бүүмэйлжэ һууна. Гэнтэ сэрэгэй хубсаһатай хоёр хүн дохолон Цэмхэйтэй хүрэжэ ерэнэ.
Сэрэгэй офицер: Та Дармын Балма гээшэ гүт? Танай нүхэр Буладай Боро сэрэгэй албанда ошоһон аад, тэрьелэн үгы болоо. Һаеын сагта энээ руу би боложо магад, али мүнөө хүрэжэ ерээд, хоргодоод байна гү? Болгоомжотой байгаарайт. Эсэгэ ороноо хамгаалхынгаа орондо, тэрьелэн үгы болоһон хүниие эндээ нюужа, хооллуулжа байжа болохогүй, ойлгостой гү?
Цэмхэй: (Билдаганан) Мэдээл һэмби, юрэ бэшэ, дан лэ һаа Совет засагые наада барижа, шог зугаа хэлэдэг һэн. Болоо, тиигэхээр лэ хүн һэн.
Балма: Юун гэнэ гээшэбта?!! Минии Боро тиимэ бэшэ, наһа үеэрээ тэрьелжэ, хоргодожо байгаагүй.
(Һүрөөтэй хүгжэм зэдэлнэ. Сэрэгшэд гэр соогуур Борые бэдэрнэ, нэгжэнэ, бүхы юумэ онгиргоно).
Табадахи үзэгдэл
Һэеы гэрэйнгээ газаа Цыдылма Балма хоёр арһа элдэжэ һуунад. Мориной түбэрөөн дуулдан, һахы һалаг Пагма-почтальон гүйлгэжэ ерэнэ.
Пагма: Ай, зайлуул. Юуншье боложо байна гээшэб? Сэсэгтын дабаан өөдэ үгсэжэ ябатарни, урдаһаамни нэгэ дохолон сэрэгшэн ябаба. Дүтэлһөөр ябатарни, тэрэмни Гонгорой Дондогтол адли болошоо. Теэд Дондог баатарай үхэлөөр унаа гэһэн үнэмшэлгэ бэшэг хоёр жэлэй саана өөрынгөө нюдөөр уншажа, Гонгор таабайнда абаашажа үгөө бэлэйб. Дайн дажарай үедэ элдэб шүдхэр шолмосууд өөдөө бодоно гэжэ Цэмхэй хөөрөө бэлэй.
Цыдылма: Үгы теэд яагаабши?
Пагма: Би мори тэргэеэ гэдэргэнь залажа, үнһэн-тооһон гүйлгэжэ ерэбэлби.
Балма: Пагма! Үгы тогтоод, тэргэдээ һуулгаад, Гонгор ахайнда Дондогые хүргэхэеэ яагаабши?
Пагма: Хэниие? Шүдхэрые гү? Яагаад үхэһэн хүн амидыгаар ябаба гээшэб? Юун уймар юумэ хэлэнэш?
Цыдылма: Пагмаа! Ши тэрэ тэнэг Цэмхэйтэеэ үшөө ехээр холбоорилдо, мунхаг болохош. Алдуу эндүү алибаа сагта болоол бэзэ. Магад ехээр шархатаад, мэдээгүй байхадань, наһа бараа гэжэ болоо. Хорбоо юртэмсэдэ элдэб юумэн боложол байдаг ха юм.
Балма: Ошоё, Пагма, хэзээ дохолон хүн гэртээ хүрэхэ гээшэб. Хүргэе. Хээтэй, Буладаа дуудажа, ундалуулаарайгты. Ямар гоё гээшэб, иигээд гэртээ бусажа ерэхэ. Бушуулая. (Пагма, Балма хоёр гаража ошоно)
Цыдылма: (Бодолгото болон һуутараа) Юун гэһэн һонин юумэн гээшэб? Одоол шэдитэ үльгэр мэтэ. Минии Сосор, баарһан, хаанашье ябаа юм ааб даа? Тэрэнэй ошоһон газарһаа, хай даа, бусахань хэсүүл гээбы даа.
Зургаадахи үзэгдэл
Харанхы һүни. Пагма Цэмхэй хоёр уулзана.
Цэмхэй: Зай, мүнөөдэр юу дуулаабши. Ангиин дайсанай һамгантай нүхэсэһэн зандаа гүш?
Пагма: Болиит даа. Юун дайсан гэжэ. Балмын эжы нялха нарай байхадань, наһа бараад, минии эжын хүхэ хүхэн намтай адлихан хүршэ үндыгөө ха юм. Нагаса эжынь мордожо, 10-аад наһандаа үншэрһэн Балмые хайрладагби. Баарһан. Танай үндэр зиндаагай анхарал татахаар ямар тимэ хабаатай хөөрэлдөө хэбэ гээшэб. Табан класс арай дүүргээд, Борын һамган болоо бэлэй.
Цэмхэй: Бү мэдэе, бү мэдэе, энэшни тэрэ Цэдэлмаатай һуудалаа нэгэдүүлэнхэй. Цэдэлма хэн бэ гэжэ мэдэнэ гүш? Энэшни манай нютаг аяар холын Хори, Яруунаһаа ерэһэн гэлсэдэг. Хэншье мэдэхэгүй. Энэ манай Мархаан түрүүлэгшэ элдэб дайсадые суглуулха. Ангиин дайсадта хамтын хони ямаа даалгаха. Ехэл алдуу хэжэ байна. Тэдэ бүгэдые суглуулан, дээдын зургаан руу донгодохол сагаа хүлеэжэ байнаб.
Пагма: Та намда бү хөөрыт. Би юумэ мэдэхэеэ һанагүйб.
Цэмхэй: Ши бү һалгана. Би шамайе худалдахагүйб. Зүгөөр минии үгэ соо бай. Үгы һаашни, тэрэ станци руу таряа тушаажа ошоходоо, хахархай мүшээгһээ адха орооһо хулууһыешни мартадаггүйб. Ойлгоо гүш?!
(Пагма сошон, мэгдэнэ).
Долоодохи үзэгдэл
Һэеы гэр соо. Орон дээрэ үхибүүн унтана. Цыдылма Балма хоёр аргаахан дуугаа дуулажа, хубсаһа оёно.
Балма: Хээтэй, эндэ һаяхан Пагма тан тухай ямар юумэ мэдэхэбши, хаанахи хүн бэ, юундэ гансаараа ходол ажаһуудаг байгааб гэжэ байжа мүшхөө. Үнэхөөрөө, би Борынгоо дайнда мордоһоор тантай суг ажаһуугаад, нэгэшье юумэ тан тухай мэдэнэгүйб. Минии ухаанда ороходо, та манай нютагта ажаһуунат.
Цэдэлма: Ажабайдал гээшэмнай хэсүүхэн даа. Бишни эндэхи нютагай бэшэб. Мүнөө сагта хэлэхэеэшье айхаар. Би ехэ баян айлай эрхэ басаган байгааб. Засаг түрэ хубилжа, галаб тохёолдоһон мэтэ, байдал һэлгээд, эжы аба хоёрни ангиин дайсад гэжэ хардуулан, буудажа алуулаа. Би тиихэ үедэ Сосор гэжэ нүхэртэй болоод байгааб. Тэрэмни хаарта наадаха, хэдэн хоногоор үгы болошохо.
Балма: (Гайхан) Таниие орхёод ябашадаг байгаа гү?
Цэдэлма: (Энеэнэ) Тиимэ даа, манайшье зарим эрэшүүл бадарган, эхэнэр хүниие хүншье гэжэ һанахагүй. Ходол ерэхыень хүлеэжэл байхаш. Угайдхада, үхибүүтэй болодоггүй һэм. Намайел зэмэлхэ. Би эрдэмтэй байһан тула, нютагай үгытэй үхибүүдтэ эрдэм заажа гарасалдаа һэм.
Балма: Теэд Осортнай хаана юм?
Цэдэлма: Хаарта намнажа, Хитад, Монголоор дамжан ябаһаар байтарынь, нэгэ мэдэхэдэнь, хилэ хаагдашоо хаш даа. Тиигээд лэ али нэгэ газарта амиды мэндэ ябаа гээбы даа, хөөрхэй.
Балма: Та яагаад нютагһаа гараабта?
Цэдэлма: Намай баян айлай басаган гэжэ хэн бэ даа донгодожо, мүрдэлгэ хэгдээ. Үгытэй хүнэй һамган болоо, ном һудар заадаг гэжэ хамгаалагдаад, табигдахадаа, нютагаа бусахаяа һанаагүйб. Энэ нютаг ерэжэ, Мархаан түрүүлэгшын дэмжэлтээр, энэ тэрэ ажал хэжэ ябаалби даа.
Балма: Би Бороёо Эхэ орондоо урбаа гэжэ этигэнэгүйб.
Цэдэлма: Зүб даа, хүлеэжэл, найдажал байгыш даа. Найдалай хүсэн шангал даа. (Бодолгото болон һуунад). Харана гүбши даа. Адлишаг хуби заяатай ши бидэ хоёр. Бэе бэеэ дүнгэлсэн, найдан, хүлеэхэһээ бэшэ, ямар ондоо сэсэн байхаб даа.
Балма: Энээхэн дулаахан бээлэй Боромни үмдөөд, буугаа гартаа бариха бэлэй. Минии оёһон хүдэһэн бээлэй абаад ошо гэхэдэмни, ехэ наада барижа, яагаад буудахабиб гээ бэлэй. Иимэ бээлэйдэ долёобор хурганай ёдойгоод байхаар оёдог юм гэжэ хэн мэдэлэй.
Цэдэлма: Эдэ бээлэйнүүдые үмдэһэн сэрэгшэд соо буряад хүбүүднай дайралдажа, эжымни, һамгамни оёо гэжэ һанажа ябаха бшуу. Энэнь тэдээндэ зориг хүсэл үгэхэл байха.
Наймадахи үзэгдэл
Зунай саг. Малай тэжээл бэлдэлгэ түлэг дундаа. Балма, Цыдылма, Дулма, Хорчима үбһэ сабшажа ябаһанаа, ерэнэд.
Дулма: (Ташаганаса энеэн) Һаа-һаа, Цыдылма хээтэй, та түрүүлэгшэ Мархаантай һэшхэлтэй болоо алтайт? Юун гэжэ удаан шэбир-һабир гэлсэбэ гээшэбта? Нюуса амарагууд байгаалтайт!
Цыдылма: Бү үбэштэйрээ, шинии толгойдо ганса эрэшүүл байха. Хэзээ годоорхоо болихо хүмши?
Дулма: Юу хэлэнэт, ямар эрэшүүл гэжэ. Алин юум тэдэтнай? Дүтэ наашашье танай Мархаан, дохолон Цымхэй, Далюу Балданһаа бэшэ эрэшүүлэй дүрсэшье үгыл.
Хорчима: Хүрөө болоо, эдэмнайшье яһала туһатай, хони ямаадаа гаргаха, улайшье хэхэдээ шадалтайнууд даа. Цыдылма, үнэхөөрөө юун болооб?
Цыдылма: Таряа хуряалганай урда тээ Балмые трактористын курсда эльгээхэмнай гээшэ гү, гэжэ асууна. Намай гансаараа Булад хүбүүгээ абаад, хонидоо харууһалха гүш гэжэ зүбшэнэл дөө.
(Дондок фронтовик- эрэмдэг, Дохолон Цэмхэй болон гурба-дүрбэн хүн ерэжэ, сайланад. Хорчима сай аягалан, Дондокто барюулна).
Хорчима: Дондог, ши ямар бэрхэ гээшэбши. Шинии дабтаһан хажуур ехэ хурса болоно. Мохоорношьегүй.
Дондог: Энэ эрэмдэг бэе үгы һаа, бусад эрэшүүлтэй адлил дайлалдажа, дайсанаа даралсажа байгдаха бэлэй. Тьфу, тулюур бэе!
Цыдылма: Ёһотойл сэрэгшэ гээшэш. Гэртээ бусажа, бидэндээ ямар ехэ туһа хүргэнэбши даа.
Балма: Амиды мэндэ ерээш, Эндээшье ехэ туһа ха юм.
Дулма: Мархаан түрүүлэгшэ, хүдөө малаа хаража, һү мяха фронт руу эльгээжэ байхадаа, ара талын найдамтай сэрэгшэд гээ бэлэй.
(Цымхэй Дондогто дүтэлжэ һууна).
Дондог: Цымхэй ахай! Би танһаа нэгэ юумэ асууха гэжэ һанаа һэм. Та намтай Могойтын станци дээрэ уулзаһанаа һанана гүт?
Цымхэй: Юу хэлэнэш? А-аа... ойлгоногүйб.
Дондог: Болиит даа, аха хүн байгаад, яана гээшэбта. Би Сүүгэлэй сэрэгтэ алба хаажа байхадаа, тарбага баряад, мяхыень борсолоод, арһыень элдэжэ, эжыдээ асарха гэжэ бэлдээ бэлэйб. Баруун дайнда тэндэһээ сэхэ мордохо болоод, тэрэ борсо, арһануудаа гэртэхиндээ дамжуулха гээд, танил хүниие хараашалхадаа, тантай уулзашоо бэлэйб. Тэрэ үгэһэн захяаемни юундэ эжы абадамни абаашажа үгөөгүйбта? Та тиигэхэдээ, намайе гэртээ һөөргөө бусахагүй гэжэ һанаа гүт? Дайнай халуун бурма соогуур һэтэлэн, иимэ үрөөһэншье бэетэй бусаа бэшэ гүб? Та энэ дайнда манайхин илаха гэжэ этигээгүй гээшэ гүт?
Цымхэй: Нохойн годон! Юугээ нэхэнэш?! Һэ! Үшөө! Баһахаяа һанаа һаа, ондоогоор баһа!
Дулма: Ха-ха, Та борсын мяхаар намайе эдеэлүүлхэб гэжэ байжа һаймһардаг, үбэртэм орохоёо һанадаг бэлэйт. Тэрэ Дондогой борсолһон мяхан һэм бы?! Эгээ зүб лэ танһаа тэрьелээ һэм. Ойгоо гутахаар!
Балма: Тарбаганай арһаар Цыдылма абгайда малгай оюулаа бэлэйт!
Цымхэй: Ши, урбагшын һамган, абяагүй бай, Хэлээ хаза, хаанаһаа намда оробош. Шам шэнги зоной хүн зонһоо эшэжэ үгы болохоор байдалтай аад, одоо хүниие хардажа байха. (Балмые сохихоёо һанана, Цыдылма бэеэрээ халхалан, булта Цымхэйдэ аһалдана, носолдоно). Байзагты даа, Энэ Мархаан таанадые һула табиһан һур мэтэ болгоо. Үзөөрэйгты, минии нюдарга соо орохол байхат. (Хашхаран, далда ороно. Цыдылма Балмые тэбэрин зогсоно. Балма һугшарна).
Цыдылма: Мухаа, Балма, юундэшье тэрэ малгай тухай хэлэбэш даа. Энэ золиг хүн зондо амар заяа үзүүлхэеэ болёо.
Дулма: Өөрынгөө мууда һогтуугаар хүлөө хүлдэхөөгөөд, инвалид гээшэб, гэжэ байжа хашхарха. Бү айгты, энэ муухайһаа.
Хорчима: Ш-шш! Ааляар! Энэтнай тойроод хуу шэхэнүүдые табиһан, аймшагтайл хүн гээшэ!
Цыдылма: Зай, нара орохон, үбһэеэ саашань хуряая даа. Энэ хүниие ондоо болгохо бэшэбди... (Булта ошонод)
ХОЁРДОХИ ҮЙЛЭ
Нэгэдэхи үзэгдэл
1960-аад он. Эрхүү хото. Буладай Гомбын гэр бүлэдэ хүл хөөрсэгэнөөн. Саанахи таһалга соо Геля эдеэ хоол бэлдэнэ.
Гомбо: Яаһан гайхалтай юумэн гээшэб? Ой ухаанда орохоор бэшэ. Боро амиды мэндэ нютагаа бусаха гэжэ тухайлаашьегүйб. Түрмын тамада шархяа хатаа бэзэ гэжэ һанааб. Вот гайхалтай! (Иишэ, тиишээ алхална. Үүдэнэй хонхо наяржа, Боро нэгэ ород эхэнэр, хоёр үхибүүдтэй орожо ерэнэд).
Гомбо: Орогты, орогты, Зай, дүүхэй, түнтүүгээ үгыш даа. (Тэбэрилдэнэ, үндэлсэнэ).
Боро: Ахай, танилсагты, минии наһанай нүхэр Варвара. Варенька, проходи, не стесняйся. Это наши дети. Володя, Марина.
Гомбо: Геля, ерыш, айлшадаа угтыш!
Геля: Ой, ямар һанагдаагүй айлшад ерэбэ гээшэбта. Милости просим, эдеэн болохоёо байна. Харгынгаа тооһо угаахаяа энэ таһалга руу орогты. (Булта гарана. Һөөргөө Боро ерэжэ, Гомбо тээшэ шэртэнэ).
Гомбо: Боро, ши бидэ хоёрой хөөрэлдэхэ юумэн ехэ олон.
Варя: (Саанаһаа) Борис, Боря, иди сюда.
Боро: Мэнэ ерэхэб. (Гомбодо) Ахай, энэ 20 жэлэй туршада юун намтай болоогүйб даа. Амиды голтойл хадаа тэсээб. Бишье ганса бэшэ, ямар олон зоной хуби заяан төөригдэн хубилаа гээшэб, сошохоор. (Гаража ошоно).
Хоёрдохи үзэгдэл
Хотын гудамжа. Скверик соо һандали дээрэ Боро Гомбо хоёр һууна.
Гомбо: Зай, дүүхэй. Шимни ехэ аймшагтай юумэндэ ороод, гаража ерээ ха юм ши даа. Теэд яахаб, Гүрэн түрэмнай өөдөө бодожо, сагшье һайжараа. Саашань ажаһуудалаа үргэлжэлүүлхэл болоо бэзэбди. Архангельскдаа хэрэ түбхинөөбши?
Боро: Байдал хэсүүшэг. Агаяа бусаха һанаатайб. Теэд...
Гомбо: Юун бэ теэ? Шамайе сагааруулаа ха юм. Хаанашье ажаһууха эрхэтэй болоо ха юм ши?
Боро: Ахай, би дайнай урда тээ 17-тойхон Балма басага һамга абаа бэлэйб. Тэрээн тухаймни дуулаа һэн гүт?
Гомбо: Байза, нээрээ, намда дуулгаа бэлэйш. Теэд бишни тэрэ гэһээр нютагаашье бусаха сүлөөгүй ажаллааб. Манай завод Казахстан руу зөөгөө бэлэй. Теэд шинии Агадаа үгы байхадашни, хэндэшье ошохобиб даа. Наһанайнгаа амаралтада гараад, ошохо бэзэб. Арай гэжэ амархадаа, Гелиин нютаг түрхэмүүдтэнь ошоод лэ, жэл үнгэршэнэ. Балма гэнэ гүш? Үхибүүтэй һэн гүт?
Боро: Үгы, үрдеэгүй. Үншэн басагахан һэн даа, залуу. Һаял гэрлээд, хони даагаад, ажаллажа байтарнай, дайн эхилээ бэлэй. Намай хүлеэжэ ядаад, ондоо хүндэ хадамда гараа гээбы даа. Бэшэг бэшэхэ эрхэгүй, дуулгаха хүншье ушараагүй. Ээх-хэ гэж дээ.
Гомбо: Ши, Боро, иигэ. Манайда Варварашни үхибүүдээрээ байжа байг. Бишни ажалһаа табилга абаһуу. Хоюулаа Агаяа ошожо, разведка хээд, хэр байдал гээшэб, хаана түбхинөө һаашни дээрэ хаб гэжэ элирхэ.
Гурбадахи үзэгдэл
Хүдөө хониной бууса. Үнөөхил Һэеы гэрэй газаа Булад хажуур сохижо һууна. Үбһэнэй хаһа. Гэрһээ Балма гарана.
Балма: Мухаа, хүбүүмни, бишни хониёо эрьеээд ерэһүү. Хадын саана золигууд гарашаба, дурамбайгаар харагданагүй. Наашан залаһуу.
Булад: Эжы, та амарагты. Би өөрөө ошоһуу.
Балма: Үгы даа. Нэгэ бага һэргээд ерэһүү. Угаа арюухан үдэр болоод байна. Сэдьхэлдэмни тааруу, зохид байна. (Ошоно. Булад ажалаа үргэлжэлүүлнэ).
Булад: Баарһан,эжымни. Хара ажалһаа ондоо юу мэдэхэб даа... Яагаа эжымни мүнөөдэр дорюухан, хүнгэн болоод ябанаб даа...
(Сценын наада талада гү, али... харанхы болоод, сцена эрьелдэнэ. «Уазик» машинын абяан дуулдажа, «Зай һайн бэлэйт. Баяртай» — гэжэ дуулдаад. Боро Гомбо хоёр орожо ерэнэ. Үргэн нэмжыһэн тала).
Гомбо: Харыш, Боро, ши бидэ хоёрой наададаг шугы.
Боро: (Амилна, сээжээр дүүрэн агаар һорон амилна) Ямар гоё гээшэб? Түрэһэн нютагаймни агаар! (Газар дээгүүр хүльбэрнэ) Одоол хэды дахин дурсаа, хэды дахин зүүдэлээбиб... Гоё һайхан талаяа, түрэл нютагтаа амар жаргалтай байнаб гэжэ байтараа, гэнтэ һэришэхэдэшни, үнөөхил сошордолто байдал... (Гажарна, сэдьхэлээ хүдэлгэнэ).
Гомбо: Бишьеш нютагаа бусахая хэды тэгүүлээд, сүлөөгүй байһандаа найраад... Сэхыень хэлэхэдэ, намайе хэншье хорёогүйл даа, хэншье эндэһээ үлдөөгүй.
Боро: Гайхалтай, ямар һонин хуби заяатай эсэгын хүбүүд гээшэбибди?
Гомбо: Энээхэн талмайда буусаяа абамнай зохёодог бэлэй. Зүб гү?
Боро: Ахай, би буусаяа эндэһээ нэгэ бага саашаа урилаа һэм. Энээхэн шугын саана. Ошоё.
Гомбо: Тээ тэрэ хара даа, хони адуулжа хэм даа ябана!
Боро: Али? Ээх, саашаа орошобо. Ябая. (Буладай ажаллажа байхада,Боро Гомбо хоёр орожо ерэнэд).
Боро: Сайн байна.
Булад: Сайн байна. Наашаа гарагты.
Боро: Энэ хэнэйхи эндэ ажаһуудаг бэ? Хэлэжэ үгыт.
Булад: Эндэ Буладай Борынхи байдаг. Би Булад хүбүүниинь гээшэб
Боро: Борынхи? Буладай Борынхи? Хүбүүниинь... (Зог татан зогсошобо). Булад, гайхалтай. Эжышни Балма гү?
Булад: Тиимэ, Балма.
Гомбо: (Дүтэлэн) Үгы, энэ ёһотойл Булад абамнай бэеэрээ байжа байнал.
Булад : Хүлисэгты, таанар хэд гээшэбта? Би ойлгоногүйб... (Энэ үедэ Балма орожо ерэнэ).
Балма: Сайн байна. Үй, энэ... Байз... Боро... Боромни, ши ерээ гүш? Мэдээл һэмби. Заабол шамай ерэхэ гэжэ. (Гүйжэ ошоод, тэбэринэ).
Боро: Балма. Балма... Шимни мүнөө болотороо намай хүлеэһээр гүш? (Боро Балма хоёр тэбэрилдээд, Гомбо Буладые тэбэрин зогсоно).
Балма: Булад, хүбүүмни, энэ абашни гээшэ. Амиды бусаал бидэндээ. Би хэлэдэг бэлэйб. Хэзээ нэгэтэ Боромни заабол бусаха гэжэ.
ГУРБАДАХИ ҮЙЛЭ
Нэгэдэхи үзэгдэл
Һүни. Огторгойдо одо мүшэд ялалзана. Балма Боро хоёр зогсонод.
Боро: Балма, гайхалтай. Би хүбүүтэй болооб гэжэ тухайлаашьегүйлби. Ямар гайхалтай хуби заяан гээшэб?
Балма: Хуби заяан гэжэ гү? Һм... Үгы, Боро, дайнда мордоһооршни аяар 18 жэл үнгэрөөл. Шимни хаана ябаа гээшэбши?
Боро: Хайратамни, шамтаяа, түрэл нютагтаяа хахасаһаар лэ, сэрэгэй жагсаалда дайсанаа дарахабди гэһэн найдал ехэтэй мордоо бэлэйб. Совет засагай асари томо хүсэндэ этигэн ябаа бэлэйб, теэд... Эшхэбтэр даа, гартаа буу баряад дайсадтаяа тэмсэхэб гэһэмни, модон буу гартамнай барюулаа.
Балма: Модон буу? Юу хэлэнэш, нааданда табяа юм гү?
Боро: Гэнтэ добтолгодо ороһон гүрэндэмнай бүхы сэрэгшэдээ хангаха буу һомоншье , хубсаһа хунаршье дуталдаа. Тиигэжэ гартаа модон буу баряад, нэгэ ехэ байлдаанай газар поездоор абаашагдажа ябатарнай, ехэ боомбо тэһэрээд, вагон соохи амиды үлэһэн сэрэгшэд немецүүдтэ баригдашообди. Үбэл, хүйтэн, дайсадшье хүнгэн хубсаһатай, манай дулаан хубсаһа буляажархёо. Ябагаар бидэниие туугаад, холо гэгшэ абаашаа. Харгыдаа зобоһон тулиһан зониие буудажа алажархиха. Хүйтэн саһан соогуур хүл нюсэгэн, ганса халимдар үмдэтэй хүлэй хурга болон энэ гараа хүлдөөгөө бэлэйб. Эгээл тэрэ үедөө шиниингээ оёһон хүдэһэн бэлэй, нооһон оймһо дурсан һанаа бэлэйб даа, Балмахамни.
Балма: Баарһамни даа. Юун гэһэн аза талаангүй байгаабши даа, хайратамни...
Боро: Эшелондо бултыемнай боошхо соо дабһалһан загаһад мэтээр шэхээд, Германи руу асараа. Үлэн хооһон, хүйтэ нойтондо ехэ олон зон хосороо. Арай шамай амиды үлэһэн бидэниие жэрытэр зогсоогоод, бэе махабадымнай шалгажа, мори шэлэдэг мэтээр, аман соохи шүдыемни тооложо байгаад, үзөө. Бидэнэй хараһаар байтар, үри хүүгэд, үндэр наһатай үбгэ хүгшэдые амидыгаар шатаадаг байгаа. Нилээн удаан байтарни, намай болон үшөө нэгэ арбаад шиираг шадалтай хүбүүдые суглуулан, жэрылгэжэ зогсоогоод, немец хэлэн дээрэ хашхаралдаа. Ойлгохо янзадамни арбайтэн, арбайтэн гэхэ юм, ажал хүүлэхэнь хаш гэжэл тухайлбаб. Бидэниие банида угаалгаад, сэрэгэй бэшэ, юрын хубсаһа үмдэхүүлээ. Тиигэжэ, намайе нэгэ немец айлайда абаашаа һэн. (Сэдьхэлээ хүдэлгэнэ).
Балма: Хайрата гансамни, ямаршье хүшэр байдалда орообши, баарһамни.
Боро: Тэрэ айлынь хүдөө, нэгэ ехэ гахайн фермэтэй һэн. Намтай суг үшөө хоёр хүн ажаллаа. Нэгэнь поляк, нүгөөдэнь хохол. Тиигэжэ бидэшни хэдэн жэлэй туршада тэндээ ажаллаабди. Совет армиин ерэжэ, бидэниие сүлөөлхэдэ, юун ехээр баярлаа, хүхеэ һэмбиб. (Гэрэл унтарна).
Хоёрдохи үзэгдэл
Сцена дээрэ зүдэрһэн залуу Боро. Совет хубсаһатай сэрэгшэн Борые мүшхэнэ.
Офицер: Худалаар бү хэлэ! Эсэгэ орондоо урбажа, һайн дураар, бэеэ тушаагааб гэжэ сэхыень хэлыш. Дайсадтай нэгэдэжэ, тарган гахайн мяха эдижэ, эшээн соо шэбэлээд байгаад, манда баригдаа ха юмши?! Шинии өөхэн соо умбажа байхада, Совет армиин сэрэгшэд улаан голоороо Илалта шэрээгээ! Үтэр хэлэ, үнэн сэхыень хэлэжэ, эндэхэнэ гараа таби!
Боро: (Зүдэрэнхэй, сохюулһан, арай шамай дуугарна) Би дахин хэлэнэб. Ондоо арга байгаагүй. Поездын тэһэрхэдэ, шархатаһан би нэгэ мэдээ ороходоо, хүреэлгэндэ абташоод байгааб.
Офицер: Ши аймхай, ахир амитан! Дайсанай һабарта ороходоо, буудажа тэдэниие алаад, эрэлхэг баатарай үхэлөөр унаха байгааш!
Боро: Гартамни үнэн буугай байhан hаа, тиигэхэл һэм бэзэб. Теэд, нааданхай модон буугаар хэды зониие алаха байгаабиб? Дайсанай һабарта оронхоор, бэеэшье буудаха һэн бэзэб. Теэд модон буу...
Офицер: Үшөө худалаар хэлэ! Һэ, ямар модон буу гээбши?! Ши Совет засагые ахир гэжэ хардажа, баһажа байна ха юм ши? (Үрзэгэнүүлэн сохино. Боро мэдээгээ алдана). Харуул, энээниие абаашажа, шорон соо хаягты.
(Хоёр сэрэгшэд ерэжэ, Борые сохин, шэрээд абаашана).
Дикторэй абяан: Советско союзай трибуналай шиидхэбэреэр, Эсэгэ орондоо урбагша Булатов Боро 10 жэлээр сүлэлгэдэ эльгээгдэбэ. Тэрэ Росси гүрэнэй хэдэн хото болон Эрхүү, Шэтэ, Агын округ, Буряад орон руу ошожо болохогүй. Энэл болзорто бэшэг бэшэлсэхэ эрхэгүй.
Гурбадахи үзэгдэл
Хүгжэм зэдэлнэ. Прожектор Боро Балма хоёрые гэрэлтүүлнэ.
Боро: Аяар холын Архенгельскын дайда руу эльгээгдэжэ, намдал адли зонуудтай суг харууһан доро байрлаабди. Одоол ямаршье зэмэгүй гэжэ сагааруулагдаад, энэ бусажа ерэбэлби. Гомбо ахайн намайе бэдэрээгүй һаань, яахашье байhанаа мэдэнэгүйб.
Балма: Юун гэнэш! Би хүбүүнтэеэ үдэр һүнигүй шамайгаа хүлеэжэл байгаалби.
Боро: Бишье байгаал бэзэб? Шимни яажа байгаабши?
Балма: Байлгаалди даа, элдэбээр. Цэдэлма абгайе һанана гүш?
Боро: Һанана. Мүнөө хаанаб?
Балма: Баарһамни, үгыл даа. Аймшагтай ушар болоһон юм. Хөөрэхэл болоо бэзэб. Шамай үгы болоо гэһэн мэдээсэл ерэһэнһээ хойшо тэрэ Цымхэй бүри годоороо. Намда сүлөө алхамшье хүүлэхэгүй. Энэ тэрэ шалтаг олоод лэ, Цыдылма абгайе намһаа холо эльгээхэ. Нэгэтэ Цыдылма эгэшые Могойтын станци таряа тушаахыень эльгээгээ. Би хүбүүнтэеэ хонидоо хараад үлөөб...
Дүрбэдэхи үзэгдэл
Балма хүбүүгээ унтуулна. Дэнгээ аһаагаад, юумэ оёжо байтарнь, газаа нохой хусаад, хэн бэ даа тоншобо. Балма ханада үлгөөтэй буу баряад гараба.
Балма: Хэн бэ? Хотошо, Хотошо, хаанабши?
Цымхэй: Мухаа, Балма, бү ай. Бишни ерээб даа.
Балма: Та юундэ энэ орой ерээбта? Юун хэрэгтэйб? Цыдылма эгэшэ бусахаар болоо, ерэбэ гэжэ һанаалби.
Цымхэй: (Дүтэлжэ, Балмын гарһаа бууень абаад, хорёодо түшүүлнэ. Балмые тэбэрижэ эхилнэ). Мухаа, би шамгүй байха аргамгүй. Ямар сэбэрхэн, залуухан гээшэбши даа. Яагаад иимэ залуу эхэнэр эрэгүй байба гээшэбши. Намтайл һайдалда, гэдэһэеэ үлдэжэ байхагүйш.
Балма: Болиит, яажа байнат. (Носолдоно). Би хадамтай ха юмбиб, Та яанабта?
Цымхэй: Юун хадамтай гэжэ. Тэрэ Борошни үни галабта шархяа хатаагаа бэзэ. Бишни ёһотойл эрэ байхаб. Ерэ наашаа, эрхэлүүлһүү. Үнжэгэн бэеэшни ангашоо, үлдэшоод байна ха юм. (Таһа шүүрэжэ баряад, унагаажа, хүсэлхэеэ һанана. Балма диилдэжэ эхилнэ. Эгээл энэ үедэ Цыдылма гүйжэ ерэнэ).
Цыдылма: Энэ юун боложо байна гээшэб! Ши ороолон дааһаа, үтэр таби! (Цымхэй Цыдылмае тарайса түлхижэрхинэ. Цыдылма ошоод, хорёо нэшэн унахадаа, үлгөөтэй буу барижархина. Тэрэнээ баряад һүрэжэ бодоод, Цымхэй руу зангажа) Үтэр таби! Үгы һаашни, эндэшни буудажа алахаб. (Цымхэй нэгэ гараараа Балмын ута үһэ зулгаанхай, шэрээд бодоно).
Цымхэй: Юу буудаба гээшэбши. Үтэр тэрээнээ табяад, гэртээ оро, һаалта бү хэ! (Балма хашхарна, ёолоно).
Цыдылма: Үтэр таби гэнэб! Хэды болотор бидэниие баһаха хүмши. Би шамда хэлээ бэлэйб. Үшөө дахин Балмада аһалдабалшни алахаб гээ бэлэйб!?
Цымхэй: (Балмые табижа, Цыдылма руу дугдашана) Ши, шара эмэ! Хаанаһаа һанаабши минии урдаһаа эсэргүүсэхэеэ. Шам тухай элдэб юумэ дуулааб, НКВ-дэ руу дуулгахаа байнаб. Эндэ шэбээлхэб гэжэ һанаа гүш? Тэрэ шинии үбгэн нэрэтэйшни япон сэрэгтэ ябана гэжэ элирээ. Тэрээнээ хойноһоо шиишье арадай дайсан, япон тагнуулшан гээд ошохош, һаядаа. Үтэр асар, буугаа! (Носолдоно. Буугай абяан нэершэнэ. Цыдылма буугаа шэдэжэрхинэ. Цымхэй һолжорон, газарта унашана. Балма мэгдэн, Цыдылмаада гүйжэ ошон, аһалдашана). Харанхы болоно
Балмын абяан дуулдана: Тиигэжэ Цыдылма хээтэй Цымхэйе алаа, Японой тагнуулшан байгаа, үнэн сэхэ ажалшаниие хороохо гэһэн даабаритай байгаа ха, гэжэ байжа хардуулан, тушаагдаһаар, мүнөөшье болотороо һураггүй.
Табадахи үзэгдэл
Сценын захада Боро Балма хоёр зогсоно.
Боро: Гайтайл юумэ үзэбэт даа. Баарһамни.
Балма: Мүнөө шимни ерээш. Одоол эрьехэ наран, жаргаха наһан ерээ бэшэ гү? Шамайгаа хүлеэхэдэмни, Булад хүбүүмни намда ямар ехэр туһалааб. Хүбүүгээ харахадаал, досоомни наран гарашаха, шинимни нюдөөр энеэбхилэн намайгаа хараха. Хэдэн жэлэй туршада хэды уһан урдааб, элдэб юумэн тохёолдоо. Гансал шамайгаа хүлеэжэл, хүлеэжэл байгааб. Хүн намда хэлэхэ, дайн дүүрээ, Борошни наһа бараа хадаа, гэртээ бусанагүй. Хардуулһан, сүлүүлһэн зон гэртээ бусажал байха, гансал шимни ерэхэгүйш. Зүрхэмни лугшаха, шамайе хосороо гэжэ нэгэшье бодол ухаандаа тогтоогоогүйб. Амиды мэндэ ябанал гэжэ найдааб. Цыдылма эгэшэ найдажал бай, найдалай хүсэн шанга, заабол бүтэхэ гэдэг һэн. Боро, шимни мандаа бусааш, Одоол намһаа жаргалтай хүн үгыл. Ямар гоё гээшэб! Би шамдаа этигэнэб, шишье бидэндээ тэгүүлээш! (Хүхинэ, эрьелдэн, тэбэринэ).
Боро: Һанаа алдан: Балма, хүлисыш даа, Бишни шам шэнги иимэ шанга найдалтай байжа шадаагүйб...
Балма: Боли, нүхэрни, бэеэ бү зэмэлэ. (Амыень альгаараа таглана). Одоол мүнөө хүбүүмнай томо болоо. Мэнэ иигээд сэрэгэй албанда мордохонь. Дондог Хорчима хоёрой Арюухан гэжэ басагантай нүхэсэнэ.
Гэрэл унтарна.
Зургаадахи үзэгдэл
Прожектор Булад Арюухан хоёрые гэрэлтүүлнэ. Тэдэ хоёр хоюулаа хүтэрэлдэн гаража ерэнэ.
Арюухан: Шимни иигээд сэрэгэй албанда мордохошни. Би яагаад шамгүй байха гээшэбиб?
Булад: Ямар гоё һүни гээшэб! Ямар олон мүшэд ониб-аниб гэлдэнэб? Тээ-тэрэ харана гүш? Долоон үбгэдэй хажуудахана байһан, тон адлихан мүшэд ши бидэ хоёр шэнги. Тон адлиханаар ялалзана.
Арюухан: Нээрээ, тон адлиханууд. Эдэ мүшэдые бидэ хоёр гэжэ тоолоё. Ходол эдэ мүшэдые хараад лэ, һанажа, бэе бэеэ хүлеэжэ байна гэжэ найдахабди. Зүб гү? ( абяагүй байд гээд) Харыш, тэрэ мүшэн унашаба. Би нэгэ һанал таагааб. Тэрэмни заабол бүтэхэ.
Булад: Юун гэжэ һанал хүсэбэш?
Арюухан: Хэлэхэгүйб. Нюуса сэдьхэлдээ тааһан юумэеэ хэндэшье хэлэнгүй байхада, заабол хүсэлдэдэг ха юм.
Булад: Хэн тухай нюуса һанал хүсэбэш, аа!? Нам тухай гү? Али хэн тухай? (Гасаалан наадална).
Арюухан: Ямар хүн гээшэбши даа, ходол наада барижа байха. Хэлэхэгүйб. (Энеэгээд, гүйнэ, хойноһоонь Булад намнасалдан, гаража ошонод).
Долоодохи үзэгдэл
Балма: Һанана гүш, эгээл бидэ хоёр шэнги. Би үшөө иигэжэ хэлээ бэлэйб: Үнэхөөрөө, огторгойн одо мүшэд соо эдэ хоёр мүшэдые бэдэрэн, шам тухайгаа сэдьхэжэ, шамайгаа хүлеэн байхаб. Зүб гү? (Шэртэн, Бороёо адаглана). Боромни, юундэ абяагүй, гунигланаш?! Юундэ уруу дуруу байнаш? Юун болооб? (Һэжэглэн, гайхан зогсоно).
Боро: Хүлисэ, Балма. Бишни шам шэнги иимэ хүсэтэй найдалгүй, үнэн сэхэ байжа шадаагүйб,.. ондоо уялгатай болошооб...
Балма: Ш-шш, абяагүй бай... Бэеэ бү зэмэлэ. Бү хэлэ, бэеэ бү зобоо... аргагүйб... Намда ондоо хүсэн үгы. (Эрьелдэн аргаахан ошоно).
Боро: Балма, Балмахамни, би яахам гээшэб?
Балма: (Зог татан, зогсоно, нэгэ гараа дээшэнь үргэжэ, сэхэ доошонь табижархина) Би юушье мэдэхэеэ һананагүйб, ойлгоношьегүйб. (Абяагүй зогсонод. Балма эрьелдэн, Борые һүүлшынхиеэ хараһан мэтээр) Ошыш даа, уялгаяа дүүргыш... Ши бидэ хоёр суг ажаһууха золгүй байгаа хабди. Би шамайе хүлисэнэб. (Аргаахан саашаа, тэмтэрэн,, ошоно).
Боро: (Гансаараа үлэжэ) Яахам гээшэб? Юун гэһэн саг гээшэб? Юун гэһэн зоболонто, үнэхөөрөөл төөригдэһэн хуби заяан гээшэб? Юунэй түлөө, ямар нүгэл хэһэндээ түрэл һайхан нютагтаяа, инаг гансатаяа хахасаха баатай байгаабиб? (Боро тархияа гунхуулан зогсоно, тэрэнэй һанаһан бодолнууд дуулдана) Олон жэл соо зүдэрэн зобон ябахадаа, суг ябаһан зонойнгоо үхэл үзэжэ, иигээд лэ наһан үеэрээ нютагаа бусахагүйл хаб даа гэжэ этигэл, найдалаа алдаад, намда туһалжа, үлэн хооһон байдалһаа абаржа, бэеымни эмшэлһэн Варя эхэнэртэй гэрлээ бэлэйб. Балмахамни эды залуу наһандаа намһаашье үлүү һайн байдалда байгаагүй, баһал зүдэрөө, теэд инаг дуранайнгаа элшэ унтараангүй, найдалай хүсөөр намайгаа хүлеэжэл байгаа.
Боро: Би тиихэдээ урбагша болоно гүб?.. Намда найдалай хүсэн дуталдаа... Хэн гэмтэйб?.. Саг,.. засаг... Жэгтэйл хүлгөөтэй саг байна даа...
Х Ү Ш Э Г Э
Диктор: Энэ зүжэг үнэн болоһон ушар дээрэ үндэhэлөө. Боро Варя нүхэртэеэ Ага нютагаа бусажа, Орловск тосхондо түбхинөө. Тэдэнэй гурбан хүүгэдынь Булад ахатаяа харилсажа ажаһуугаа. Харин Балма дахин хадамда гараагүй, Булад Арюухан хоёрой үхибүүдые абалсаһаар, тэдээндээ үргүүлжэ, айл нютагтаа хүндэтэй, буянтай хүгшөө гүүлэн ажаһуугаа
Боро —залуудаа (25-30), хожомынь 45-50 наһатай
Балма —Борын түрүүшын һамган 17 — 37 наһатай
Булад — Боро Балма хоёрой хүбүүн
Арюухан- Буладай нүхэр басаган, 17-той
Цыдылма — 40-өөд наһатай
Цымхэй — 50-аад наһатай
Гомбо — Борын ахай
Хорчима — 20 гаран наһатай
Пагма — почтальон, Балмын наһанай
Дондок — 20 гаран наһатай
Дулма — 30-аад наһатай
Геля — Гомбын һамган
Варя — Борын 2-дохи һамган
2 үхибүүд: Боро Варя хоёрой хүбүүн басаган хоёр
НКВД-эйн сэрэгшэд
НЭГЭДЭХИ ҮЙЛЭ
Нэгэдэхи үзэгдэл
СССР гүрэн руу хархис Германиин дайсад добтолон оронхой, хаа-хаанагүй бүһэтэйшүүлые сэрэгэй албанда татажа эхилэнхэй. Хүдөө нютагай бүхы эрэшүүл дайнда мордохоёо бэлдэжэ байнад.
Хүдөө хониной бууса. Һэеы гэрэй газаа Боро хажуур дабтажа байна. Балма хореодо үлгөөтэй арһан дэгэлэй тооһо губинэ.
Балма: Байза, хэр удаанаар ошохо гээшэб? Үбэл болотор дайсанаа дараад, бусашаха гээшэ гү? Үбэлэй хубсаһан. Али хүбэнтэй үмдэ, арһан дэгэлынь хэхэм гээшэ гү?
Боро: Үгы, Балма-а... Шимни... иихэдээ, юу суглуулнаш?
Балма: (мэгдэн һагад) Ямар тулам, сүүмхэ соо эдэ бүгэдыешни хэхэм гээшэб?
Боро: Мухаа, Балмахамни, юугээ хэлэнэш даа. Манай Совет гүрэн асари ехэ хүсэтэй ха юм бибди. Хараад байгаарай, бишни үшөө үбэл болоодүй байтар, дайсадаа дараад лэ, бусахаб.
Балма: Үгы, даа, юундэб даа, шамайгаа удаан болохо ха, гэжэ сэдьхэлни хүлгөөтэй байна.
Боро: Ши намда этигэ. Манай гүрэн хүн зондо тон ехэ анхарал табидаг, һанаата болодог засаг ха юм. Сэрэгшын дулаан арһан дэгэл, дулаан сабхи, малгай, бэлэй хуу үгэхэл. (Балма арһан дэгэл һарбайна).
Боро: (Энеэжэ) Һаа-һаа, энэ арһан дэгэлыешни үмдөөд, яагаад сэрэгшын жагсаалда зогсохо юмбиб? Ямар айбала гэжэ һанаха бшуу! Һа-һаа. Тиигээдшье үбэл болотор энэ дэгэлыешни хаана шэрээд ябаха юмбиб. (Энеэнэ).
Балма: (Гомдонгёор) Ши юушье ойлгоногүйш? Тиигээ һаа, энэ хүдэһэн бээлэй абаад ошо, гаршни сула хүйтэн байдаг ха юм.
Боро: (Бүри хүхин энеэгээд, хүдэһэн бэлэйень үмдэжэ үзөөд) Дулаан даа. Үгы, теэд энээнииешни үмдөөд, яагаад винтовкоёо гартаа бариха юмбиб. Энэ бэлэй баряад, шамайгаа хүйтэн үбэлдөө тэбэреэд лэ, дулаасуулан байхаар хадаа. (Бээлэйгээ арбагануулан, Балмые тэбэринэ)
Балма: Үгы, ши бүхы юумэ наадан болгожол байха, таби гэнэб, оройдоо.
(Тэдэ хоёр хүхилдэн носолдон, нааданад).
Балма: Боро, тиигээ һаа, энээхэн тэмээн хонин хоёрой нооһоор нэхэһэн оймһо абаад ошохош. Юушье мэдэнэгүйб. Абаагүй һааш, би гомдохоб!
Боро: (Энеэбхилэн) Шимни ямар эжыдэмни адли гээшэбши даа. Баарһамни, намайгаа иимэ һайхан басага шэлэжэ, һамга абаа гэжэ мэдэнгүй, хүлеэн, хүлеэн наһа бараа.
Балма: Эжынгээ амиды мэндэ ябахада, хүхеэжэ, hанааень тэгшэлжэ, һамга абахаяа яаһан юмши?
Боро: Үгы, ши, тиихэдэ стол доогуур мүлхижэ ябаа ха юм ши. Яагаад нарай нялха шамай һамган болгохо байгаабиб? (Энеэнэ)
Балма: Баһа шогложол бай. Нааданда ошоногүй, дайнда мордоно ха юмши?! (Дуугай байд гээд, нэнгэжэ) Инагни, минии томо болохые хүлеэжэ, минии нүхэр болоһондошни, би ехэ жаргалтайб.
Боро: Бидэ хоёр хоюулаа жаргалтайбди. (Тэбэрилдээд зогсонод)
Хоёрдохи үзэгдэл
Сэлмэг арюухан һүни. Боротоной һэеы гэр харагдана. Хүдөө хонишоной байдал. Боро Балма хоёр тэбэрилдэн зогсонод
Боро: Ямар гоё һүни гээшэб! Ямар олон мүшэд ониб-аниб гэлдэнэб? Тээ-тэрэ харана гүш? Долоон үбгэдэй хажуудаха байһан, тон адлихан мүшэд ши бидэ хоёр шэнги. Тон адлиханаар ялалзана.
Балма: Нээрээ, тон адлиханууд. Эдэ мүшэдые бидэ хоёр гэжэ тоолоё. Ходол эдэ мүшэдые хараад лэ, һанажа, бэе бэеэ хүлеэжэ байна гэжэ найдахабди. Зүб гү? ( абяагүй байд гээд) Харыш, тэрэ мүшэн унашаба. Би нэгэ һанал хүсөөб. Тэрэмни заабол бүтэхэ.
Боро: Юун гэжэ һанал хүсэбэш?
Балма: Хэлэхэгүйб. Нюуса сэдьхэлдээ тааһан юумэеэ хэндэшье хэлэнгүй байхада, заабол хүсэлдэдэг ха юм.
Боро: Хэн тухай нюуса һанал хүсэбэш, аа!? Нам тухай гү? Али хэн тухай? (Гасаалан наадална).
Балма: Ямар хүн гээшэбши даа, ходол наада барижа байха. Хэлэхэгүйб. (Тэнгэри өөдөө харан) Үнэхөөрөө, сүлөө сагтаа огторгойн одо мүшэд соо эдэ хоёр мүшэдые бэдэрэн, шам тухайгаа сэдьхэжэ, шамайгаа хүлеэн байхаб.
Боро: Тиигүүжэбди, заабол. (Һанаата болон) Шимни яагаад гансараа хонидоо харууһалжа байха аабши даа. Колхозой түрүүлэгшэ шамда нэгэ хүниие үгэхэ бэзэ. Тиигээдшье, бишни хонидойнгоо түл абалгын урда тээ бусахалби даа, хараад байгаарай. Манай СССР гүрэн ехэ хүсэтэй ха юм. Юун тэрэ фашис Германиие бута сохёод лэ хаяна бэзэбди.
Балма: Тиимэ ха гү? Түрүүлэгшэмнай Цыдылма абгайе үгэнэ ааб даа. Ходол түрэлгын үедэ туһалдаг ха юм. Шимни һанаата бү боло. Бүхы юумэ шадаха ха юмбиб. Шимнил олонһоо дутуу бэшэ, хүнһөө үлүү бэшээр, бэеэ һайнаар абажа ябаад, амиды мэндэ гэртээ бусыш даа. Зай, амарыш даа, үүрээр центр руу мордохош. (Һанаа алдана. Тэдэ хоёр хүтэрэлдэн, гэр руугаа оронод).
Гурбадахи үзэгдэл
Тэрэл хониной бууса. Цэдэлма арһан бээлэйнүүдые оёжо һууна. Газааһаа хээлитэй Балма орожо ерэнэ. Дэгэлээ тайлана.
Балма: Тэты! Ямар хүйтэн гээшэб? Мүнөө үбэл ехэ хүйтэн болохо хаш даа. Түрэхэ хонидтомнай хоол-хошо хүрэхэ гээшэ гү?
Цыдылма: Саһа багатай хадаа, хада майлын хагда шэмхэлэн, ондо орохо бэзэбди.
Балма: Бороһоо бэшэг ерээ үгы гү? Тугаар Пагма почтальон мориндо мордоһон зүүн тээшээ гүйлгэжэ ябаа һэн. Гонгор ахайнхи руу хэбэртэй. Дондогһоо бэшэг ерээ ха гү?
Цыдылма: Пагма хүрөөд, сэрэгшэдтэ оёһон бээлэй, оймһо суглуулаад, центр руу бусаа. Бороһоо һураг үгыл даа. Харин Гонгоройдо уйдхартай мэдээсэл ерээ. Дондог баатарай үхэлөөр нэгэ байлдаанда хосороо ха даа, баарһан. Ум дари дудаари дүри суухаа.
Балма: Ямар аймшагтай тодхор ерээ гээшэб?! Ан бунхан ажаһуухада яадаг юм? Боромни үхибүүтэй болохобди гэжэ мэдээсэлымни абаа гээшэ гү? Ори ганса бэшэг абааб. Тэрээн соогоо нэгэшье байлдаан тухай бэшэнэгүй. Гансал хүхюу энеэдэн. Иимэл дорюун зугаатай хүн гээшэл даа. Ходол хүхюу ябаха, намайгаа дорьбыемни үргэжэ, сэдьхэлыемни һамааруулжал ябаха. Би хээлитэй болоһон тухайгаа өөрөөшье мэдэнгүй байгааб. Тиигэжэ Боромни үхибүүн тухай мэдэнгүй дайнда мордоол даа. (Һугшарна).
Цыдылма: Муухаа, хүүхэмни, бэеэ барииш даа. Эрэ нүхэрэйнгээ холын замые уһа нулимсаар бү хаагыш даа. (Залд гэн) Эй, тэрэ харыш, одо мүшэд ехэл хурсаар яларжа байна!
Балма: (Һүрэжэ бодоод, сонходо дүтэлэн) Боро бидэ хоёрой мүшэд ямар гоёор сонхоорнай шагаажа байна гээшэб? А-а, теэд нэгэниинь юундэ һулаханаар харагданаб! Ай-даа, Боромни зүдэржэ ябана гээшэ гү?
Цыдылма: Үгы даа, ши буруу харанаш! Тон адлихан ялалзажа байна.
Дүрбэдэхи үзэгдэл
Балма гансаараа гэртээ. Мансытай үхибүү тэбэринхэй, бүүмэйлжэ һууна. Гэнтэ сэрэгэй хубсаһатай хоёр хүн дохолон Цэмхэйтэй хүрэжэ ерэнэ.
Сэрэгэй офицер: Та Дармын Балма гээшэ гүт? Танай нүхэр Буладай Боро сэрэгэй албанда ошоһон аад, тэрьелэн үгы болоо. Һаеын сагта энээ руу би боложо магад, али мүнөө хүрэжэ ерээд, хоргодоод байна гү? Болгоомжотой байгаарайт. Эсэгэ ороноо хамгаалхынгаа орондо, тэрьелэн үгы болоһон хүниие эндээ нюужа, хооллуулжа байжа болохогүй, ойлгостой гү?
Цэмхэй: (Билдаганан) Мэдээл һэмби, юрэ бэшэ, дан лэ һаа Совет засагые наада барижа, шог зугаа хэлэдэг һэн. Болоо, тиигэхээр лэ хүн һэн.
Балма: Юун гэнэ гээшэбта?!! Минии Боро тиимэ бэшэ, наһа үеэрээ тэрьелжэ, хоргодожо байгаагүй.
(Һүрөөтэй хүгжэм зэдэлнэ. Сэрэгшэд гэр соогуур Борые бэдэрнэ, нэгжэнэ, бүхы юумэ онгиргоно).
Табадахи үзэгдэл
Һэеы гэрэйнгээ газаа Цыдылма Балма хоёр арһа элдэжэ һуунад. Мориной түбэрөөн дуулдан, һахы һалаг Пагма-почтальон гүйлгэжэ ерэнэ.
Пагма: Ай, зайлуул. Юуншье боложо байна гээшэб? Сэсэгтын дабаан өөдэ үгсэжэ ябатарни, урдаһаамни нэгэ дохолон сэрэгшэн ябаба. Дүтэлһөөр ябатарни, тэрэмни Гонгорой Дондогтол адли болошоо. Теэд Дондог баатарай үхэлөөр унаа гэһэн үнэмшэлгэ бэшэг хоёр жэлэй саана өөрынгөө нюдөөр уншажа, Гонгор таабайнда абаашажа үгөө бэлэйб. Дайн дажарай үедэ элдэб шүдхэр шолмосууд өөдөө бодоно гэжэ Цэмхэй хөөрөө бэлэй.
Цыдылма: Үгы теэд яагаабши?
Пагма: Би мори тэргэеэ гэдэргэнь залажа, үнһэн-тооһон гүйлгэжэ ерэбэлби.
Балма: Пагма! Үгы тогтоод, тэргэдээ һуулгаад, Гонгор ахайнда Дондогые хүргэхэеэ яагаабши?
Пагма: Хэниие? Шүдхэрые гү? Яагаад үхэһэн хүн амидыгаар ябаба гээшэб? Юун уймар юумэ хэлэнэш?
Цыдылма: Пагмаа! Ши тэрэ тэнэг Цэмхэйтэеэ үшөө ехээр холбоорилдо, мунхаг болохош. Алдуу эндүү алибаа сагта болоол бэзэ. Магад ехээр шархатаад, мэдээгүй байхадань, наһа бараа гэжэ болоо. Хорбоо юртэмсэдэ элдэб юумэн боложол байдаг ха юм.
Балма: Ошоё, Пагма, хэзээ дохолон хүн гэртээ хүрэхэ гээшэб. Хүргэе. Хээтэй, Буладаа дуудажа, ундалуулаарайгты. Ямар гоё гээшэб, иигээд гэртээ бусажа ерэхэ. Бушуулая. (Пагма, Балма хоёр гаража ошоно)
Цыдылма: (Бодолгото болон һуутараа) Юун гэһэн һонин юумэн гээшэб? Одоол шэдитэ үльгэр мэтэ. Минии Сосор, баарһан, хаанашье ябаа юм ааб даа? Тэрэнэй ошоһон газарһаа, хай даа, бусахань хэсүүл гээбы даа.
Зургаадахи үзэгдэл
Харанхы һүни. Пагма Цэмхэй хоёр уулзана.
Цэмхэй: Зай, мүнөөдэр юу дуулаабши. Ангиин дайсанай һамгантай нүхэсэһэн зандаа гүш?
Пагма: Болиит даа. Юун дайсан гэжэ. Балмын эжы нялха нарай байхадань, наһа бараад, минии эжын хүхэ хүхэн намтай адлихан хүршэ үндыгөө ха юм. Нагаса эжынь мордожо, 10-аад наһандаа үншэрһэн Балмые хайрладагби. Баарһан. Танай үндэр зиндаагай анхарал татахаар ямар тимэ хабаатай хөөрэлдөө хэбэ гээшэб. Табан класс арай дүүргээд, Борын һамган болоо бэлэй.
Цэмхэй: Бү мэдэе, бү мэдэе, энэшни тэрэ Цэдэлмаатай һуудалаа нэгэдүүлэнхэй. Цэдэлма хэн бэ гэжэ мэдэнэ гүш? Энэшни манай нютаг аяар холын Хори, Яруунаһаа ерэһэн гэлсэдэг. Хэншье мэдэхэгүй. Энэ манай Мархаан түрүүлэгшэ элдэб дайсадые суглуулха. Ангиин дайсадта хамтын хони ямаа даалгаха. Ехэл алдуу хэжэ байна. Тэдэ бүгэдые суглуулан, дээдын зургаан руу донгодохол сагаа хүлеэжэ байнаб.
Пагма: Та намда бү хөөрыт. Би юумэ мэдэхэеэ һанагүйб.
Цэмхэй: Ши бү һалгана. Би шамайе худалдахагүйб. Зүгөөр минии үгэ соо бай. Үгы һаашни, тэрэ станци руу таряа тушаажа ошоходоо, хахархай мүшээгһээ адха орооһо хулууһыешни мартадаггүйб. Ойлгоо гүш?!
(Пагма сошон, мэгдэнэ).
Долоодохи үзэгдэл
Һэеы гэр соо. Орон дээрэ үхибүүн унтана. Цыдылма Балма хоёр аргаахан дуугаа дуулажа, хубсаһа оёно.
Балма: Хээтэй, эндэ һаяхан Пагма тан тухай ямар юумэ мэдэхэбши, хаанахи хүн бэ, юундэ гансаараа ходол ажаһуудаг байгааб гэжэ байжа мүшхөө. Үнэхөөрөө, би Борынгоо дайнда мордоһоор тантай суг ажаһуугаад, нэгэшье юумэ тан тухай мэдэнэгүйб. Минии ухаанда ороходо, та манай нютагта ажаһуунат.
Цэдэлма: Ажабайдал гээшэмнай хэсүүхэн даа. Бишни эндэхи нютагай бэшэб. Мүнөө сагта хэлэхэеэшье айхаар. Би ехэ баян айлай эрхэ басаган байгааб. Засаг түрэ хубилжа, галаб тохёолдоһон мэтэ, байдал һэлгээд, эжы аба хоёрни ангиин дайсад гэжэ хардуулан, буудажа алуулаа. Би тиихэ үедэ Сосор гэжэ нүхэртэй болоод байгааб. Тэрэмни хаарта наадаха, хэдэн хоногоор үгы болошохо.
Балма: (Гайхан) Таниие орхёод ябашадаг байгаа гү?
Цэдэлма: (Энеэнэ) Тиимэ даа, манайшье зарим эрэшүүл бадарган, эхэнэр хүниие хүншье гэжэ һанахагүй. Ходол ерэхыень хүлеэжэл байхаш. Угайдхада, үхибүүтэй болодоггүй һэм. Намайел зэмэлхэ. Би эрдэмтэй байһан тула, нютагай үгытэй үхибүүдтэ эрдэм заажа гарасалдаа һэм.
Балма: Теэд Осортнай хаана юм?
Цэдэлма: Хаарта намнажа, Хитад, Монголоор дамжан ябаһаар байтарынь, нэгэ мэдэхэдэнь, хилэ хаагдашоо хаш даа. Тиигээд лэ али нэгэ газарта амиды мэндэ ябаа гээбы даа, хөөрхэй.
Балма: Та яагаад нютагһаа гараабта?
Цэдэлма: Намай баян айлай басаган гэжэ хэн бэ даа донгодожо, мүрдэлгэ хэгдээ. Үгытэй хүнэй һамган болоо, ном һудар заадаг гэжэ хамгаалагдаад, табигдахадаа, нютагаа бусахаяа һанаагүйб. Энэ нютаг ерэжэ, Мархаан түрүүлэгшын дэмжэлтээр, энэ тэрэ ажал хэжэ ябаалби даа.
Балма: Би Бороёо Эхэ орондоо урбаа гэжэ этигэнэгүйб.
Цэдэлма: Зүб даа, хүлеэжэл, найдажал байгыш даа. Найдалай хүсэн шангал даа. (Бодолгото болон һуунад). Харана гүбши даа. Адлишаг хуби заяатай ши бидэ хоёр. Бэе бэеэ дүнгэлсэн, найдан, хүлеэхэһээ бэшэ, ямар ондоо сэсэн байхаб даа.
Балма: Энээхэн дулаахан бээлэй Боромни үмдөөд, буугаа гартаа бариха бэлэй. Минии оёһон хүдэһэн бээлэй абаад ошо гэхэдэмни, ехэ наада барижа, яагаад буудахабиб гээ бэлэй. Иимэ бээлэйдэ долёобор хурганай ёдойгоод байхаар оёдог юм гэжэ хэн мэдэлэй.
Цэдэлма: Эдэ бээлэйнүүдые үмдэһэн сэрэгшэд соо буряад хүбүүднай дайралдажа, эжымни, һамгамни оёо гэжэ һанажа ябаха бшуу. Энэнь тэдээндэ зориг хүсэл үгэхэл байха.
Наймадахи үзэгдэл
Зунай саг. Малай тэжээл бэлдэлгэ түлэг дундаа. Балма, Цыдылма, Дулма, Хорчима үбһэ сабшажа ябаһанаа, ерэнэд.
Дулма: (Ташаганаса энеэн) Һаа-һаа, Цыдылма хээтэй, та түрүүлэгшэ Мархаантай һэшхэлтэй болоо алтайт? Юун гэжэ удаан шэбир-һабир гэлсэбэ гээшэбта? Нюуса амарагууд байгаалтайт!
Цыдылма: Бү үбэштэйрээ, шинии толгойдо ганса эрэшүүл байха. Хэзээ годоорхоо болихо хүмши?
Дулма: Юу хэлэнэт, ямар эрэшүүл гэжэ. Алин юум тэдэтнай? Дүтэ наашашье танай Мархаан, дохолон Цымхэй, Далюу Балданһаа бэшэ эрэшүүлэй дүрсэшье үгыл.
Хорчима: Хүрөө болоо, эдэмнайшье яһала туһатай, хони ямаадаа гаргаха, улайшье хэхэдээ шадалтайнууд даа. Цыдылма, үнэхөөрөө юун болооб?
Цыдылма: Таряа хуряалганай урда тээ Балмые трактористын курсда эльгээхэмнай гээшэ гү, гэжэ асууна. Намай гансаараа Булад хүбүүгээ абаад, хонидоо харууһалха гүш гэжэ зүбшэнэл дөө.
(Дондок фронтовик- эрэмдэг, Дохолон Цэмхэй болон гурба-дүрбэн хүн ерэжэ, сайланад. Хорчима сай аягалан, Дондокто барюулна).
Хорчима: Дондог, ши ямар бэрхэ гээшэбши. Шинии дабтаһан хажуур ехэ хурса болоно. Мохоорношьегүй.
Дондог: Энэ эрэмдэг бэе үгы һаа, бусад эрэшүүлтэй адлил дайлалдажа, дайсанаа даралсажа байгдаха бэлэй. Тьфу, тулюур бэе!
Цыдылма: Ёһотойл сэрэгшэ гээшэш. Гэртээ бусажа, бидэндээ ямар ехэ туһа хүргэнэбши даа.
Балма: Амиды мэндэ ерээш, Эндээшье ехэ туһа ха юм.
Дулма: Мархаан түрүүлэгшэ, хүдөө малаа хаража, һү мяха фронт руу эльгээжэ байхадаа, ара талын найдамтай сэрэгшэд гээ бэлэй.
(Цымхэй Дондогто дүтэлжэ һууна).
Дондог: Цымхэй ахай! Би танһаа нэгэ юумэ асууха гэжэ һанаа һэм. Та намтай Могойтын станци дээрэ уулзаһанаа һанана гүт?
Цымхэй: Юу хэлэнэш? А-аа... ойлгоногүйб.
Дондог: Болиит даа, аха хүн байгаад, яана гээшэбта. Би Сүүгэлэй сэрэгтэ алба хаажа байхадаа, тарбага баряад, мяхыень борсолоод, арһыень элдэжэ, эжыдээ асарха гэжэ бэлдээ бэлэйб. Баруун дайнда тэндэһээ сэхэ мордохо болоод, тэрэ борсо, арһануудаа гэртэхиндээ дамжуулха гээд, танил хүниие хараашалхадаа, тантай уулзашоо бэлэйб. Тэрэ үгэһэн захяаемни юундэ эжы абадамни абаашажа үгөөгүйбта? Та тиигэхэдээ, намайе гэртээ һөөргөө бусахагүй гэжэ һанаа гүт? Дайнай халуун бурма соогуур һэтэлэн, иимэ үрөөһэншье бэетэй бусаа бэшэ гүб? Та энэ дайнда манайхин илаха гэжэ этигээгүй гээшэ гүт?
Цымхэй: Нохойн годон! Юугээ нэхэнэш?! Һэ! Үшөө! Баһахаяа һанаа һаа, ондоогоор баһа!
Дулма: Ха-ха, Та борсын мяхаар намайе эдеэлүүлхэб гэжэ байжа һаймһардаг, үбэртэм орохоёо һанадаг бэлэйт. Тэрэ Дондогой борсолһон мяхан һэм бы?! Эгээ зүб лэ танһаа тэрьелээ һэм. Ойгоо гутахаар!
Балма: Тарбаганай арһаар Цыдылма абгайда малгай оюулаа бэлэйт!
Цымхэй: Ши, урбагшын һамган, абяагүй бай, Хэлээ хаза, хаанаһаа намда оробош. Шам шэнги зоной хүн зонһоо эшэжэ үгы болохоор байдалтай аад, одоо хүниие хардажа байха. (Балмые сохихоёо һанана, Цыдылма бэеэрээ халхалан, булта Цымхэйдэ аһалдана, носолдоно). Байзагты даа, Энэ Мархаан таанадые һула табиһан һур мэтэ болгоо. Үзөөрэйгты, минии нюдарга соо орохол байхат. (Хашхаран, далда ороно. Цыдылма Балмые тэбэрин зогсоно. Балма һугшарна).
Цыдылма: Мухаа, Балма, юундэшье тэрэ малгай тухай хэлэбэш даа. Энэ золиг хүн зондо амар заяа үзүүлхэеэ болёо.
Дулма: Өөрынгөө мууда һогтуугаар хүлөө хүлдэхөөгөөд, инвалид гээшэб, гэжэ байжа хашхарха. Бү айгты, энэ муухайһаа.
Хорчима: Ш-шш! Ааляар! Энэтнай тойроод хуу шэхэнүүдые табиһан, аймшагтайл хүн гээшэ!
Цыдылма: Зай, нара орохон, үбһэеэ саашань хуряая даа. Энэ хүниие ондоо болгохо бэшэбди... (Булта ошонод)
ХОЁРДОХИ ҮЙЛЭ
Нэгэдэхи үзэгдэл
1960-аад он. Эрхүү хото. Буладай Гомбын гэр бүлэдэ хүл хөөрсэгэнөөн. Саанахи таһалга соо Геля эдеэ хоол бэлдэнэ.
Гомбо: Яаһан гайхалтай юумэн гээшэб? Ой ухаанда орохоор бэшэ. Боро амиды мэндэ нютагаа бусаха гэжэ тухайлаашьегүйб. Түрмын тамада шархяа хатаа бэзэ гэжэ һанааб. Вот гайхалтай! (Иишэ, тиишээ алхална. Үүдэнэй хонхо наяржа, Боро нэгэ ород эхэнэр, хоёр үхибүүдтэй орожо ерэнэд).
Гомбо: Орогты, орогты, Зай, дүүхэй, түнтүүгээ үгыш даа. (Тэбэрилдэнэ, үндэлсэнэ).
Боро: Ахай, танилсагты, минии наһанай нүхэр Варвара. Варенька, проходи, не стесняйся. Это наши дети. Володя, Марина.
Гомбо: Геля, ерыш, айлшадаа угтыш!
Геля: Ой, ямар һанагдаагүй айлшад ерэбэ гээшэбта. Милости просим, эдеэн болохоёо байна. Харгынгаа тооһо угаахаяа энэ таһалга руу орогты. (Булта гарана. Һөөргөө Боро ерэжэ, Гомбо тээшэ шэртэнэ).
Гомбо: Боро, ши бидэ хоёрой хөөрэлдэхэ юумэн ехэ олон.
Варя: (Саанаһаа) Борис, Боря, иди сюда.
Боро: Мэнэ ерэхэб. (Гомбодо) Ахай, энэ 20 жэлэй туршада юун намтай болоогүйб даа. Амиды голтойл хадаа тэсээб. Бишье ганса бэшэ, ямар олон зоной хуби заяан төөригдэн хубилаа гээшэб, сошохоор. (Гаража ошоно).
Хоёрдохи үзэгдэл
Хотын гудамжа. Скверик соо һандали дээрэ Боро Гомбо хоёр һууна.
Гомбо: Зай, дүүхэй. Шимни ехэ аймшагтай юумэндэ ороод, гаража ерээ ха юм ши даа. Теэд яахаб, Гүрэн түрэмнай өөдөө бодожо, сагшье һайжараа. Саашань ажаһуудалаа үргэлжэлүүлхэл болоо бэзэбди. Архангельскдаа хэрэ түбхинөөбши?
Боро: Байдал хэсүүшэг. Агаяа бусаха һанаатайб. Теэд...
Гомбо: Юун бэ теэ? Шамайе сагааруулаа ха юм. Хаанашье ажаһууха эрхэтэй болоо ха юм ши?
Боро: Ахай, би дайнай урда тээ 17-тойхон Балма басага һамга абаа бэлэйб. Тэрээн тухаймни дуулаа һэн гүт?
Гомбо: Байза, нээрээ, намда дуулгаа бэлэйш. Теэд бишни тэрэ гэһээр нютагаашье бусаха сүлөөгүй ажаллааб. Манай завод Казахстан руу зөөгөө бэлэй. Теэд шинии Агадаа үгы байхадашни, хэндэшье ошохобиб даа. Наһанайнгаа амаралтада гараад, ошохо бэзэб. Арай гэжэ амархадаа, Гелиин нютаг түрхэмүүдтэнь ошоод лэ, жэл үнгэршэнэ. Балма гэнэ гүш? Үхибүүтэй һэн гүт?
Боро: Үгы, үрдеэгүй. Үншэн басагахан һэн даа, залуу. Һаял гэрлээд, хони даагаад, ажаллажа байтарнай, дайн эхилээ бэлэй. Намай хүлеэжэ ядаад, ондоо хүндэ хадамда гараа гээбы даа. Бэшэг бэшэхэ эрхэгүй, дуулгаха хүншье ушараагүй. Ээх-хэ гэж дээ.
Гомбо: Ши, Боро, иигэ. Манайда Варварашни үхибүүдээрээ байжа байг. Бишни ажалһаа табилга абаһуу. Хоюулаа Агаяа ошожо, разведка хээд, хэр байдал гээшэб, хаана түбхинөө һаашни дээрэ хаб гэжэ элирхэ.
Гурбадахи үзэгдэл
Хүдөө хониной бууса. Үнөөхил Һэеы гэрэй газаа Булад хажуур сохижо һууна. Үбһэнэй хаһа. Гэрһээ Балма гарана.
Балма: Мухаа, хүбүүмни, бишни хониёо эрьеээд ерэһүү. Хадын саана золигууд гарашаба, дурамбайгаар харагданагүй. Наашан залаһуу.
Булад: Эжы, та амарагты. Би өөрөө ошоһуу.
Балма: Үгы даа. Нэгэ бага һэргээд ерэһүү. Угаа арюухан үдэр болоод байна. Сэдьхэлдэмни тааруу, зохид байна. (Ошоно. Булад ажалаа үргэлжэлүүлнэ).
Булад: Баарһан,эжымни. Хара ажалһаа ондоо юу мэдэхэб даа... Яагаа эжымни мүнөөдэр дорюухан, хүнгэн болоод ябанаб даа...
(Сценын наада талада гү, али... харанхы болоод, сцена эрьелдэнэ. «Уазик» машинын абяан дуулдажа, «Зай һайн бэлэйт. Баяртай» — гэжэ дуулдаад. Боро Гомбо хоёр орожо ерэнэ. Үргэн нэмжыһэн тала).
Гомбо: Харыш, Боро, ши бидэ хоёрой наададаг шугы.
Боро: (Амилна, сээжээр дүүрэн агаар һорон амилна) Ямар гоё гээшэб? Түрэһэн нютагаймни агаар! (Газар дээгүүр хүльбэрнэ) Одоол хэды дахин дурсаа, хэды дахин зүүдэлээбиб... Гоё һайхан талаяа, түрэл нютагтаа амар жаргалтай байнаб гэжэ байтараа, гэнтэ һэришэхэдэшни, үнөөхил сошордолто байдал... (Гажарна, сэдьхэлээ хүдэлгэнэ).
Гомбо: Бишьеш нютагаа бусахая хэды тэгүүлээд, сүлөөгүй байһандаа найраад... Сэхыень хэлэхэдэ, намайе хэншье хорёогүйл даа, хэншье эндэһээ үлдөөгүй.
Боро: Гайхалтай, ямар һонин хуби заяатай эсэгын хүбүүд гээшэбибди?
Гомбо: Энээхэн талмайда буусаяа абамнай зохёодог бэлэй. Зүб гү?
Боро: Ахай, би буусаяа эндэһээ нэгэ бага саашаа урилаа һэм. Энээхэн шугын саана. Ошоё.
Гомбо: Тээ тэрэ хара даа, хони адуулжа хэм даа ябана!
Боро: Али? Ээх, саашаа орошобо. Ябая. (Буладай ажаллажа байхада,Боро Гомбо хоёр орожо ерэнэд).
Боро: Сайн байна.
Булад: Сайн байна. Наашаа гарагты.
Боро: Энэ хэнэйхи эндэ ажаһуудаг бэ? Хэлэжэ үгыт.
Булад: Эндэ Буладай Борынхи байдаг. Би Булад хүбүүниинь гээшэб
Боро: Борынхи? Буладай Борынхи? Хүбүүниинь... (Зог татан зогсошобо). Булад, гайхалтай. Эжышни Балма гү?
Булад: Тиимэ, Балма.
Гомбо: (Дүтэлэн) Үгы, энэ ёһотойл Булад абамнай бэеэрээ байжа байнал.
Булад : Хүлисэгты, таанар хэд гээшэбта? Би ойлгоногүйб... (Энэ үедэ Балма орожо ерэнэ).
Балма: Сайн байна. Үй, энэ... Байз... Боро... Боромни, ши ерээ гүш? Мэдээл һэмби. Заабол шамай ерэхэ гэжэ. (Гүйжэ ошоод, тэбэринэ).
Боро: Балма. Балма... Шимни мүнөө болотороо намай хүлеэһээр гүш? (Боро Балма хоёр тэбэрилдээд, Гомбо Буладые тэбэрин зогсоно).
Балма: Булад, хүбүүмни, энэ абашни гээшэ. Амиды бусаал бидэндээ. Би хэлэдэг бэлэйб. Хэзээ нэгэтэ Боромни заабол бусаха гэжэ.
ГУРБАДАХИ ҮЙЛЭ
Нэгэдэхи үзэгдэл
Һүни. Огторгойдо одо мүшэд ялалзана. Балма Боро хоёр зогсонод.
Боро: Балма, гайхалтай. Би хүбүүтэй болооб гэжэ тухайлаашьегүйлби. Ямар гайхалтай хуби заяан гээшэб?
Балма: Хуби заяан гэжэ гү? Һм... Үгы, Боро, дайнда мордоһооршни аяар 18 жэл үнгэрөөл. Шимни хаана ябаа гээшэбши?
Боро: Хайратамни, шамтаяа, түрэл нютагтаяа хахасаһаар лэ, сэрэгэй жагсаалда дайсанаа дарахабди гэһэн найдал ехэтэй мордоо бэлэйб. Совет засагай асари томо хүсэндэ этигэн ябаа бэлэйб, теэд... Эшхэбтэр даа, гартаа буу баряад дайсадтаяа тэмсэхэб гэһэмни, модон буу гартамнай барюулаа.
Балма: Модон буу? Юу хэлэнэш, нааданда табяа юм гү?
Боро: Гэнтэ добтолгодо ороһон гүрэндэмнай бүхы сэрэгшэдээ хангаха буу һомоншье , хубсаһа хунаршье дуталдаа. Тиигэжэ гартаа модон буу баряад, нэгэ ехэ байлдаанай газар поездоор абаашагдажа ябатарнай, ехэ боомбо тэһэрээд, вагон соохи амиды үлэһэн сэрэгшэд немецүүдтэ баригдашообди. Үбэл, хүйтэн, дайсадшье хүнгэн хубсаһатай, манай дулаан хубсаһа буляажархёо. Ябагаар бидэниие туугаад, холо гэгшэ абаашаа. Харгыдаа зобоһон тулиһан зониие буудажа алажархиха. Хүйтэн саһан соогуур хүл нюсэгэн, ганса халимдар үмдэтэй хүлэй хурга болон энэ гараа хүлдөөгөө бэлэйб. Эгээл тэрэ үедөө шиниингээ оёһон хүдэһэн бэлэй, нооһон оймһо дурсан һанаа бэлэйб даа, Балмахамни.
Балма: Баарһамни даа. Юун гэһэн аза талаангүй байгаабши даа, хайратамни...
Боро: Эшелондо бултыемнай боошхо соо дабһалһан загаһад мэтээр шэхээд, Германи руу асараа. Үлэн хооһон, хүйтэ нойтондо ехэ олон зон хосороо. Арай шамай амиды үлэһэн бидэниие жэрытэр зогсоогоод, бэе махабадымнай шалгажа, мори шэлэдэг мэтээр, аман соохи шүдыемни тооложо байгаад, үзөө. Бидэнэй хараһаар байтар, үри хүүгэд, үндэр наһатай үбгэ хүгшэдые амидыгаар шатаадаг байгаа. Нилээн удаан байтарни, намай болон үшөө нэгэ арбаад шиираг шадалтай хүбүүдые суглуулан, жэрылгэжэ зогсоогоод, немец хэлэн дээрэ хашхаралдаа. Ойлгохо янзадамни арбайтэн, арбайтэн гэхэ юм, ажал хүүлэхэнь хаш гэжэл тухайлбаб. Бидэниие банида угаалгаад, сэрэгэй бэшэ, юрын хубсаһа үмдэхүүлээ. Тиигэжэ, намайе нэгэ немец айлайда абаашаа һэн. (Сэдьхэлээ хүдэлгэнэ).
Балма: Хайрата гансамни, ямаршье хүшэр байдалда орообши, баарһамни.
Боро: Тэрэ айлынь хүдөө, нэгэ ехэ гахайн фермэтэй һэн. Намтай суг үшөө хоёр хүн ажаллаа. Нэгэнь поляк, нүгөөдэнь хохол. Тиигэжэ бидэшни хэдэн жэлэй туршада тэндээ ажаллаабди. Совет армиин ерэжэ, бидэниие сүлөөлхэдэ, юун ехээр баярлаа, хүхеэ һэмбиб. (Гэрэл унтарна).
Хоёрдохи үзэгдэл
Сцена дээрэ зүдэрһэн залуу Боро. Совет хубсаһатай сэрэгшэн Борые мүшхэнэ.
Офицер: Худалаар бү хэлэ! Эсэгэ орондоо урбажа, һайн дураар, бэеэ тушаагааб гэжэ сэхыень хэлыш. Дайсадтай нэгэдэжэ, тарган гахайн мяха эдижэ, эшээн соо шэбэлээд байгаад, манда баригдаа ха юмши?! Шинии өөхэн соо умбажа байхада, Совет армиин сэрэгшэд улаан голоороо Илалта шэрээгээ! Үтэр хэлэ, үнэн сэхыень хэлэжэ, эндэхэнэ гараа таби!
Боро: (Зүдэрэнхэй, сохюулһан, арай шамай дуугарна) Би дахин хэлэнэб. Ондоо арга байгаагүй. Поездын тэһэрхэдэ, шархатаһан би нэгэ мэдээ ороходоо, хүреэлгэндэ абташоод байгааб.
Офицер: Ши аймхай, ахир амитан! Дайсанай һабарта ороходоо, буудажа тэдэниие алаад, эрэлхэг баатарай үхэлөөр унаха байгааш!
Боро: Гартамни үнэн буугай байhан hаа, тиигэхэл һэм бэзэб. Теэд, нааданхай модон буугаар хэды зониие алаха байгаабиб? Дайсанай һабарта оронхоор, бэеэшье буудаха һэн бэзэб. Теэд модон буу...
Офицер: Үшөө худалаар хэлэ! Һэ, ямар модон буу гээбши?! Ши Совет засагые ахир гэжэ хардажа, баһажа байна ха юм ши? (Үрзэгэнүүлэн сохино. Боро мэдээгээ алдана). Харуул, энээниие абаашажа, шорон соо хаягты.
(Хоёр сэрэгшэд ерэжэ, Борые сохин, шэрээд абаашана).
Дикторэй абяан: Советско союзай трибуналай шиидхэбэреэр, Эсэгэ орондоо урбагша Булатов Боро 10 жэлээр сүлэлгэдэ эльгээгдэбэ. Тэрэ Росси гүрэнэй хэдэн хото болон Эрхүү, Шэтэ, Агын округ, Буряад орон руу ошожо болохогүй. Энэл болзорто бэшэг бэшэлсэхэ эрхэгүй.
Гурбадахи үзэгдэл
Хүгжэм зэдэлнэ. Прожектор Боро Балма хоёрые гэрэлтүүлнэ.
Боро: Аяар холын Архенгельскын дайда руу эльгээгдэжэ, намдал адли зонуудтай суг харууһан доро байрлаабди. Одоол ямаршье зэмэгүй гэжэ сагааруулагдаад, энэ бусажа ерэбэлби. Гомбо ахайн намайе бэдэрээгүй һаань, яахашье байhанаа мэдэнэгүйб.
Балма: Юун гэнэш! Би хүбүүнтэеэ үдэр һүнигүй шамайгаа хүлеэжэл байгаалби.
Боро: Бишье байгаал бэзэб? Шимни яажа байгаабши?
Балма: Байлгаалди даа, элдэбээр. Цэдэлма абгайе һанана гүш?
Боро: Һанана. Мүнөө хаанаб?
Балма: Баарһамни, үгыл даа. Аймшагтай ушар болоһон юм. Хөөрэхэл болоо бэзэб. Шамай үгы болоо гэһэн мэдээсэл ерэһэнһээ хойшо тэрэ Цымхэй бүри годоороо. Намда сүлөө алхамшье хүүлэхэгүй. Энэ тэрэ шалтаг олоод лэ, Цыдылма абгайе намһаа холо эльгээхэ. Нэгэтэ Цыдылма эгэшые Могойтын станци таряа тушаахыень эльгээгээ. Би хүбүүнтэеэ хонидоо хараад үлөөб...
Дүрбэдэхи үзэгдэл
Балма хүбүүгээ унтуулна. Дэнгээ аһаагаад, юумэ оёжо байтарнь, газаа нохой хусаад, хэн бэ даа тоншобо. Балма ханада үлгөөтэй буу баряад гараба.
Балма: Хэн бэ? Хотошо, Хотошо, хаанабши?
Цымхэй: Мухаа, Балма, бү ай. Бишни ерээб даа.
Балма: Та юундэ энэ орой ерээбта? Юун хэрэгтэйб? Цыдылма эгэшэ бусахаар болоо, ерэбэ гэжэ һанаалби.
Цымхэй: (Дүтэлжэ, Балмын гарһаа бууень абаад, хорёодо түшүүлнэ. Балмые тэбэрижэ эхилнэ). Мухаа, би шамгүй байха аргамгүй. Ямар сэбэрхэн, залуухан гээшэбши даа. Яагаад иимэ залуу эхэнэр эрэгүй байба гээшэбши. Намтайл һайдалда, гэдэһэеэ үлдэжэ байхагүйш.
Балма: Болиит, яажа байнат. (Носолдоно). Би хадамтай ха юмбиб, Та яанабта?
Цымхэй: Юун хадамтай гэжэ. Тэрэ Борошни үни галабта шархяа хатаагаа бэзэ. Бишни ёһотойл эрэ байхаб. Ерэ наашаа, эрхэлүүлһүү. Үнжэгэн бэеэшни ангашоо, үлдэшоод байна ха юм. (Таһа шүүрэжэ баряад, унагаажа, хүсэлхэеэ һанана. Балма диилдэжэ эхилнэ. Эгээл энэ үедэ Цыдылма гүйжэ ерэнэ).
Цыдылма: Энэ юун боложо байна гээшэб! Ши ороолон дааһаа, үтэр таби! (Цымхэй Цыдылмае тарайса түлхижэрхинэ. Цыдылма ошоод, хорёо нэшэн унахадаа, үлгөөтэй буу барижархина. Тэрэнээ баряад һүрэжэ бодоод, Цымхэй руу зангажа) Үтэр таби! Үгы һаашни, эндэшни буудажа алахаб. (Цымхэй нэгэ гараараа Балмын ута үһэ зулгаанхай, шэрээд бодоно).
Цымхэй: Юу буудаба гээшэбши. Үтэр тэрээнээ табяад, гэртээ оро, һаалта бү хэ! (Балма хашхарна, ёолоно).
Цыдылма: Үтэр таби гэнэб! Хэды болотор бидэниие баһаха хүмши. Би шамда хэлээ бэлэйб. Үшөө дахин Балмада аһалдабалшни алахаб гээ бэлэйб!?
Цымхэй: (Балмые табижа, Цыдылма руу дугдашана) Ши, шара эмэ! Хаанаһаа һанаабши минии урдаһаа эсэргүүсэхэеэ. Шам тухай элдэб юумэ дуулааб, НКВ-дэ руу дуулгахаа байнаб. Эндэ шэбээлхэб гэжэ һанаа гүш? Тэрэ шинии үбгэн нэрэтэйшни япон сэрэгтэ ябана гэжэ элирээ. Тэрээнээ хойноһоо шиишье арадай дайсан, япон тагнуулшан гээд ошохош, һаядаа. Үтэр асар, буугаа! (Носолдоно. Буугай абяан нэершэнэ. Цыдылма буугаа шэдэжэрхинэ. Цымхэй һолжорон, газарта унашана. Балма мэгдэн, Цыдылмаада гүйжэ ошон, аһалдашана). Харанхы болоно
Балмын абяан дуулдана: Тиигэжэ Цыдылма хээтэй Цымхэйе алаа, Японой тагнуулшан байгаа, үнэн сэхэ ажалшаниие хороохо гэһэн даабаритай байгаа ха, гэжэ байжа хардуулан, тушаагдаһаар, мүнөөшье болотороо һураггүй.
Табадахи үзэгдэл
Сценын захада Боро Балма хоёр зогсоно.
Боро: Гайтайл юумэ үзэбэт даа. Баарһамни.
Балма: Мүнөө шимни ерээш. Одоол эрьехэ наран, жаргаха наһан ерээ бэшэ гү? Шамайгаа хүлеэхэдэмни, Булад хүбүүмни намда ямар ехэр туһалааб. Хүбүүгээ харахадаал, досоомни наран гарашаха, шинимни нюдөөр энеэбхилэн намайгаа хараха. Хэдэн жэлэй туршада хэды уһан урдааб, элдэб юумэн тохёолдоо. Гансал шамайгаа хүлеэжэл, хүлеэжэл байгааб. Хүн намда хэлэхэ, дайн дүүрээ, Борошни наһа бараа хадаа, гэртээ бусанагүй. Хардуулһан, сүлүүлһэн зон гэртээ бусажал байха, гансал шимни ерэхэгүйш. Зүрхэмни лугшаха, шамайе хосороо гэжэ нэгэшье бодол ухаандаа тогтоогоогүйб. Амиды мэндэ ябанал гэжэ найдааб. Цыдылма эгэшэ найдажал бай, найдалай хүсэн шанга, заабол бүтэхэ гэдэг һэн. Боро, шимни мандаа бусааш, Одоол намһаа жаргалтай хүн үгыл. Ямар гоё гээшэб! Би шамдаа этигэнэб, шишье бидэндээ тэгүүлээш! (Хүхинэ, эрьелдэн, тэбэринэ).
Боро: Һанаа алдан: Балма, хүлисыш даа, Бишни шам шэнги иимэ шанга найдалтай байжа шадаагүйб...
Балма: Боли, нүхэрни, бэеэ бү зэмэлэ. (Амыень альгаараа таглана). Одоол мүнөө хүбүүмнай томо болоо. Мэнэ иигээд сэрэгэй албанда мордохонь. Дондог Хорчима хоёрой Арюухан гэжэ басагантай нүхэсэнэ.
Гэрэл унтарна.
Зургаадахи үзэгдэл
Прожектор Булад Арюухан хоёрые гэрэлтүүлнэ. Тэдэ хоёр хоюулаа хүтэрэлдэн гаража ерэнэ.
Арюухан: Шимни иигээд сэрэгэй албанда мордохошни. Би яагаад шамгүй байха гээшэбиб?
Булад: Ямар гоё һүни гээшэб! Ямар олон мүшэд ониб-аниб гэлдэнэб? Тээ-тэрэ харана гүш? Долоон үбгэдэй хажуудахана байһан, тон адлихан мүшэд ши бидэ хоёр шэнги. Тон адлиханаар ялалзана.
Арюухан: Нээрээ, тон адлиханууд. Эдэ мүшэдые бидэ хоёр гэжэ тоолоё. Ходол эдэ мүшэдые хараад лэ, һанажа, бэе бэеэ хүлеэжэ байна гэжэ найдахабди. Зүб гү? ( абяагүй байд гээд) Харыш, тэрэ мүшэн унашаба. Би нэгэ һанал таагааб. Тэрэмни заабол бүтэхэ.
Булад: Юун гэжэ һанал хүсэбэш?
Арюухан: Хэлэхэгүйб. Нюуса сэдьхэлдээ тааһан юумэеэ хэндэшье хэлэнгүй байхада, заабол хүсэлдэдэг ха юм.
Булад: Хэн тухай нюуса һанал хүсэбэш, аа!? Нам тухай гү? Али хэн тухай? (Гасаалан наадална).
Арюухан: Ямар хүн гээшэбши даа, ходол наада барижа байха. Хэлэхэгүйб. (Энеэгээд, гүйнэ, хойноһоонь Булад намнасалдан, гаража ошонод).
Долоодохи үзэгдэл
Балма: Һанана гүш, эгээл бидэ хоёр шэнги. Би үшөө иигэжэ хэлээ бэлэйб: Үнэхөөрөө, огторгойн одо мүшэд соо эдэ хоёр мүшэдые бэдэрэн, шам тухайгаа сэдьхэжэ, шамайгаа хүлеэн байхаб. Зүб гү? (Шэртэн, Бороёо адаглана). Боромни, юундэ абяагүй, гунигланаш?! Юундэ уруу дуруу байнаш? Юун болооб? (Һэжэглэн, гайхан зогсоно).
Боро: Хүлисэ, Балма. Бишни шам шэнги иимэ хүсэтэй найдалгүй, үнэн сэхэ байжа шадаагүйб,.. ондоо уялгатай болошооб...
Балма: Ш-шш, абяагүй бай... Бэеэ бү зэмэлэ. Бү хэлэ, бэеэ бү зобоо... аргагүйб... Намда ондоо хүсэн үгы. (Эрьелдэн аргаахан ошоно).
Боро: Балма, Балмахамни, би яахам гээшэб?
Балма: (Зог татан, зогсоно, нэгэ гараа дээшэнь үргэжэ, сэхэ доошонь табижархина) Би юушье мэдэхэеэ һананагүйб, ойлгоношьегүйб. (Абяагүй зогсонод. Балма эрьелдэн, Борые һүүлшынхиеэ хараһан мэтээр) Ошыш даа, уялгаяа дүүргыш... Ши бидэ хоёр суг ажаһууха золгүй байгаа хабди. Би шамайе хүлисэнэб. (Аргаахан саашаа, тэмтэрэн,, ошоно).
Боро: (Гансаараа үлэжэ) Яахам гээшэб? Юун гэһэн саг гээшэб? Юун гэһэн зоболонто, үнэхөөрөөл төөригдэһэн хуби заяан гээшэб? Юунэй түлөө, ямар нүгэл хэһэндээ түрэл һайхан нютагтаяа, инаг гансатаяа хахасаха баатай байгаабиб? (Боро тархияа гунхуулан зогсоно, тэрэнэй һанаһан бодолнууд дуулдана) Олон жэл соо зүдэрэн зобон ябахадаа, суг ябаһан зонойнгоо үхэл үзэжэ, иигээд лэ наһан үеэрээ нютагаа бусахагүйл хаб даа гэжэ этигэл, найдалаа алдаад, намда туһалжа, үлэн хооһон байдалһаа абаржа, бэеымни эмшэлһэн Варя эхэнэртэй гэрлээ бэлэйб. Балмахамни эды залуу наһандаа намһаашье үлүү һайн байдалда байгаагүй, баһал зүдэрөө, теэд инаг дуранайнгаа элшэ унтараангүй, найдалай хүсөөр намайгаа хүлеэжэл байгаа.
Боро: Би тиихэдээ урбагша болоно гүб?.. Намда найдалай хүсэн дуталдаа... Хэн гэмтэйб?.. Саг,.. засаг... Жэгтэйл хүлгөөтэй саг байна даа...
Х Ү Ш Э Г Э
Диктор: Энэ зүжэг үнэн болоһон ушар дээрэ үндэhэлөө. Боро Варя нүхэртэеэ Ага нютагаа бусажа, Орловск тосхондо түбхинөө. Тэдэнэй гурбан хүүгэдынь Булад ахатаяа харилсажа ажаһуугаа. Харин Балма дахин хадамда гараагүй, Булад Арюухан хоёрой үхибүүдые абалсаһаар, тэдээндээ үргүүлжэ, айл нютагтаа хүндэтэй, буянтай хүгшөө гүүлэн ажаһуугаа