Юһэн эрдэни
Улаан-Үдэ хотын түүхэтэ ба мүнөө үеын уран барилга
7 апреля 2014
4142
Верхнеудинск в 1840–50 гг.
Улаан-Үдэ хотын түүхэтэ ба мүнөө үеын уран барилга
Мүнөө үеын Улаан-Үдын (1934 он болотор Дээдэ-Үдэ нэрэтэй байһан) уран барилга гурбан зуун жэлһээ үлүү сагай туршада бүрилдэһэн юм. Хубисхалай урдахи бүхы Сибириин хотонуудай зэргэдэ түрүүшээр Орос гүрэнэй шэнээр эзэмдэһэн газарнуудаа жолоодохын тула бии болгогдоһон хасагуудай бэхилэлтэ хүрээнэй үүргэ дүүргэһэн. Хожомынь хизаарай худалдаа наймаанай түб болоод, саашадаа, зүблэлтэ засагай үедэ, хотын түхэлэй олон дабхар шулуун байшангууд бодхоогдожо, элдэб янзын үйлэдбэринүүд үргэнөөр хүгжөө. Эдэ бүгэдэ хубилалтанууд хотын шарайда нүлөөлэн, тэрэ хушуунай (уезднэ) зиндааһаа бэеэ дааһан республикын түб хото болотороо ургаа.
Батарейн добо – эхинэй эхин
ХVII-дохи зуун жэлдэ бэхилэлтын үүргэ дүүргэжэ байһан сагайнь ямар нэгэн хамгаалтын түхеэрэлгэнүүд мүнөөнэй Улаан-Үдэдэ харагдахагүй. Юуб гэхэдэ бэхилэлтын түхеэрэлгэнүүд модоор бүтээгдэһэн байжа, хэрэгээ болиходоо, ХVIII-дахи зуун жэлэй һүүл багаар үгы хэгдэһэн. Тиибэшье анхан бэхилэлтэ хүреэнэй бии болоһон газарые – Батарейн добые – 1991 ондо онсолон тэмдэглэһэн байна. Хотын түүхэтэ 325 ойн жэлэй баяраар үнэн алдартын хоёр хэрээһэнүүд зоогдон, шулуун хабтагай табигдажа, үндэһэ табигша хасагуудай дурасхаалда зорюулагдаа (гэрэл зураг).
Хуушан хото
ХVIII-ХIХ-дахи зуун жэлнүүдэй дотор хото хамгаалалгын үүргэтэй хахасажа, албан захиралай болон худалдаа наймаанай түб гэгдэн тодороо.
Хотын гол байшангуудай тоодо гайхамшаг түхэлтэ гурбан үнэн алдартанай барилганууд ороно: Одигитриин һүмэ (Дээдэ-Үдын түрүүшын шулуун байшан), Нангин Троицын (Гурбанай) ба Нангин Вознесениин (Үндэрлэлгын) һүмэнүүд. Мүн уран барилгын омогорхолой зүйлдэ Гостинэ хашаа болон тэрэниие тойроһон Гостинэ хашаадахи талмай – Дээдэ-Үдын гол талмай байһан - орохоороо ороно.
Гостинэ хашаадахи талмай хотын урдаа хараха гоё һайхан үзэмжэнүүдэй нэгэн юм. Боро юрын бэшэ, тон уран хурса шэнжэнь тэрэниие бүтээһэн тэрэ сагай уран барилгашадай үргэн хараатай, зоригтой түсэблэлые гэршэлнэ. Наймаанай мухалагуудтай хүпеэсүүдэй нэгэ хэдэн гэрнүүд талмайн захаар тойруулагдан, тэрэнэй уран барилгын түхэлдэ түгэлдэр шэнжэ оруулаа. Тэдэ гэрнүүдэй ехэнхинь бүтэн үлэжэ һэльбэн шэнэлэгдэнхэй. Илангаяа Купельман, Курбатов, Лосев гэһэн хүпеэсүүдэй гэрнүүд хотын ажаһуугшад ба айлшадай анхаралые эжэлүүдгүй татадаг.
Хубисхалай урдахи Улаан-Үдэдэ шулуун гэрнүүд тиимэшье олон бэшэ байгаа. ХIХ-дэхи зуунай адаг хүрэтэр хото огто үргэдөөгүй, харин байһан бууса түхэлэй модон байшангуудаа нягтаруулан барилгаяа ябуулһан зандаа һэн.
Модон уран дархалалга болбол хотын барилгын түүхын тусхайта хуудаһанда ороно. Сагай һандаралта хүсэн ба 1878 оной үзэгдөөгүй ехэ түймэр олон модон барилгануудые үгы хэһэн байбашье һаань, мүнөөнэй Улаан-Үдын түб гудамжануудаар ХIХ-дэхи зуун жэлэй тон ородой урлал шэглэлтэ байшангуудые һонирхон хаража боломоор юм. Хотын захиргаан тэрэ модон урлалта хотын хуби һэргээн һэльбэжэ, Улаан-Үдынгөө гол дэбисхэрые түб хотынгоо «танилсуулалгын үзэмжэ» болгохоор түсэб харааланхай.
Мүнөө үеын хотын түбэй түүхэтэ хуби һэльбэгдэжэ, урданай Улаан-Үдын (Дээдэ-Үдын) – худалдаа наймаанай хотын өөрсэ орон зай байгуулагдаа гэхээр. Иигэжэ тодорһон тус түхэреэнэй голынь болоһон Гостинэ хашаагай зэргэлээнүүд хажуугаархи алмайтаяа, ябаган харгытаяа (2004 онһоо) ба Ленинэй гудамжын нэгэ хубинь оролсоно («Буряадай Арбат», гэрэл зураг).
«Хуушан хотын» һүлдэ тэмдэгтэ, мүн бодото һэльбэн шэнэлэлгэдэ Соведүүдэй талмай тээшэ шэглэлтэй, үгсүүри харгы хүндэлэн бодхоогдоһон Триумфальна бүхөөгые (2006 ондо) ба Александрай сэсэрлигые (2010 онһоо) байгуулһан ушар бүришье удха эмэн гүнзэгырүүлээ. «Триумфальна бүхөөг», үгышье һаа «Хаанай хаалга»Дээдэ-Үдэ гү, али Улаан-Үдын 340 жэлэй ойн баярта зорюулагдан бодхоогдоо гээшэ. Анханайнь модон бүхөөг 1891 ондо II-дугаар Николай хаанай ябууд бууһан ушараар баригдаад, 1936 ондо усадхагдаһан байна. Мүнөөнэй һэльбэн бодхоолго хадаа хотын томо үйлэдбэринүүдэй дэмжэлгэ туһаар хэгдэжэ, хубисхалай урдахи Дээдэ-Үдын түүхые ёһотоор шэмэглэһэн меценадуудай хүдэлөөнэй ёһо заншал дахин һэргээгдэбэ. Александрай сэсэрлигэй анхан Гостинэ талмай дээрэ 1880 онуудаар бии болоһон түүхэнь гэхэдэ «II-дугаар Александр хаанай шэрээдэ һууһан ушартай» холбогдоһон, тиин 2010 ондо, дээрэ хэлэгдэһээр, дахин һэргээгдэһэн.
Зүблэлтэ засагай үе
Улаан-Үдын уран барилгын түүхэдэ онсо саг бии – тэрэ зүблэлтэ засагай үеын. Энэл үедэ хото хажуу тээшээ хабтайжа, дээшээшье үндыһэн юм. Мүнөөдэрэй хотын газарай зураг дээрэ анханай хубисхалай урдахи Улаан-Үдэ бүри багахан һуури абана. Бэшэнь – шэнэ олониитын түбүүд, зоной ажаһуудаг нэлэнхы хороонууд, үйлэдбэриин бүһэлүүрнүүд, олон тоото зуһалангууд – зүблэлтэ үеын барилгын үрэ дүн болоно.
Тэдэнэй дунда хоёр уран барилгын тааралдал онсо илгарна: «Ленинэй тархи» гэһэн гайхамшаг хүшөөтэй Соведүүдэй талмай болон локомотив заһабарилгын заводой Соёлой ордонтой Алдар солын талмай. Соёл болбосоролой оршомой барилгын дундаһаа мүн лэ гоё һайхан хоёр гүрэнэй театрнуудай ордонгуудые нэрлэмээр: оперо болон баледэй ба буряадай драмын. Театрнуудай байшангуудай нюур талань ба дотоодо-гадаада шэмэглэлынь үндэһэн буряад соёлой онсо шэнжэнүүдые элсүүлхэ ёһотой һэн.
Гэр байрануудые барилга гээшэдэ бүхы тэрэ үеын гүрэн соохидол адли ехэнхидээ нэгэл хэб баримталагдаһан байгаа. Өөрсэ шэнжэтэй, шухалань гэхэдэ, түгэс дүүргэгдэһэн түхэлтэй байрануудые бодхооһон ушарнуудые хото соогуур бэдэрбэл олдохо гээшэнь хоморшог зүйл гэхээр. Тиибэшье омогорхомоор зүйлнүүдшье бии. Тэдэнэй тоодо Сэлэнгэ мүрэнэй тохойнууд тээшэ хараатай, һүр дарама томонууд, бардам элбэг гоёолтотой байшан гэрнүүдтэй Илалтын гудамжа (проспект) ороно.
Зүблэлтэ засагһаа хойнохи саг
Зүблэлтэ засагай унаһан сагһаа хойшо Улаан-Үдын уран барилгада хубилалта ехэ болоогүй гэлтэй. Хотын хажуу тээшээ үргэдэлгэ захын ба хото шадарай микрорайонуудай бага дабхарта барилгаһаа дулдыдаа.
Улаан-Үдэ хотын шарайн хубилалтын сэнтэй нэгэ шэглэл гэбэл буряадай үндэһэн барилгын ба барималай шэнжэ түхэлнүүдые элсүүлэн шэлжэрүүлгэ болоһон байна. Хотын архитекторнуудай үшөө зүблэлтэ засагай үеһөөһанаашалһан түсэбүүдынь мүнгэ һангай болон үзэл сурталай шалтагаанаар үни удаан бэелүүлэгдэнгүй байһан. Тэрэ хүсэлынь «Мэргэн» гэһэн баримал дүрэһөө эхилээ. Тэрэниие Октябрьска районой захиргаанай ойро шадархи газарта бодхоогоо.
2002 ондо хотын дундахи хубида «Хүндэмүүшэ Буряад» гэһэн баримал хүшөө табигдаа һэн. Тэрэ анха түрүүн оперо болон баледэй театрай ара талада, үндэр доболиг газарта тодхогдоһон. Тус хүшөө гартаа буряад зоной хүндэтэ айлшадтаа хүндын тэмдэг болгон барюулдаг заншалта хадаг баринхай буряад эхэнэрэй дүрсэ харуулна. Тиин олониитын зүгһөө тэрэ байһан һууринь тааруугүйдэ тоологдожо, ехэ шүүмжэлгэдэ ороһыень, 2008 ондо тус хүшөө Сэлэнгын эрьедэ табигдаба. Мүнөө үень Улаан-Үдын эгээл үндэр хүшөө аэропорт тээһээ хотын түб руу дабхиһан айлшадые хүүргын эхиндэ угтажа байдаг болонхой. Энэ хүшөө шэнэ уялгаараа, эндэхи туроператорнуудай тэмдэглэһээр, Нью-Йоркын Эрхэ Сүлөөгэй хүшөөгэй буряад түхэлынь гэхээр ха. «Эхэ Буряад» хүшөө болбол зүблэлтэ засагай хойнохи үеын Улаан-Үдын гол һүлдэ тэмдэг гэгдэнхэй.
Үшөө нэгэ онсолмо баримал зүйл гэбэл– 2006 оной июниин 29-дэ зоной һонорто табигдаһан буряад арадай эпосэй гол герой болохо Гэсэрэй хүшөө. Тэрэ Үдын хүүргэдэ ойрохон оршодог Батарейн добо дээрэ, хотын анхан табигдаһан һууриһаа холо бэшэ тодхогдоо. Заатагүй 20 «а» хорооной дэбисхэр дээрэ 2005 ондо баригдажа, хотын хоёр – Октябрьска ба Железнодорожно – аймагуудые холбоһон «Баатарнуудай хүүргэ» тэмдэглэгдэхэ зэргэтэй. Хүүргын хоёр тээ зогсоһон баатарнуудай дүрсэнүүд дундада Азиин гүн сооһоо мандаһан агууехэ Чингис хаанай үеын буряадай түүхэтэй холбоотой байһые харуулаа.
2000 онуудһаа хойшо Улаан-Үдэ хотомнай улам һалбаржа,шэнэ харгынууд, транспортна шэглэлнүүд, ябаган замууд, уһа орьёлоонууд, сэсэрлигүүд, олониитын байшангууд, нэгэ жэгдэ хүгжэлтэдэ ябаһан гэр байрын барилганууд эрхилэгдэжэл байһаар. Хотомнай дээшээшье, хажуу тээшээшье ургажа, үргэдхэгдэжэ, хуушанайнь борохон шэг шарайнь улам һонирхолтой болон хубилжа байһаниинь баясхалантай.
Мүнөө үеын Улаан-Үдын (1934 он болотор Дээдэ-Үдэ нэрэтэй байһан) уран барилга гурбан зуун жэлһээ үлүү сагай туршада бүрилдэһэн юм. Хубисхалай урдахи бүхы Сибириин хотонуудай зэргэдэ түрүүшээр Орос гүрэнэй шэнээр эзэмдэһэн газарнуудаа жолоодохын тула бии болгогдоһон хасагуудай бэхилэлтэ хүрээнэй үүргэ дүүргэһэн. Хожомынь хизаарай худалдаа наймаанай түб болоод, саашадаа, зүблэлтэ засагай үедэ, хотын түхэлэй олон дабхар шулуун байшангууд бодхоогдожо, элдэб янзын үйлэдбэринүүд үргэнөөр хүгжөө. Эдэ бүгэдэ хубилалтанууд хотын шарайда нүлөөлэн, тэрэ хушуунай (уезднэ) зиндааһаа бэеэ дааһан республикын түб хото болотороо ургаа.
Батарейн добо – эхинэй эхин
Хуушан хото
ХVIII-ХIХ-дахи зуун жэлнүүдэй дотор хото хамгаалалгын үүргэтэй хахасажа, албан захиралай болон худалдаа наймаанай түб гэгдэн тодороо.
Хотын гол байшангуудай тоодо гайхамшаг түхэлтэ гурбан үнэн алдартанай барилганууд ороно: Одигитриин һүмэ (Дээдэ-Үдын түрүүшын шулуун байшан), Нангин Троицын (Гурбанай) ба Нангин Вознесениин (Үндэрлэлгын) һүмэнүүд. Мүн уран барилгын омогорхолой зүйлдэ Гостинэ хашаа болон тэрэниие тойроһон Гостинэ хашаадахи талмай – Дээдэ-Үдын гол талмай байһан - орохоороо ороно.
Гостинэ хашаадахи талмай хотын урдаа хараха гоё һайхан үзэмжэнүүдэй нэгэн юм. Боро юрын бэшэ, тон уран хурса шэнжэнь тэрэниие бүтээһэн тэрэ сагай уран барилгашадай үргэн хараатай, зоригтой түсэблэлые гэршэлнэ. Наймаанай мухалагуудтай хүпеэсүүдэй нэгэ хэдэн гэрнүүд талмайн захаар тойруулагдан, тэрэнэй уран барилгын түхэлдэ түгэлдэр шэнжэ оруулаа. Тэдэ гэрнүүдэй ехэнхинь бүтэн үлэжэ һэльбэн шэнэлэгдэнхэй. Илангаяа Купельман, Курбатов, Лосев гэһэн хүпеэсүүдэй гэрнүүд хотын ажаһуугшад ба айлшадай анхаралые эжэлүүдгүй татадаг.
Хубисхалай урдахи Улаан-Үдэдэ шулуун гэрнүүд тиимэшье олон бэшэ байгаа. ХIХ-дэхи зуунай адаг хүрэтэр хото огто үргэдөөгүй, харин байһан бууса түхэлэй модон байшангуудаа нягтаруулан барилгаяа ябуулһан зандаа һэн.
Модон уран дархалалга болбол хотын барилгын түүхын тусхайта хуудаһанда ороно. Сагай һандаралта хүсэн ба 1878 оной үзэгдөөгүй ехэ түймэр олон модон барилгануудые үгы хэһэн байбашье һаань, мүнөөнэй Улаан-Үдын түб гудамжануудаар ХIХ-дэхи зуун жэлэй тон ородой урлал шэглэлтэ байшангуудые һонирхон хаража боломоор юм. Хотын захиргаан тэрэ модон урлалта хотын хуби һэргээн һэльбэжэ, Улаан-Үдынгөө гол дэбисхэрые түб хотынгоо «танилсуулалгын үзэмжэ» болгохоор түсэб харааланхай.
Мүнөө үеын хотын түбэй түүхэтэ хуби һэльбэгдэжэ, урданай Улаан-Үдын (Дээдэ-Үдын) – худалдаа наймаанай хотын өөрсэ орон зай байгуулагдаа гэхээр. Иигэжэ тодорһон тус түхэреэнэй голынь болоһон Гостинэ хашаагай зэргэлээнүүд хажуугаархи алмайтаяа, ябаган харгытаяа (2004 онһоо) ба Ленинэй гудамжын нэгэ хубинь оролсоно («Буряадай Арбат», гэрэл зураг).
«Хуушан хотын» һүлдэ тэмдэгтэ, мүн бодото һэльбэн шэнэлэлгэдэ Соведүүдэй талмай тээшэ шэглэлтэй, үгсүүри харгы хүндэлэн бодхоогдоһон Триумфальна бүхөөгые (2006 ондо) ба Александрай сэсэрлигые (2010 онһоо) байгуулһан ушар бүришье удха эмэн гүнзэгырүүлээ. «Триумфальна бүхөөг», үгышье һаа «Хаанай хаалга»Дээдэ-Үдэ гү, али Улаан-Үдын 340 жэлэй ойн баярта зорюулагдан бодхоогдоо гээшэ. Анханайнь модон бүхөөг 1891 ондо II-дугаар Николай хаанай ябууд бууһан ушараар баригдаад, 1936 ондо усадхагдаһан байна. Мүнөөнэй һэльбэн бодхоолго хадаа хотын томо үйлэдбэринүүдэй дэмжэлгэ туһаар хэгдэжэ, хубисхалай урдахи Дээдэ-Үдын түүхые ёһотоор шэмэглэһэн меценадуудай хүдэлөөнэй ёһо заншал дахин һэргээгдэбэ. Александрай сэсэрлигэй анхан Гостинэ талмай дээрэ 1880 онуудаар бии болоһон түүхэнь гэхэдэ «II-дугаар Александр хаанай шэрээдэ һууһан ушартай» холбогдоһон, тиин 2010 ондо, дээрэ хэлэгдэһээр, дахин һэргээгдэһэн.
Зүблэлтэ засагай үе
Улаан-Үдын уран барилгын түүхэдэ онсо саг бии – тэрэ зүблэлтэ засагай үеын. Энэл үедэ хото хажуу тээшээ хабтайжа, дээшээшье үндыһэн юм. Мүнөөдэрэй хотын газарай зураг дээрэ анханай хубисхалай урдахи Улаан-Үдэ бүри багахан һуури абана. Бэшэнь – шэнэ олониитын түбүүд, зоной ажаһуудаг нэлэнхы хороонууд, үйлэдбэриин бүһэлүүрнүүд, олон тоото зуһалангууд – зүблэлтэ үеын барилгын үрэ дүн болоно.
Тэдэнэй дунда хоёр уран барилгын тааралдал онсо илгарна: «Ленинэй тархи» гэһэн гайхамшаг хүшөөтэй Соведүүдэй талмай болон локомотив заһабарилгын заводой Соёлой ордонтой Алдар солын талмай. Соёл болбосоролой оршомой барилгын дундаһаа мүн лэ гоё һайхан хоёр гүрэнэй театрнуудай ордонгуудые нэрлэмээр: оперо болон баледэй ба буряадай драмын. Театрнуудай байшангуудай нюур талань ба дотоодо-гадаада шэмэглэлынь үндэһэн буряад соёлой онсо шэнжэнүүдые элсүүлхэ ёһотой һэн.
Гэр байрануудые барилга гээшэдэ бүхы тэрэ үеын гүрэн соохидол адли ехэнхидээ нэгэл хэб баримталагдаһан байгаа. Өөрсэ шэнжэтэй, шухалань гэхэдэ, түгэс дүүргэгдэһэн түхэлтэй байрануудые бодхооһон ушарнуудые хото соогуур бэдэрбэл олдохо гээшэнь хоморшог зүйл гэхээр. Тиибэшье омогорхомоор зүйлнүүдшье бии. Тэдэнэй тоодо Сэлэнгэ мүрэнэй тохойнууд тээшэ хараатай, һүр дарама томонууд, бардам элбэг гоёолтотой байшан гэрнүүдтэй Илалтын гудамжа (проспект) ороно.
Зүблэлтэ засагһаа хойнохи саг
Зүблэлтэ засагай унаһан сагһаа хойшо Улаан-Үдын уран барилгада хубилалта ехэ болоогүй гэлтэй. Хотын хажуу тээшээ үргэдэлгэ захын ба хото шадарай микрорайонуудай бага дабхарта барилгаһаа дулдыдаа.
Улаан-Үдэ хотын шарайн хубилалтын сэнтэй нэгэ шэглэл гэбэл буряадай үндэһэн барилгын ба барималай шэнжэ түхэлнүүдые элсүүлэн шэлжэрүүлгэ болоһон байна. Хотын архитекторнуудай үшөө зүблэлтэ засагай үеһөөһанаашалһан түсэбүүдынь мүнгэ һангай болон үзэл сурталай шалтагаанаар үни удаан бэелүүлэгдэнгүй байһан. Тэрэ хүсэлынь «Мэргэн» гэһэн баримал дүрэһөө эхилээ. Тэрэниие Октябрьска районой захиргаанай ойро шадархи газарта бодхоогоо.
2002 ондо хотын дундахи хубида «Хүндэмүүшэ Буряад» гэһэн баримал хүшөө табигдаа һэн. Тэрэ анха түрүүн оперо болон баледэй театрай ара талада, үндэр доболиг газарта тодхогдоһон. Тус хүшөө гартаа буряад зоной хүндэтэ айлшадтаа хүндын тэмдэг болгон барюулдаг заншалта хадаг баринхай буряад эхэнэрэй дүрсэ харуулна. Тиин олониитын зүгһөө тэрэ байһан һууринь тааруугүйдэ тоологдожо, ехэ шүүмжэлгэдэ ороһыень, 2008 ондо тус хүшөө Сэлэнгын эрьедэ табигдаба. Мүнөө үень Улаан-Үдын эгээл үндэр хүшөө аэропорт тээһээ хотын түб руу дабхиһан айлшадые хүүргын эхиндэ угтажа байдаг болонхой. Энэ хүшөө шэнэ уялгаараа, эндэхи туроператорнуудай тэмдэглэһээр, Нью-Йоркын Эрхэ Сүлөөгэй хүшөөгэй буряад түхэлынь гэхээр ха. «Эхэ Буряад» хүшөө болбол зүблэлтэ засагай хойнохи үеын Улаан-Үдын гол һүлдэ тэмдэг гэгдэнхэй.
Үшөө нэгэ онсолмо баримал зүйл гэбэл– 2006 оной июниин 29-дэ зоной һонорто табигдаһан буряад арадай эпосэй гол герой болохо Гэсэрэй хүшөө. Тэрэ Үдын хүүргэдэ ойрохон оршодог Батарейн добо дээрэ, хотын анхан табигдаһан һууриһаа холо бэшэ тодхогдоо. Заатагүй 20 «а» хорооной дэбисхэр дээрэ 2005 ондо баригдажа, хотын хоёр – Октябрьска ба Железнодорожно – аймагуудые холбоһон «Баатарнуудай хүүргэ» тэмдэглэгдэхэ зэргэтэй. Хүүргын хоёр тээ зогсоһон баатарнуудай дүрсэнүүд дундада Азиин гүн сооһоо мандаһан агууехэ Чингис хаанай үеын буряадай түүхэтэй холбоотой байһые харуулаа.
2000 онуудһаа хойшо Улаан-Үдэ хотомнай улам һалбаржа,шэнэ харгынууд, транспортна шэглэлнүүд, ябаган замууд, уһа орьёлоонууд, сэсэрлигүүд, олониитын байшангууд, нэгэ жэгдэ хүгжэлтэдэ ябаһан гэр байрын барилганууд эрхилэгдэжэл байһаар. Хотомнай дээшээшье, хажуу тээшээшье ургажа, үргэдхэгдэжэ, хуушанайнь борохон шэг шарайнь улам һонирхолтой болон хубилжа байһаниинь баясхалантай.