Монголой буряадуудай түрын гуримуудһаа

Үндэһэтэн яһатан оршон байхын хамагай шухала юумэн үндэһэнэй хэлэн, хубсаһан, ёһо заншал гэжэ хэлэхэдэ арсаха хүн үгы бэзэ. Манай буряад хэлэн илдам аялгатай, үйлэ үгэнь олон янзаар хубилдаг болохоороо хүнтэй харилсахада хүндын зэргэтэй, хүүгэд залуушуулай хүмүүжэлдэ һайн нүлөөтэй юм. Ульгам ирагуу буряад-монгол аялгаараа хөөрэлдэхэдэ, хэлэн амарха шэнги болодог, иимэ һайхан хэлэеэ мартажа яажашье болохогүй. Энэмнай мүнөөнэй залуушуулые һургаха ахамад зон, эрдэмтэн мэргэдэй хэхэ ойрын ажал болоно. Арадай ирагуу найрагша Дондогой Цэрэндулмын “Тоонто нютаг” гэһэн һайхан шүлэг байдаг.

Тоонто нютагни дуудана 
Тэрэлжэ сэсэгээр анхилан, 
Тэхэрин ерыш, басаган, 
Түрэһэн гараһан нютагтаа. 
Аяар холын нютагһаа 
Аянша шубууд тэхэринэл, 
Уһа мүрэниие гаталан, 
Уургай эндэ баринал. 
Юундэ тэндэ үлэхэбши, 
Далитай хадаа ниидыш, 
Хада уулануудые гаталан, 
Тоонто нютагаа ерыш. 
Эжыдэм адли энхэргэн 
Эхэ нютагни дуудана, 
Түрэл буряад хэлэмни, 
Түрэһэн һайхан нютагни. 
Тоонто энэ газараа 
Тэбэрин дуулан ерэхэб. 
Үлгын һайхан дууе 
Үе наһандаа дуулахаб.

Энэ шүлэгые хүүгэд залуушуулда уншуулан сээжэлдүүлээ һаа, тоонто нютаг тухай һанагдуулан уяруулжа болохо һайншье, һайханшье шүлэг даа. 

Үндэһэнэй хубсаһан гээшэ саг бүридэ ши ямар хүн бэлэйш гэжэ һануулжа байдаг һайн талатай. Үндэһэнэйнгөө нэрые хухалхагүй гэһэн бодол хүниие ходо һайн юумэндэ хүтэлжэ байдаг. Хүн зониие үндэһэнэй хубсаһаа үмдэдэг болгохонь шухала. Тиигэхын тулада үнэ багатай гэрэй хубсаһа ехээр үйлэдбэрилхэнь зүйтэй. Тиигээд оршон үедэ тааруулһан олон янзын түхэлтэй гоёлой хубсаһа оёбол, үмдэжэ дадаад, дараань олоороо үмдэхэдөө, эшэхэ гайхахагүй болохо. 

Ёһо заншал, хэлэн, хубсаһаараа илгаржа байхань гадаадын айлшан, жуулшадай анхаралые татажа, хүрэнгын эхэ үүсэбэри болохо зэргэтэй. 


Хурим түрын ёһо

Буряад-монголоймнай олон һайхан заншал сооһоо хурим түрын хэды ёһые үбгэд хүгшэдһөө дуулаһан мэдэһэнээ хубаалсаһуу. 

Айлайхи боложо, ажа амидаралаа зохёохо гээшэ хүн түрэлтэнэй энэ юртэмсэдэ мүнхэ оршон байхын эхин гээшэ ааб даа. Тиимэ ушарһаа хамагай хүндэтэй, тогтоһон журамтай, гоё һайхан баяр наадан хадаа хурим түрэ байхань дамжаггүй. 

Улад үндэһэтэн бүриин хурим түрын ёһо ондо ондоошье һаа, залуу басаган хүбүүн хоёрой хойшонхи амидарал һайн һайхан байхын түлөө зорилготой байдаг гээшэ. “Эхиниинь булангиртай һаа, адагынь булангиртай” гэһэн сэсэн үгэшье байдаг бэлэй. Анханһаа таарахагүй зон ушаржа, амидаралаа буруу эхилээ һаа, ута наһа наһалжа, удаан жаргал эдлэхэ гэһэн хүн бүхэндэ байдаг хүсэл хосорхо болоно. Тиимэ ушарһаа, түрын ёһо гуримууд олон мянган жэлдэ мүлигдэн, ухаатай мэргэн зоной шиидхэбэреэр зүб зүйтэй болгогдон заларуулагдажа, тухайн үндэһэтэнэй шажан мүргэл, нютаг ороной уур амисхал, байдал һуудал, зан заншалда яб саб тааруулһан хурим түрын ёһо гуримууд үндэһэтэн бүхэндэ байдаг. 


Хадаг (сүй) табиха ёһо

Айл гэр боложо, хурим түрэ хэжэ, һамга абахадаа, нэн түрүүн зүб хүниие оложо абаха гээшэ хамагай шухала хэрэг бэлэй. Жэл, мэнгэ, зан абари, хүсэл һонирхол, удам угсаа, ажалша бэрхэ байдалаараа таарахагүй һаа, нэгэ гэрэй зоной амидаралынь тама боложо үйлөө үзэдэг үльгэр жэшээ яһалал дайралдадаг гээшэ. Урданай буряад зон һамга бэдэржэ олохо олон аргатай байһан юм. 

1. Хүбүүн өөрөө һамгаяа шэлэжэ олохо 
Залуу хүбүүн багаһаа наадажа үдэһэн гү, али үгы һаа, хожом һанаандаа таараһан басагантай хөөрэлдэжэ зүбшэлсөөд, энээнээ эхэ эсэгэдээ дуулгажа, тэдэнь бөө, ламада үзүүлээд, таараха гээ һаань, үдэрэй һайниие шэлэжэ, худын түрүү гэхэ ёһо журамтай зохид хүниие дахуулжа, үглөөнэй нараар басаганай гэртэ ошожо, гэрынь нара зүб тойроод буужа, хадаг табюулхые гуйдаг. Сугтаа ошохо хүниинь абга гү, нагсань байгаа һаа һайн. Басаганай гэртэхинэй зүбшөөгөө һаань, хурим түрэеэ хэзээ, яажа хэхэеэ тоблон хэлсэдэг. 

2. Оргуулжа абаха 
Баһа нэгэ аргань басаганай эхэ эсэгэ энэ хоёрые тухайлаад, басагаяа хатуу хорижо яагаадшье нэмэригүй янзатай болоһон үедэ бөө, ламада үзүүлжэ, таараха гээ һаань, нюусаар хурим хэжэ, гэрэйнь бүһэлүүртэ хадаг хабшуулаад, басагынь оргуулжа абадаг һэн. Хурим үнгэрһэнэй һүүлдэ үдэрэй һайниие һунгажа ошоод, хадаг табидаг. Иигэжэ абаһан һамгаяа һара болгоод, түрхэмдэнь айлшалуулха. Тиигээд хоёр худанар хөөрэлдэжэ, түрэ хэхэ үдэрөө тоблодог байһан. 

3. Абань бэриеэ шэлэжэ олохо 
Бэри болгохо басага бэдэрхэ гэжэ наһа бэеэ хүсэһэн хүбүүнэй эсэгэ үдэрэй һайниие һунгажа, сумаа тохоһон хүтэлгөө моритой холын аянда гарадаг. Шуһа ойртуулхагүй гэжэ холо ябадаг байгаа. 1800 онһоо урид нэгэ омог хүхүүрэй зон гэр болохо гэжэ байгаагүй. 1800 ондо бүхы буряадай ноёд гулбаанар хэлэлсэжэ 9 үе мултарһан зон айл болохыень зүбшөөгөөд, дахин хуралдажа 1810 онһоо эхилээд 7 үе мултараһан зон айл боложо болодог болонхой. Тиимэ ушарһаа омог хүхүүр һайн мэдэхэ хүн һайнаар хөөрэлдэхэ гэжэ хашар туршалгатай абань ябадаг байгаа. Абань үгы һаа, абагань, нагасань, ахань ябажа болохо. Сумаа соонь хадаг табихада хэрэг болохо юумэн бэлэн ябадаг. Нютаг нютагаар орожо, айл айлда хоножо ябаһаар һанаандаа таараһан басагадай угай бэшэг, нэрэ, наһа, жэл, мэнгые мэдэжэ, бөө ламада үзүүлжэ, али нэгэ үлүү таараха гэһэн басаганай гэртэ һайн үдэр, үглөөнэй нараар ошожо, хадаг табяад, хурим ёһынгоо тухайда хөөрэлдэдэг. Хадагынь тогтоогоогүй һаань, дараашын айлые һунгаха болдог. Иигэжэ сүй табюулаһан хүбүүн басаган хоёр түрэ дээрээл нюур нюураа анха түрүүн харалсадаг. Дорното аймагай Баяндун һомоной уугуул, бодонгууд омогтой, 76 наһатай Бадмын Һама гэдэг хүгшэн 1976 ондо иигэжэ хөөрөө һэн. “Басаган ябахадам, Сагаан-Обоо һомонһоо ерэжэ, намда хадаг табяад, Муханиин Гүрэ гэжэ хүнэй һамган болохо гэжэ хүргэгдэжэ ерээд, түрэ дээрээ һуужа байхадам, хоёр адли хүрин дэгэлтэй хүбүүд тэрэл гэрэй эзэн янзатай орожо гаража байхадань, энэ хоёрой алинь минии нүхэр болохо гээшэб. Үндэрынь ха гү гэжэ һанажа һуутарни, набтарынь байгаа һэн. Тиигээд яһала һайн һайхан ябагдаа. Олон үхибүү түрөөб. Аша, зээ олонтой болооб. Хүнэй эхэ эсэгэ гээшэ үри бэеэ муу ябуулха юумэ хэхэгүй. Мүнөөнэй хүүгэдүүд юун гээшэб? Удангүй һалажа, хэды хүүгэд үншэрүүлээд...” гэжэ шогшоржо байгаагша һэн. 

4. Бүһэ андалдаха ёһо 
Бэе бэеэ мэдэлсэдэг зон хоёр хүүгэдэйнгээ нарай байхада хоёр эсэгэнь хэлсэжэ тогтоод, сүй табижа бүһөө андалдадаг ёһо байгаа. Иигэжэ сүй табюулаһан хоёр хүүгэдые багаһаань хадамайдань айлшалуулжа, эсэгэ эхэдэнь золгуулжа дадхаад, наһа бэеэ хүсэхэдэнь, түрэ хэхэ үдэрынь тобложо, хурим түрынь хэжэ айл болгодог. Иимэ хүүгэдүүд багаһаа хадамшни хэн бэ? гэжэ хэнэйшье һурахада, тордиһогүйгөөр тэрэ гэжэ хэлэһээр, тэрээндээ бүрин этигэдэг байгаа. Тиимэдээ ондоо хүндэ сэдьхэлээ үгэдэггүй һэн. Нарай хүүгэдые ямар хүн болохыень мэдэдэг олон арга байдаг гээшэ. Түрэһэн үдэр, жэл, мэнгэ, угай бэшэг, аха дүүнэр, абага, нагаса талань, эхэ, эсэгэнь, шэг шарай, дуу хоолой гээд олон шэнжээр шудалдаг байгаа гэлсэнэ. 

Маанадай багада үбгэд хүгшэд үхибүүдһээ ехэ юумэ һурадаг байгаа. Тэрээндэнь 9 үе тоолуулха, наһа, жэл, мэнгэ, юу хэжэ шададаг, юундэ дуратай, таабари, нютаг ороной нэрэ, хадамшни хэн бэ гээд хүн бүхэн заал һаа һурадаг юумэн байха. 

5. Бэриеэ шэлжүүлхэ ёһо 
Һамга хүүгэдтэй болоһон хүбүүниинь ямар нэгэ шалтгаанаар наһа бараа һаань, бэлбэһэн болоһон бэриеэ түрхэмдэнь бусаадаггүй байгаа ха. Ондоо хүбүүтэй һаа, тэрэ хүбүүнэйнгээ һамган болгожо, ёһо хүсөөгөөд айл болгодог байба. Бэринь ябахам гээгүй һаа, наһаараа хадамайнгаа хаяада амидардаг. 

Бэринь өөрөө бусахам гээ һаань, ёһо түрэтэй абаһан шэнгеэрээ ёһо түрэтэй бусаадаг байгаа. Хүүгэдынь заал һаа абажа үлэдэг. Өөрэйнгөө мяха шуһанай таһархайе айлай бэриие дахуулжа табидаггүй ёһотой һэн. Энэншье залуу бэридэ баһа хэрэг юм. Хүүгэдынь хараха хүнгүй һаа, аргагүй, бэри хүүгэдөө абаад ябаха. 

6. Хамжаха ёһо 
Үбгэниинь наһа бараһан һамган хожом дахяад хүнтэй ханилжа болохо. Тиихэдээ ехэ хурим түрэ хэдэггүй һэн. Бишыхан хурим хэжэ, арай хүгшэрэн татаһан һаа, ойрын хэды зониие сай уулгаад болодог һэн. Иигэжэ ханилхые хамжаха гэхэ. 

7. Баханын һамган болгохо ёһо 
Хадамда гарангүй гуша гаража түрхэмдөө хүгшэрһэн басагаяа үдэрэй һайниие һунгажа баханын һамган болгожо, басаган дэгэлынь тайлажа, һамган дэгэл үмдүүлжэ, баханын һамган болгодог ёһо байха. Баханын һамган болоһон басагандаа гэр түхеэржэ, айл болгодог. Баханын һамган болоһон хүн хүүгэд гаргаха эрхэтэй, гараһан хүүгэдынь удам угсаагаа залгуулха эрхэтэй боложо, эжыгээрээ гү, нагасаараа обогложо ябадаг. Баханын һамган болохоһоо урда хүүгэдээр басаган дэгэл үмдөөд ябахань эшхэбтэр болодог хадань, өөрөөшье зүбшөөдөг һэн. Хари сүй табихадаа, өөрэйнгөө бурхан шүтөөндэ мүргэжэ, энжэ бэлэгынь таһалжа үгэдэг.
 
Бэриие һунгахадаа шарай жүһэ сэбэр, зан аали илдам зулгы, ажал үйлэдэ бэрхэ, дүй дүршэл һайтай, ухаансар зүб үгэтэй, уг һайтай, жэл мэнгэ таарамжатайень хаража һунгадаг. 

Сүй табиха үедэ худа урагынь хадагынь тогтоогоо һаань, түрэ хэхэ тухайгаа хөөрэлдэдэг. Юун тухайда хөөрэлдэхэб гэхэдэ: 1. 

Хурим хэхэ һара үдэрөө тоблохо. Муу үдэр хурим хэһэн зон өөдэлхэгүй гэлсэдэг. 2. 

Хоёр тала ямар юумэ бэлдэхэ, энжэ бэлэг юу гаргаха, хуримда ерэхэ зоной тоогой тухайда хөөрэлдэжэ тогтохо. 
 Түрэ дээрээ хоёр талын бэлдэһэн юумые бултынь зондо зарлажа 
дэлгээжэ харуулха. Бэриин морин һайхан гү? Хүрьгэнэй үмэдхэл һайхан гү? гээд зоной урдуур хүтэлөөд ябажа харуулха. Энэнь хадаа бүхы юумэеэ үнэн сэдьхэлһээ ураа гаргажа хэдэг, нюуха хааха юумэн үгы, эли тодо байһыень зон гэршэлнэ. Юугээ нюуха гээшэб, балшысал хэлэгты, хөөрэлдэдэг ямаршье юумэндэ үнэн сэдьхэлһээ хандадаг, мэхэшэ бэшэ, эрид сэхэ зан буряад зоной генэдэ шэнгэһэн байдагынь иимэ зан заншалтай холбоотой байжа болоо. Хурим дээрэ ерэхэ зоной тоое хэлсэдэгынь ехэ ушартай. Ямар түрэлэй ямар зон ерэхые хөөрэлдэжэ, тэдээндэ бариха бэлэгээ эртэ бэлдэхэ хэрэгтэй. 3. 

Бэриеэ хэн хэндэ мүргүүлхэ тухай хэлсэхэ. Бэринь бүхы наһан соогоо, мүргэһэн хүнэйнгээ нэрэ, тиимэ үгэ ороһон ямаршье үгэ хэлэхэгүй, сээрлэжэ ябадаг ёһотой. Бурхан, гал гуламта, аба эжы, абга, нагаса, ахай, хуряйхай, абжаа, абгай гээд ойрын түрэл һадаһанай олон хүндэ мүргэдэг байгаа. Минии хадамда ошоходо, абамни “басагаяа хүндэ мүргүүлхэгүйбди. Багша хүн яажа хүүгэдэй нэрэ сээрлэжэ ябаха юм бэ” гээ һэн. Ная гараһан хүгшэн эжымнэй олон лэ хүнэй нэрэ хэлэжэ шададаггүй һэн. Урдандаа үглөө, наран, гэрэл, мандаха, уула, гол, модон, шоно, хүхэ, ямаа, бариха гэһэн үгэнүүд ороһон нэрэтэй хүнүүдтэ мүргэһэн нэгэ бэри “халуунаар яларагшын хөөрэжэ байхада, үндэрэй наана, урдагшын саана, ургагшын доро улинха мааранхайда аһаа” гэжэ хэлэжэ байһан гэгшэ. 4. 

Хурим дээрэ болохо ёһо, наадан зугаагай тухайда хөөрэлдэжэ тогтохо. Хурим түрэ дээрэ болодог ёһо журам булта адлишуушье һаа, тэндэ болодог наадан зугаагаараа илгарха. Зарим айл олон янзын наада ябуулха. Зариманиинь оостой хэдэн наадан хэхэ. Хурим түрэ бүри дээрэ болодог нааданшье гэжэ байха. Энээндэ нара буляалдаха, дэрэ буляалдаха, бэһэлиг нюуха, нэрьелгэ, хатар, таабари таалсаха, үгэ хаялсаха зэргэ олон наадан байха. Айл бүри зонһоо үлүүгээ харуулха гэжэ элдэб юумэ хэдэг байгаа. Энээндэ һур харбаан, бүхэ барилдаан, мори урилдаан гээд олон лэ наадан байгаа. Залуушуулай шадал, шадабари үзэхэ ондоошье наадануудые хэдэг байгаа. Хүбүүдээр гасуу, шаантаг сабшуулха, һээр шаалгаха, үхибүүдые урилдаалгаха, бэреэдээр сампин зангидуулха, дээһэ томуулха, утаһа хидхүүлхэ зэргэ элдэб юумэ һанажа олохо. Эдэнь өөрэйнгөө шадабариие улам нэмэжэ байдаг. Энэ наадануудые хэн яажа ябуулха, ямар бэлэг хэн үгэхэ тухайда тон наринаар хөөрэлдэдэг, бэлдэдэг байгаа. 

 Хадагаа табяад, эдэ хөөрэлдөөнүүдэй дүүрэхэдэ түрын бэлэдхэл эхилхэ даа. Сүй табиха тухай энэ ёһонуудые 1975 ондо Дорното аймагай Баян-Уула һомоной 78 наһатай долоод шарайд омогой Түнхын Жабай Жамбал, 80 наһатай Дамдинай Дулмажаб (Басаа) хоёрһоо, 1978 ондо Сагаан-Обоо һомоной 78 наһатай худанса шарайд омогой Муханиин Гомбо, 77 наһатай сэрэгэй арын шарайд Балданай Базармаа (Хуба) хоёрһоо бэшэжэ абаһан байнаб. Мүнөө ёһо мэдэхэ зон хомор боложо, байгаа хэды зонһоо үрдижэ бэшэжэ абаха хэрэгтэй байна. Бэшэжэ абаһан ёһо заншалаа мүнөөнэй зан үйлэдэ ниилүүлжэ абаха, гээгдэхэ юумээ хурдаар абаха хэрэгтэй байна. 


Бэриин дахажа мүргэдэг ёһонуудһаа

1. Мүргэһэн хүнэйнгээ нэрэ, тиимэ үгэ ороһон юумэнэй нэрые хэлэхэгүй, наһан соогоо сээрлэжэ ябаха. 

2. Үглөөгүүр хамагай эртэ бодожо, үдэшэлэн хамагай һүүлдэ унтаха. “Шэнэ бэриин бодоогүйдэ, шэрэм тогооной шэршэгэнээгүйдэ” гэһэн үгэ гараһан байна. 

3. Бурхан тахил, орон гэр, тогоо шанагаа нюур харагдатар ялалзуулжа байха. 

4. Хадам талын аха заха зоной һуугаагүйдэ һууха эрхэгүй, үндыхэдэнь сугтаа үндыжэ байха ёһотой. 1976 ондо Сагаан-Обоо һомоной үндэр наһатан Һамажаб (Жэмбэ) иигэжэ хөөрөө һэн. “Сэрэгтэ табан жэл ябажа ерэмсээрээ, түрэдэ ошоод һуужа байхадам, уулзаагүй удаһан хүн бүри һонирхожо, байд гээд лэ гаража уулзая гээд, хэды гараад байтарни, багын намтай үетэн нүхэд ябаһан нэгэ залуу һамган угза татажа, “Ши яашаһан тогтууригүй хүмши, энэ дүрбэн залуу бэреэдые бодхоод зогсоожо байхадаа һанааншни зобоногүй гү” гэхэдэнь, харахадам танихагүй дүрбэн бэри нээрээ бодоод зогсожо байгаа. Хэнүүд гээшэб гэхэдэм, булта танайхинай бэри боложо ерэһэн зон. “Хожом мэдээрэй, түргөөр һуу” гээ. Тэрээнһээ хойшо ехэ номхон томоотой, үгэ дуугархадаашье хэнэй хажууда юун гэжэ буруу дуугарна аабиб гэжэ хинадаг, сэнэдэг болоо һэм” гэжэ хөөрөө бэлэй. Хүнээр хүндэлүүлхэ, хайрлуулха гээ һаа, өөрөө эхилээд хүндэлжэ, тэрэ хүниие ондоо аргагүй болгожо, буулгажа абаха хэрэгтэй. 

5. Хани нүхэрөө “та” гэжэ хүндэлжэ байха ёһотой. Үри хүүгэд, бэшэ зоной хажууда арсажа, муухай хаража, муугаар хэлэжэ болохогүй. Үрхын түрүү гэрэй эзэн гээшые ходо мэдэрүүлжэ байдаг энэ һайхан заншал эрэ хүниие аргагүй заһажа үргэдэг гэжэ хани нүхэрөө хүндэлдэг олон һамгадай жэшээ харуулна. Сухалаа хүрэһэн үедөө мартадаг һаа нэмэригүйл даа. Хүниие һайнаар хүндэлжэ байжа, өөрэйгөө һайнаар хүндэлүүлдэг гээшэ ааб даа. 

6. Хадам аба, ахай, абга, нагаса, хуряахайтаяа холоһоо золгохо, орон дээрэнь һандайлхагүй ёһотой. Хадамыншье бэриин орон дээрэ һандайлха ёһогүй. Энэ ехэл арюун нангин ёһо юм. Хэзээшье орхижо болохогүй. 

7. Хадам эсэгэ, абга, нагаса, ахай, хуряахайнгаа гэртэ гуламтаһаань дээшэ гараха ёһогүй. 

8. Хадамууд, аха заха хүнэй хажууда хормойгоо һэхэхэгүй, хубсаһаа һэлгэхэгүй, нюсэгэн бэе, үмдөө харуулдаггүй байгаа. 

9. Үри бэеэ ушар тоймогүй шангаар бадашаха, али үгы һаа дэндүү эрхэлүүлхэгүй заршамтай, һургаалтай үдхэхэ. Буруу үдэһэн хүүгэд бухын хүзүүнһээ хатуу. Эрхые һургахаар, бэрхые һурга. Урмынь хухаланхаар, уусынь хухала. Баян айлай гэргэн хүүгэд хоёр эрхэ, барлаг зоной нохой хүүгэд хоёр гэжэ арад соо хэлсэхэ. Үри хүүгэдэйнгээ эдижэ шададаг болоходонь, адхажа шудхахагүй, сэбэр наринаар эдеэлхые, хэлэжэ шададаг болоходонь, зүб тордиһогүй уран сэсэн ярихые, алхажа шададаг болоходонь, эрид тэгшэ түргэн шуумар ябахые, хэжэ шададаг болоходонь, бүхыл ажалда дахуулан һажаалгажа дүршүүлхые бэри, басаган, хүбүүн, хүрьгэндөө заажа һургадаг. 

10. Эхэнэр хүнэй хэдэг бүхы ажалые нарин бэрхээр, түргэн шуумар һураха. Үртэһэнэй зүйлые үнэһэ хогтой худхангүй заал һаа эд болго. Хэн хээб гэжэ һурахаһаа бэшэ, хэды хоногто хээб гэхэгүй. Һууһан газарһаа шорой адхажа бодогты гэжэ һургаха. 

11. Малай хорёогоо сэбэр сэмсэгэр, забаалияа үндэр тэгшэ нюргатай хэжэ, аргал түлеэгээ захаһаань бороо саһанһаа хамгаалжа зохидоор абагты гэдэг. Xүнэй өөрын гэхэгүй, ойро дүтэ ябаһан малда анхаралаа хандуулжа, хайшаа ябахынь хаража, мэдэжэ байгты гэхэ. Малда зөөлэн хандажа, хүдөө ябахадаа, малай шэхэ баясуулжа дуулажа ябагты гэхэ. 

12. Үглөөгүүр бодомсоороо үһэ гэзэгээ һамнажа, нюураа угаагаад, наранай урдаһаа няагаһатай нюдөөр харангүй, гэр орондоошье, газаа хүдөөшье сэбэр сэмсэгэр байгты гэхэ. Үбһэ ургамал дайдын шэмэг, үхид бэреэд гэрэй шэмэг гэхэ. 

13. Хүүгэд нохойгоо үмөөржэ хүнтэй ама муриингүй, олонтой эбтэй эетэй ябахые һургадаг. Эжы абын һургаалаар, эрдэм номой хүсөөр, хүн зоной Туһаар, хүүгэн бэеын жүдхэлөөр, һанаа һайтын заяа һайн. Бурханшье, бугшье (шүдхэр) бултал һанаанай гэжэ һургаха. 

14. Гэр бүлынгөө нэрэ хүндые ходо үргэжэ, забхай залихай ябадал гаргангүй байхые хатуу захидаг байһанһаа, айл гэр һалаха гэжэ бараг гарадаггүй һэн гэхэ. 
Эрэ хүн охин, мохин, мяхан гурбанһаа зайсажа ябаха. 
Эмэ хүн ама, ала, ада гурбаа залажа ябаха гээшэ тон эрхэм. 

15. Нютаг оронойнгоо нэрэ, аха дүү, түрэл һадаһаяа, омог хүхүүрээ бултыень мэдэжэ, үри бэедээ заажа һургаха ёһотой. “Һайхан бэе бурханай, һайхан зан ухаанай. Һайханайнгаа хүсөөр ойродо, һанаанайнгаа һайгаар холодо. Ухаанай хүрөөгүй газарта нюдэн хүрэхэгүй” гэжэ һургаха. 

Үри хүүгэдэй хуби заяан, үрхэ гэрэй ажа байдал, удам угсаагай нэрэ һайн байхань, айлай бэри, хүүгэдэй эхэтэй ехэ холбоотой. Урданай энэ һайхан ёһо журамһаа абаха, мартажа болохогүй юумэн ехэ байна даа. Мүнөөнэй зон дэндүү дураараа, өөрэйнгөө богони ухаагаар өөрэйгөө абажа ябадаг болоһониинь муу муухай ябадал гаргахын эхин болоно ха. 


Басага зайлгаха ёһо

Сүй табюулжа хадамда гараха болоһон басагаяа бүтэн һара, тэрээнһээшье үлүү хухасаагаар бүхы аха дүүнэрээрээ айлшалуулдаг ёһые басага зайлгаха гэжэ нэрлэдэг бэлэй. Энэ ёһо тогтоһон дэг журамтай. Басаган дэгэлээ, һүүлшынгээ үмэдхэл, зүүдхэлээ зүүжэ гоёһон басаган, үетэн басагад, нэгэ үбгэн түрүү, нэгэ хүбүүн нүхэр иимэ зон ябадаг. 

Үбгэн түрүү гэжэ тэдээндэ ёһо журам заажа һургажа ябаха үүргэтэй, өөрөө ёһо һайн мэдэдэг, олондо нэрэ хүндэтэй, нютаг ороноо һайн мэдэдэг хүн байха. Энэ хүн ошоһон айлдаашье заажа заабарилжа, түрын зар хүргэжэ ябаха. 

Үетэн басагад. Эдэ хадамда гараха гэжэ ябаа басаганай үетэн, хадамда гараагүй басагад байха. Тэдэ хадамда гараха басагаяа зоригжуулжа, һүүлшын удаа багынгаа наадаар наадхуулжа, хүхюутэй зугаатай ябуулха үүргэтэй. Баһа өөһөдөө хүнтэй танилсажа, басаганайнгаа һуража мэдэжэ ябаа юумые мэдэлсэжэ ябадаг. 

Хүбүүн нүхэр һамга абаха наһанда хүрэһэн, сүй табяагүй хүбүүн байха ёһотой. Энэ хүбүүн сугтаа ябаа зонойнгоо мори, тэргэ маллажа, басаганайнгаа энжэ бэлэг харюусажа ябаха үүргэтэй. Тэдэ булта хазаар моритой, һарабшатай ходоог тэргэдэ энжэ бэлэгээ ашажа ябадаг байгаа. Иимэ һайхан далимда баһа басагадтай танилсажа, олон газар үзэжэ, хүнтэй танилсажа, ехэ юмэ һуража ябаха хуби оногдодог ха. 

Зайжа ябаа басаган ошоһон айл бүридөө өөрэйнгөө 9 үе тооложо, өөрэйгөө бүрин танилсуулха баатай. Урдань дандаа ородог байһан айлдашье адлил танилсуулха. 

Басага зайлганай ерэхэдэ, тэрэ айл хони гаргажа, ойро дүтын айлаа урижа найр хэдэг. Үдэшэлэн түүдэбшэ табижа, хатар хатаруулжа, ехэ наада хэдэг байгаа. Басагадай урые үзэжэ, элдэб тэмсээн наадашье хэдэг. Тэрээндэ зайлгада ябаһан бүхы басагад, тэрэ нютагай басагадшье орохо. Нэгэ доро түрэлэй олон айл байгаа һаа, наадаяа сугтаа зохёожо, ханза хайрсаг гээд томо бэлэгээшье сугтаа үгэжэ болохо. Айлда нэгэ гү, хоёр хоноод мордохо болоходонь, тэрэ айл бэлэгээ барижа, захяа үгөө хэлээд, үдэжэ мордохуулжа дараашын айлда дүтэлүүлжэ үгэхэ ёһотой. Бэлэг үгэхэдөө, сугтаа ябаа зонииень үлөөдэггүй байгаа. Үгэһэн бэлэгүүдынь хүбүүн нүхэр хадагалжа ябаха. Мал үгөө һаань, хожом яажа абаха тухай хөөрэлдэхэ. Зарим айлынь өөһөдөө абаашажа үгэхэ. Үгы һаа, хүбүүн нүхэр һүүлдэ ерэжэ суглуулха баатай. Зайлгада ябаһан басаган юу олохоб гэхэдэ: 
1. Өөрэйнгөө бүхы түрэл һадаһантаяа танилсажа, дадал болохо, тэдэншье баһа дадал боложо бишыхан үхибүүдыншье мэдэдэг болохо. 
2. Олон зонтой нүхэрлэжэ, хүнэй ая эбые олодог болохо. 
3. Олон айлай ажа амидаралые һонирхожо, тэдээнһээ үльгэр жэшээ абажа, хожом амидаралаа зохёоходоо хэрэг болгохо. 
4. Басаган наһанайнгаа һүүлшын сэнгэл эдэлжэ, бүхы наһаараа дурсажа ябаха юумэтэй болохо. 
5. Өөрэйнгөө нютаг орониие һайн мэдэжэ, сэдьхэлдээ хадуужа абаха. 
6. Суг ябаһан зонһоо, ошоһон айлһаа ехэ юумэ мэдэжэ, хари газар ошоходоо гүлмэрдэхэгүй ябаха болодог. 
7. Өөрынгөө энжэ бэлэг суглуулжа, айлда ошоходоо өөрын гэһэн хүрэнгэ зөөритэй болохо. 
8. Нюур хаража, зонтой эшэхэ зобохогүй харилсажа, хөөрэлдэжэ шададаг болохо. 


Дүгнэлтэ

Буряад хэлэн, хубсаһан, ёһо заншал мартагдажа, түб һуурин байһан зарим зон буряад хэлэеэ нюужа, эргэнэй бэшэг баримтаа халха гэжэ абаһан, буряад ёһо заншалаа шүтэжэ эсэргүү гэжэ хэлүүлхэһээ айжа байһан зэргэнь ехэ хилмэгдүүлэлтын аймшаг буряад зониие мүнхын айдаһа, түгшүүридэ оруулжа, айл бүридэ хүндэлжэ ябаха наһандаа хүрэһэн эрэ зон бараг үлөөгүйн балаг гэжэ үзэжэ байнаб. Мүнөө арадшалһан түрын үедэ буюу яһатанай соёл һайнаар хүгжэхэ ябадал даяаршалай хүгжэхын эхин болохол даа. Дэлхэй булта адли болоо һаа, юугээ үзэхэ гэжэ тэнэжэ ябаха гээшэб. Буряад хэлэ, хубсаһа, ёһо заншалаа хадагалжа, хойшо үедөө залгамжалуулха гээшээ дэлэхэйдэ буряад яһатан мүнхэ үлэхын гол шухала юумэн гэжэ үзөөд мүнөө юу хээ һаа дээрэб гэжэ зарим һаналаа хэлэнэб.

1. Буряад хэлээ мартахагүй, залуушуулда һургахын тухайда: 
А. Буряад ном, һонин һэдхүүл, зүжэг, кино олоор гаргаха, ФМ радио, радио, телевизын һубаг ажаллуулха. 
Б. АХА, тэрээнтэй адли танин мэдүүлхэ тэмсээнүүдые буряад хэлээр зохёохо. 
В. Буряад дуу шүлэгэй уран уншалгын тэмсээ ябуулха. 
Г. Буряад дуу шүлэг, үгүүлэлгэ үльгэр зохёохо тэмсээнүүдые ябуулха. 
Д. Буряад урашуулай бүтээлые хододоо харуулжа байдаг үзэсхэлэнгэй байратай болохо. 
Е. Буряад гарбалтай алдартай, түрүү зэргын зоной тухай баримтата кино хэхэ.

2. Буряад хубсаһа дэлгэрүүлхын тухайда: 
А. Гоёлой, ажалай, жиирэй буряад хубсаһа оёдог үйлэдбэри байгуулха. 
Б. Гэр бүлөөрөө гэртэ, жииртэ, гоёлдо буряад хубсаһаа үмдэжэ заншаһан айлые телеурилдаагаар шалгаруулха. 
В. Буряад хубсаһанай загбарай тэмсээ зохёохо. 
Г. Буряад хубсаһатай, нэрэ алдартай зоной зурагтай ном, сомог (альбом), плакат гаргаха. 
Д. Буряад хубсаһаа үмдөөд, буряад хэлээр үйлшэлдэг амаралта, жуулшанай бааза, дэлгүүр, эдеэ хоолой газар ажаллуулха.

3. Буряад зан заншалаа түхөөжэ дэлгэрүүлхын тухайда: 
А. Шэнэ үеын буряад түрын загбар болбосоруулжа, олондо дэлгэрүүлхэ. 
Б. Буряад хурим гэһэн ном гаргаха. 
В. Шэнэ загбараар хэгдэһэн буряад хурим түрын бэшэлгэ телевизээр гаргажа, һонин хэблэлдэ табиха. 
Г. Гэр орон, хото хорёогоо үльгэр жэшээ болохоор тохижуулһан айл шалгаруулха урилдаа хэжэ телевизэрээр гаргажа, һонин хэблэлдэ табиха. 
Д. Алтаргана-2010 нааданиие Монгол улас болон Монголой буряадуудай нэрые хухалхагүйгөөр, хэхэ бэлэдхэлээ эртээнһээ эхилжэ, буудал, тэндэ үйлшэлхэ буряад, ород, хятад, англи хэлэтэй, буряад хубсаһатай зониие бэлдэхэ. 
Е. Алтаргана-2010 нааданда үйлшлэхэ мори, тэмээ унуулжа, морин тэргээр үйлшэлдэг таксинуудые бэлдэхэ. 
Ё. Буряад тоногтой хос моритон, һайнаар тоноглоһон ходоог тэргын урилдаа хэхэ. 
Ж. Гадаадын жуулшанай анхаралые татахаар үльгэр жэшээ буряад бөөгэй түбые байгаалиин үзэсхэлэнтэй газарта барижа интэрнэдтэ табиха (Хэлэ эргэншэлэй дээдэ һургуулида болоһон оюутанай эрдэм шэнжэлгын элидхэлэй 3-р байрын шагналта Ехэ Монгол дээдэ һургуулиин 2-р курсын оюутан Данзанай Гүмэршүдэрэй элидхэлһээ). 

Иимэ ажалнуудһаа эхилэн олон юумэ хэжэ дэлхэйн зониие татажа байгаа һаа, элинсэг үбгэдэймнэй һүнэһэн гомодхогүй байха даа. 

Урданай энэ һайхан ёһо заншалһаа намда заажа үгэһэн Баян-Уулын Жэгмэдэй Долгор, Жабай Жамбал, Дамдинай Дулмажаб, Сэдаа Жамьян, Ошорой Дугдам, Дугдамай Дамдин, Дашын Лубсандагба, Дамдинай Бадарха, Дамдинай Дулма, Базарай Хорло, Болодой Жадамба, Эрдэниин Хорло, Болодой Балжанима, Жабай Эрэгзэдмаа, Аштуу Сэбээн, Сэбээнэй Норбо, Сэбээнэй Дариима, Лэгдэнэй Минжүүр, Сэрэмпэлэй Сэгмэд, Сэрэмпэлэй Аюуша, Сэрэмпэлэй Шагдар, Раднын Бодисмаа, Сэрэмпэлэй Мүнхэ гээд бүхы түрхэмүүдтөө, Сагаан-Обоогой Муханиин Гомбо, Балданай Базармаа, Муханиин Гүрэ, Бадмын Һама, Муханиин Һама /Бүдүүн абжаа/, Гомбын Ешэдамба, Гүрын Батажаргал гээд хадамуудтаа мүнөө бурханай орондо ошоһоншье һаа, хэлэһэн үгэ һургаалтнай минии сэдьхэлдэ мүнхэ үлөөд, мүнөө түмэнэй һонорто хүргэжэ, таанадтаа мүнхын зула үргэхэ гэжэ байһанаа дуулганаб. Бултынь хүргэхэ ой муутай байһым хүлисыт! 

Буряад зоной харгы гэрэлтүүлхэ мүнхын зулада тоһо нэмэнэб.