Түрэ хурим
Түрын мартагдаһан заншалнууд
24 марта 2015
1404
ҺҮН ТӨӨЛЭЙ, ТЭМЭЭ БЭДЭРЭЛГЭН, “ХҮЛ МЯХАН, ХҮХҮҮР АРХИ”, БЭРИИН МОРИ ХАРУУЛАЛГА, ЭХЭ АНДАЛДААН, БЭРИИН МҮРГЭЛ, ГОДЛИ ШААЛГА, ШАГАЙТЫН ҮРЕЭЛ
Зураг: Цыренжаб Сампилов
ҺҮН ТӨӨЛЭЙ
Л. Линховоиной дурдаhан "Һүн төөлэй" гэhэн ёhо мүнөө мартагдаhан байна. Хүбүүтэ талын үбгэн түрүү түрын урда басаганайнгаа гэртэхиндэ ошоно. Тиигээд хадаг, төөлэй, архи гэхэ мэтые табижа, басагаяа хүргэжэ үгэгты гэжэ уряалдаг байhан байна. Сэржэмэйнгээ дээжые хадагаар хушаад, басагата талын үбгэн түрүүдэ барихадаа, иигэжэ хэлэнэ:
Төө сагаан hахалтай,
Түбөө сагаан толгойтой
Түрые толгойлжо hуугааша
Yндэр ехэ түрэлтэ,
Yргэн ехэ үреэлтэ худа,
Тиимэ hарын тэдынэй үдэр,
Тиимэ гарагта басагаяа
Манайда хүргэжэ морилыт даа.
Тиигээд басаганай эхэдэ сэржэмтэй хундага дээрэ сагаанай сай табяад, hүүжын мяхатайгаар барихадаа, иигэжэ хэлэдэг байhан:
Тоhотой нюуртай,
Торгон дэгэлтэй,
Хэшэг ехэтэй,
Хэтэдээ жаргалтай худагы,
Басагаяа хүргэжэ морилыт.
"Тоhотой нюуртай" гээшэнь баян, hайн байдалда байhан гэhэн удхатай. Тиигээд төөлэйгөө баридаг байна. Л. Линховоиной хэлэhээр, түрын болзор тухай хоёр тала үни хада хөөрэлдэhэн байна. Эндэ миин лэ урданай ёhо сахигдана гэжэ хэлэгдэнэ.
[b]ТЭМЭЭ БЭДЭРЭЛГЭН[/b]
Басага хүргэгшэдэй түрын газарта ерэхэдээ, тэмээ hурагшалдаг ёhо тухай урданай байдал зураглажа, уран зохёолшод бэшэhэн байдаг. Хоца Намсараевай "Yүрэй толон" гэжэ роман соо тэмээ бэдэрээшэд тухай иигэжэ хэлэгдэнэ:
– Тэмээнэй hураг эндэ гэнэ гү?
– Тиимэ гэнэл даа.
– Зай, тиигэбэл оруулха болоолта даа. Бидэ болбол айл соогоо алдартай, арад соогоо хүндэтэй Аюша гэдэгэй тэмээн hүрэгhөө гурбан жэлэй саана алдагдаhан шэрээ хоёр бүхэнтэй, шэрүүн hайхан зогдортой энгин хара тэмээ бэдэржэ ябанабди. Һурагта тэмээмнай hурагаараа, зүhэтэ тэмээмнай зүhөөрөө бии гээшэ гү?
– Харин танай хэлэгшэ шэнги нэгэ тиимэ тэмээн бии. Олон жэлдэ байжа омогшоhон, дошхорhон байна ёhотой, хазаарлаа hаатнай, хазажашье болохо, унаа hаатнай, булгижашье болохо, урда хүлдөө ууртай, хойто хүлдөө хоригтой юм.
Тэндэhээ ехэ аяга соо халима дүүрэн халуун, бүлеэн арза хэжэ асараад:
– Һурагша тэмээнэйнгээ жолооень барижа, жорооень үзыт, дошхондонь эндүүржэ бэшэ гэнгүй, омогтонь эндүүржэ ондоо гэнгүй бариит.
Тэмээ бэдэржэ ерэhэн хүн аягатай арзыень барижа хараад:
– Шэрээ бүхэнтэй, шэрүүн зогдортой, энгин хара тэмээмнай энэ мүн байна. Омог дошхыень унажа үзэхэдөө мэдэнэ бэзэбди, – гээд архияа ууна.
Айлшаниие угтажа абаhан үбгэн иимэ харюу хэлэнэ:
– Энгин тэмээнтнай манайда гурбан жэлдэ байха зуураа, түрүүшын түл -тайлаг тэмээн, hүүлшын түл -ботогон тэмээн дахуултай болонхойл. Тэдэ дахуулнуудыень таhалжа орхингүй, баhа тогтоожо хайрлаха гээшэлта – гэбэ.
Мүн хоёр-хоёр аягатай арзануудые асаржа баринад. Тэмээ бэдэржэ ерэhэн хүн тайлаг ботогон хоёр гэhэн духаряануудые уужа:
– Энгин тэмээмнай энэ газарта ерэжэ, тайлаг ботогон хоёр дахуултай болоhондонь баярланабди, хоймороороо дүүрэн хоёр хушуун аша гушанар үнэржэжэ, хорёогоороо дүүрэн табан хушуун адууhа малаар баяжажа, газааhаа гасалангүй, зосооhоо зоболонгүй жаргажа hуугты, – гэжэ үреэнэд.
Хэрбэеэ сагаан тэмээ бэдэрнэбди гэхэдэнь, сагаан эдеэгээр угтаха, хара тэмээн гэбэлынь хара архяар угтаха ёhо бии. Энэ тэмээ бэдэрэлгэнэй удхань иимэ юм: эртэ урда сагта холо газарhаа бууhан урагууд эндүүржэ, ондоо түрын газарта бууhан юм, тиимэ дээрэhээ тэмээ бэдэрээшэн гээшэбди гэжэ таабари үгөөр ёhото бууха газараа баталжа олохо гэhэн урагуудай туршуул юм. Хойто бэеын буряадууд тэмээ бэшэ, буха бэдэрбэбди гэдэг.
“ХҮЛ МЯХАН, ХҮХҮҮР АРХИ”
Л. Линховоин үшөө нэгэ иимэ hонин түрын заншал дурдана. Нэгэ залуу хүбүүн хониной урда хүл ба гүсэтэй архи баряад, хүн бүхэнэй урда доро дохижо, иигэжэ хэлэдэг байhан:
"Нагадайн найман,
Шаралдайн табан,
Хүл мяхан,
Хүхүүр архи"
Эндэ арбан нэгэн эсэгэ буряад зоноо дурдана гэжэ ойлгонобди. Нагадайн найманай хоёрынь холо зөөhэн гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Хүл мяхан, хүхүүр архи тухай баhа Хоца Намсараев дурдана: "Түрын дүхэригэй тэг дунда, малтаhан зуухын хажууда зоогоотой ута модоной оройдо хоноогдоhон хүндэлэн хэрээ модоной нэгэ үзүүртэ үйhэн түйсэтэй архи үлгөөтэй. Энэ хадаа түрэ хуримай туг болгожо, манайда нуурай шэнээн архи, болдогой шэнээн мяхан гэhэн удхатай байгаа. Энээниие хүл мяхан, хүхүүр архи гэжэ нэрлэдэг".
"Урагуудай буухада галай зуухын хажууда хоёр гоё бэреэд – нэгэниинь галай сусал баряад, нүгөөдэнь сагаатай ехэ модон шанага баряад – урагуудай һамгадые даллан байна" (Х. Намсараев). Эндэ сагаан эдеэтэй модон шанагаар даллахадаа: “Хэшэг дээрэмнай хэшэг нэмэжэ асарагты”, галтай сусалаар даллахадаа: “Гал дээрэмнай гал нэмэжэ асарагты”, – гэhэн удхатай.
БЭРИИН МОРИ ХАРУУЛАЛГА
Бэриин мори харуулха гэhэн заншал урда сагта байгаа. Энэ заншал Ц.Сампилов гоё hайханаар зураглаhан байна. Хүрьгэн хүбүүн hамган болохо басаганайнгаа мориндо мордоод, хотоёо гурба тойрожо хатаргана. Тиихэдэнь хүн зон : “Бэриимнай хүл морин жолоо дарама жороотой, хазаар дарама хатартай юм байна”, – гэлдэнэ. Тиигээд эмээлыень гэртэ оруулна.
ЭХЭ АНДАЛДААН
Баhа эндэ урданай эхэ андалдаан гэhэн ёhололдо бидэ анхаралаа хандуулнабди. Басаганай ба хүбүүнэй эхэнүүд баруун гартаа аягатай архинуудые, зүүн гартаа сай ба хадаг табижа, андалданад. Энэ болбол басагата эхэ хүрьгэнэй эхэ, хүбүүтэ эхэ басаганай эхэ болобо гэhэн удхатай.
БЭРИИН МҮРГЭЛ
Бүхы монгол туургата арад зондо бэриин мүргэлгэ гэжэ ёhолол байhан байна. Бэри түрүүн малгайгаа абажа, бурханда мүргэнэ, hүүлдэнь малгайгаа үмдэжэ, галдаа мүргэнэ. Тиигээд тойроод байhан зондо мүргэhэнэйнгөө hүүлдэ хадам эсэгэдээ өөхөөр шэдэжэ байжа мүргэнэ, бэлэг абана. Хадам эсэгэ дээдэ тобшоёо тайлаад байха ёhотой, юундэб гэхэдэ, дээдэ тобшо хэшэг дуудаха гэhэн удхатай.
Бэриин мүргэл олон уран зохёолшод зураглаhан байнад.
"Аюшын Гүнжэд түрүүн галда hүүлhээ хаяжа мүргэнэ, тиигээд юрөөлшэдэ мүргэхэдөө, үндэр магнай, үргэн сээжыень өөхөөр шэдэнэ. Юрөөлшэ үбгэн: “Баатар хүбүүнэй эхэ боложо, баян дайдаяа эзэлэн hуугаарай”, – гэжэ юрөөгөөд, шэдэhэн hүүлhээнь ама хүрэнэ. Һүүлээрнь баабай эжы хоёртоо баhал hүүлhээ шэдэжэ байжа, мүргөөд гарана" (Х. Намсараев).
"Бальжан нарииханаар хэршэhэн өөхэнүүдые галда үргэнэ. Хониной hүүл Бүүбэйдэ шэдэхэдэнь, сээжэ үбсүүень тудаад, үбэр дээрэнь унашаба. Томо ба багахан хүсөөг мяхануудые хойморто hууhан эрэшүүл тээшэ шэдэбэ" (В.Гармаев, “Арбадахи рабжуун”).
"... Бэри үбдэглэн hуужа, бурханда мүргэнэ. Тиигээд альгануудаа хабсарган, хадам эсэгэдээ hүгэдэн мүргэбэ. Басагата худа хадам эсэгынь хажууда ошожо, тойробшо малгайень гэдэргэнь болгоод:
– Хайрата ганса басагаарнай бэриие хэхэтнай, юрөөл буянгаа хайрлагты, худа! Ёhооршье үргэн магнай байна, басаган, мэргээр шэдэ! – гэбэ.
Залма жэжэхэнээр хэршэгдэhэн хониной hүүл адха адхаар абажа, хадам эсэгынгээ үргэн магнай руу шэдэжэ байгаад, гурба дахин мүргэбэ”. (Б. Санжин).
Бэриин мүргэлгэ гэhэн ёhо иимэ удхатай байhан юм: энээнhээ хойшо хадам эсэгэ эхынгээ урдаhаа шиидшье гэжэ дуугархагүй, эдээнээ хүндэлжэ, хажуудань ходо малгайтай байха ёhотой болоно.
Бэри мүргэhэнэйнгөө hүүлдэ галай зүүн талада hуугаад, сай, сагаан эдеэнhээ ама хүрэнэ. Гал дээрэ байhан тогоотой дүүрэн сайе бэри гурба дахин hамаржа, галда шара тоhо үргөөд, хормойгоо дэбдин, долёобор, дунда,бишыхан гурбан хургануудаа духадаа хүргэн, малгайтаяа гурба дахин тонгойн мүргэнэ.
ГОДЛИ ШААЛГА
К. Басаева хойто буряадууд басагаа хүргэжэ ерэхэдээ, годли баряад ерэдэг байhан байна гэжэ тэмдэглэнэ. Мүн А. Бальбуровай "Зэдэлээтэ зэбэнүүд" гэжэ роман соо Манюуе хүргэжэ ерэhэн хүлмэнгэтэн угай үбгэн түрүү гэртэ орожо, годлиёо үүдэндэнь шаана. Годлиин тогтоод байбал hайн, унашабалынь муу гэжэ тоологдодог гэжэ уран зохёолшо тэмдэглэнэ. Мүн В. Гармаевай "Арбадахи рабжуун" гэhэн роман сооhоо иимэ үгэнүүдые олонобди: "Бальжан хатан годли баряад, түрэ дээрэ Хун-тайжада хандана: – Минии хуби заяанайм нүхэр ба эзэн, хэрбэеэ шамайе доошонь дараа hаамни, алишье сагта энэ годлёор харбажа, амин голым таhалаарай".
ШАГАЙТЫН ҮРЕЭЛ
Урданай ёһодо хуримай дүхэригтэ һуужа, шагайта хүргэхэ гэһэн тусхай ёһо үйлэдэдэг байһан ха. Хүрьгэн хүбүүнһээ хоёр хүн асарһан бэлэгээ абажа хадамайдань ошохо. Энэнь сагаан лонхотой архи, бүхэлеэр шанаһан хониной мяхан, дэлгэһэн хадаг, хониной эбэртэ эбхэжэ уяһан долоон хоргой гэхэ мэтэһээ бүридэнэ. Тиимэһээ шагайта хүргэжэ ерэхэ гэдэг байгаа.
«Шагайтагүй абгайе абгайда бү бодогты, һагалдаргагүй малгайе малгайда бү бодогты» гэһэн үгэ гараһан юм.
Л. Линховоиной дурдаhан "Һүн төөлэй" гэhэн ёhо мүнөө мартагдаhан байна. Хүбүүтэ талын үбгэн түрүү түрын урда басаганайнгаа гэртэхиндэ ошоно. Тиигээд хадаг, төөлэй, архи гэхэ мэтые табижа, басагаяа хүргэжэ үгэгты гэжэ уряалдаг байhан байна. Сэржэмэйнгээ дээжые хадагаар хушаад, басагата талын үбгэн түрүүдэ барихадаа, иигэжэ хэлэнэ:
Төө сагаан hахалтай,
Түбөө сагаан толгойтой
Түрые толгойлжо hуугааша
Yндэр ехэ түрэлтэ,
Yргэн ехэ үреэлтэ худа,
Тиимэ hарын тэдынэй үдэр,
Тиимэ гарагта басагаяа
Манайда хүргэжэ морилыт даа.
Тиигээд басаганай эхэдэ сэржэмтэй хундага дээрэ сагаанай сай табяад, hүүжын мяхатайгаар барихадаа, иигэжэ хэлэдэг байhан:
Тоhотой нюуртай,
Торгон дэгэлтэй,
Хэшэг ехэтэй,
Хэтэдээ жаргалтай худагы,
Басагаяа хүргэжэ морилыт.
"Тоhотой нюуртай" гээшэнь баян, hайн байдалда байhан гэhэн удхатай. Тиигээд төөлэйгөө баридаг байна. Л. Линховоиной хэлэhээр, түрын болзор тухай хоёр тала үни хада хөөрэлдэhэн байна. Эндэ миин лэ урданай ёhо сахигдана гэжэ хэлэгдэнэ.
[b]ТЭМЭЭ БЭДЭРЭЛГЭН[/b]
Басага хүргэгшэдэй түрын газарта ерэхэдээ, тэмээ hурагшалдаг ёhо тухай урданай байдал зураглажа, уран зохёолшод бэшэhэн байдаг. Хоца Намсараевай "Yүрэй толон" гэжэ роман соо тэмээ бэдэрээшэд тухай иигэжэ хэлэгдэнэ:
– Тэмээнэй hураг эндэ гэнэ гү?
– Тиимэ гэнэл даа.
– Зай, тиигэбэл оруулха болоолта даа. Бидэ болбол айл соогоо алдартай, арад соогоо хүндэтэй Аюша гэдэгэй тэмээн hүрэгhөө гурбан жэлэй саана алдагдаhан шэрээ хоёр бүхэнтэй, шэрүүн hайхан зогдортой энгин хара тэмээ бэдэржэ ябанабди. Һурагта тэмээмнай hурагаараа, зүhэтэ тэмээмнай зүhөөрөө бии гээшэ гү?
– Харин танай хэлэгшэ шэнги нэгэ тиимэ тэмээн бии. Олон жэлдэ байжа омогшоhон, дошхорhон байна ёhотой, хазаарлаа hаатнай, хазажашье болохо, унаа hаатнай, булгижашье болохо, урда хүлдөө ууртай, хойто хүлдөө хоригтой юм.
Тэндэhээ ехэ аяга соо халима дүүрэн халуун, бүлеэн арза хэжэ асараад:
– Һурагша тэмээнэйнгээ жолооень барижа, жорооень үзыт, дошхондонь эндүүржэ бэшэ гэнгүй, омогтонь эндүүржэ ондоо гэнгүй бариит.
Тэмээ бэдэржэ ерэhэн хүн аягатай арзыень барижа хараад:
– Шэрээ бүхэнтэй, шэрүүн зогдортой, энгин хара тэмээмнай энэ мүн байна. Омог дошхыень унажа үзэхэдөө мэдэнэ бэзэбди, – гээд архияа ууна.
Айлшаниие угтажа абаhан үбгэн иимэ харюу хэлэнэ:
– Энгин тэмээнтнай манайда гурбан жэлдэ байха зуураа, түрүүшын түл -тайлаг тэмээн, hүүлшын түл -ботогон тэмээн дахуултай болонхойл. Тэдэ дахуулнуудыень таhалжа орхингүй, баhа тогтоожо хайрлаха гээшэлта – гэбэ.
Мүн хоёр-хоёр аягатай арзануудые асаржа баринад. Тэмээ бэдэржэ ерэhэн хүн тайлаг ботогон хоёр гэhэн духаряануудые уужа:
– Энгин тэмээмнай энэ газарта ерэжэ, тайлаг ботогон хоёр дахуултай болоhондонь баярланабди, хоймороороо дүүрэн хоёр хушуун аша гушанар үнэржэжэ, хорёогоороо дүүрэн табан хушуун адууhа малаар баяжажа, газааhаа гасалангүй, зосооhоо зоболонгүй жаргажа hуугты, – гэжэ үреэнэд.
Хэрбэеэ сагаан тэмээ бэдэрнэбди гэхэдэнь, сагаан эдеэгээр угтаха, хара тэмээн гэбэлынь хара архяар угтаха ёhо бии. Энэ тэмээ бэдэрэлгэнэй удхань иимэ юм: эртэ урда сагта холо газарhаа бууhан урагууд эндүүржэ, ондоо түрын газарта бууhан юм, тиимэ дээрэhээ тэмээ бэдэрээшэн гээшэбди гэжэ таабари үгөөр ёhото бууха газараа баталжа олохо гэhэн урагуудай туршуул юм. Хойто бэеын буряадууд тэмээ бэшэ, буха бэдэрбэбди гэдэг.
“ХҮЛ МЯХАН, ХҮХҮҮР АРХИ”
Л. Линховоин үшөө нэгэ иимэ hонин түрын заншал дурдана. Нэгэ залуу хүбүүн хониной урда хүл ба гүсэтэй архи баряад, хүн бүхэнэй урда доро дохижо, иигэжэ хэлэдэг байhан:
"Нагадайн найман,
Шаралдайн табан,
Хүл мяхан,
Хүхүүр архи"
Эндэ арбан нэгэн эсэгэ буряад зоноо дурдана гэжэ ойлгонобди. Нагадайн найманай хоёрынь холо зөөhэн гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Хүл мяхан, хүхүүр архи тухай баhа Хоца Намсараев дурдана: "Түрын дүхэригэй тэг дунда, малтаhан зуухын хажууда зоогоотой ута модоной оройдо хоноогдоhон хүндэлэн хэрээ модоной нэгэ үзүүртэ үйhэн түйсэтэй архи үлгөөтэй. Энэ хадаа түрэ хуримай туг болгожо, манайда нуурай шэнээн архи, болдогой шэнээн мяхан гэhэн удхатай байгаа. Энээниие хүл мяхан, хүхүүр архи гэжэ нэрлэдэг".
"Урагуудай буухада галай зуухын хажууда хоёр гоё бэреэд – нэгэниинь галай сусал баряад, нүгөөдэнь сагаатай ехэ модон шанага баряад – урагуудай һамгадые даллан байна" (Х. Намсараев). Эндэ сагаан эдеэтэй модон шанагаар даллахадаа: “Хэшэг дээрэмнай хэшэг нэмэжэ асарагты”, галтай сусалаар даллахадаа: “Гал дээрэмнай гал нэмэжэ асарагты”, – гэhэн удхатай.
БЭРИИН МОРИ ХАРУУЛАЛГА
Бэриин мори харуулха гэhэн заншал урда сагта байгаа. Энэ заншал Ц.Сампилов гоё hайханаар зураглаhан байна. Хүрьгэн хүбүүн hамган болохо басаганайнгаа мориндо мордоод, хотоёо гурба тойрожо хатаргана. Тиихэдэнь хүн зон : “Бэриимнай хүл морин жолоо дарама жороотой, хазаар дарама хатартай юм байна”, – гэлдэнэ. Тиигээд эмээлыень гэртэ оруулна.
ЭХЭ АНДАЛДААН
Баhа эндэ урданай эхэ андалдаан гэhэн ёhололдо бидэ анхаралаа хандуулнабди. Басаганай ба хүбүүнэй эхэнүүд баруун гартаа аягатай архинуудые, зүүн гартаа сай ба хадаг табижа, андалданад. Энэ болбол басагата эхэ хүрьгэнэй эхэ, хүбүүтэ эхэ басаганай эхэ болобо гэhэн удхатай.
БЭРИИН МҮРГЭЛ
Бүхы монгол туургата арад зондо бэриин мүргэлгэ гэжэ ёhолол байhан байна. Бэри түрүүн малгайгаа абажа, бурханда мүргэнэ, hүүлдэнь малгайгаа үмдэжэ, галдаа мүргэнэ. Тиигээд тойроод байhан зондо мүргэhэнэйнгөө hүүлдэ хадам эсэгэдээ өөхөөр шэдэжэ байжа мүргэнэ, бэлэг абана. Хадам эсэгэ дээдэ тобшоёо тайлаад байха ёhотой, юундэб гэхэдэ, дээдэ тобшо хэшэг дуудаха гэhэн удхатай.
Бэриин мүргэл олон уран зохёолшод зураглаhан байнад.
"Аюшын Гүнжэд түрүүн галда hүүлhээ хаяжа мүргэнэ, тиигээд юрөөлшэдэ мүргэхэдөө, үндэр магнай, үргэн сээжыень өөхөөр шэдэнэ. Юрөөлшэ үбгэн: “Баатар хүбүүнэй эхэ боложо, баян дайдаяа эзэлэн hуугаарай”, – гэжэ юрөөгөөд, шэдэhэн hүүлhээнь ама хүрэнэ. Һүүлээрнь баабай эжы хоёртоо баhал hүүлhээ шэдэжэ байжа, мүргөөд гарана" (Х. Намсараев).
"Бальжан нарииханаар хэршэhэн өөхэнүүдые галда үргэнэ. Хониной hүүл Бүүбэйдэ шэдэхэдэнь, сээжэ үбсүүень тудаад, үбэр дээрэнь унашаба. Томо ба багахан хүсөөг мяхануудые хойморто hууhан эрэшүүл тээшэ шэдэбэ" (В.Гармаев, “Арбадахи рабжуун”).
"... Бэри үбдэглэн hуужа, бурханда мүргэнэ. Тиигээд альгануудаа хабсарган, хадам эсэгэдээ hүгэдэн мүргэбэ. Басагата худа хадам эсэгынь хажууда ошожо, тойробшо малгайень гэдэргэнь болгоод:
– Хайрата ганса басагаарнай бэриие хэхэтнай, юрөөл буянгаа хайрлагты, худа! Ёhооршье үргэн магнай байна, басаган, мэргээр шэдэ! – гэбэ.
Залма жэжэхэнээр хэршэгдэhэн хониной hүүл адха адхаар абажа, хадам эсэгынгээ үргэн магнай руу шэдэжэ байгаад, гурба дахин мүргэбэ”. (Б. Санжин).
Бэриин мүргэлгэ гэhэн ёhо иимэ удхатай байhан юм: энээнhээ хойшо хадам эсэгэ эхынгээ урдаhаа шиидшье гэжэ дуугархагүй, эдээнээ хүндэлжэ, хажуудань ходо малгайтай байха ёhотой болоно.
Бэри мүргэhэнэйнгөө hүүлдэ галай зүүн талада hуугаад, сай, сагаан эдеэнhээ ама хүрэнэ. Гал дээрэ байhан тогоотой дүүрэн сайе бэри гурба дахин hамаржа, галда шара тоhо үргөөд, хормойгоо дэбдин, долёобор, дунда,бишыхан гурбан хургануудаа духадаа хүргэн, малгайтаяа гурба дахин тонгойн мүргэнэ.
ГОДЛИ ШААЛГА
К. Басаева хойто буряадууд басагаа хүргэжэ ерэхэдээ, годли баряад ерэдэг байhан байна гэжэ тэмдэглэнэ. Мүн А. Бальбуровай "Зэдэлээтэ зэбэнүүд" гэжэ роман соо Манюуе хүргэжэ ерэhэн хүлмэнгэтэн угай үбгэн түрүү гэртэ орожо, годлиёо үүдэндэнь шаана. Годлиин тогтоод байбал hайн, унашабалынь муу гэжэ тоологдодог гэжэ уран зохёолшо тэмдэглэнэ. Мүн В. Гармаевай "Арбадахи рабжуун" гэhэн роман сооhоо иимэ үгэнүүдые олонобди: "Бальжан хатан годли баряад, түрэ дээрэ Хун-тайжада хандана: – Минии хуби заяанайм нүхэр ба эзэн, хэрбэеэ шамайе доошонь дараа hаамни, алишье сагта энэ годлёор харбажа, амин голым таhалаарай".
ШАГАЙТЫН ҮРЕЭЛ
Урданай ёһодо хуримай дүхэригтэ һуужа, шагайта хүргэхэ гэһэн тусхай ёһо үйлэдэдэг байһан ха. Хүрьгэн хүбүүнһээ хоёр хүн асарһан бэлэгээ абажа хадамайдань ошохо. Энэнь сагаан лонхотой архи, бүхэлеэр шанаһан хониной мяхан, дэлгэһэн хадаг, хониной эбэртэ эбхэжэ уяһан долоон хоргой гэхэ мэтэһээ бүридэнэ. Тиимэһээ шагайта хүргэжэ ерэхэ гэдэг байгаа.
«Шагайтагүй абгайе абгайда бү бодогты, һагалдаргагүй малгайе малгайда бү бодогты» гэһэн үгэ гараһан юм.