Сагаалган

Буряад зон оройдоол ганса һайндэртэйбди гэдэг һэн. Тэрэнь сагаалган юм. Сагаалган хабарай эхин һарын нэгэнэй үдэр болодог байгаа. Минии һуража байхада, бидэниие сагаалганда гурбан хоногоор табидаг һэн. 

Сагаалганда хамаг зон али шадаха зэргээрээ бэлдэдэг байгаа. Сагаалганһаа 20-30 урда мориёо эдеэлүүлдэг, һойдог һэн. Шэнэ дэгэл оёхо гэжэ оролдодог һааб даа. Эдеэ хоолой зүйл, үбһэ түлеэгээ бэлдэдэг байгаа. Үхибүүд, залуушуул хүлеэжэ ядан, сагаалганай хэды хоног үлэһые үдэр бүри шахуу тооложо байгша һэн. 

Үсөөншэг хоногой үлөөд байхада, нэгэ хэдэн үбгэд сугларжа, хэнэйхиһээ сагаалжа эхилхэ тухай хэлсээд, тэрэ айлаа хотон нугынгаа айлнуудта тунхагладаг һэн. Нютагайнгаа нэгэ томоотой, хүндэтэй үбгэнэйхиһөө эхилдэг байгаа юм. 

Сагаалганай нэгэ хоног үлөөд байхада, гэр соогуурхияа, газаагуурхияа арилгадаг, бурхануудаа дэлгээжэ тахидаг һэн. Айл бүхэн 3-4-5 тэлэг бурхантай байгша бэлэй. Тэлэг гээшэнь бүд дээрэ зураһан бурханиие хэлэдэг юм. Иимэ бурханууд юрын сагта тусгаар һүмэ (хайрсаг) соо хадагалаатай байдаг. Сагаалганай далгын болоходо, тэдэнээ тэндэһээ гаргажа, бурханайнгаа шэрээ дээгүүр, уняаһаа үлгэдэг һэн. 

Үбэлэй һүүл һарын 30-най һүни зарим баян айлнууд ламые асаржа, һама сахюуса хуруулжа хонодог һэн. Мүргэлшэд гэжэ суглардаггүй, хажуугаархи айлайнь ганса нэгэн хүн орожо, бурханда мүргөөд, гаража ошогшо һэн. 

Сагаалган гээшэ шажанай һайндэр юм гээд, 1925-26 онуудай үеэр һайндэрлэхэеэ болёогшо һэн. «Буряад-Монголой үнэн» газетын хуудаһанда арсалдаан болоод, сагаалган болбол шажанай һайндэр бэшэ, буряад, монгол нютагуудта буддын шажанай дэлгэрхэһээ урда һайндэрлэгдэдэг байһан юрын һайндэр юм гэжэ зарим хүнүүдэй хэлэхэдэ, ёһо заншалаа, өөһэдынгөө түүхэ мэдэхэгүйшүүл шажанай һайндэр гээшэ гээ һэн. Тиигээд лэ шажанай һайндэр гэжэ шиидхэгдэһэн юм. 

 Ага нютагай байдал дээрэһээ абажа хэлэбэл, Сагаалганай үдэр хүдөөгэй хара зон үргэл мүргэл хэжэ оройдоошье байгаагүй юм. Хүдөө газарта нэгэшье ламые харахагүйш, дасанда нэгэшье хара хүн үзэгдэхэгүй. Хүн зон ори ганса һайндэрнай болобо гэжэ бүхэли жэл соо хүхеэгүйгөө хүхидэг, бэе бэедээ ябалсажа, амар мэндэеэ хэлсэдэг һэн. Айлда ороходоо, бурханда мүргэдэг һааб даа. Теэд юрыншье сагта хүн айлда ороходоо, бурхандань заабол мүргэдэг гуримтай байгаа ха юм. 

Үглөөгүүр мал адууһаа түхеэржэ, хамаг ажалаа дүүргээд, хүн зон зэһэжэ зэһэжэ, мориндоо мордоод, сагаалганай эхилхэ газар тээшэ унды-сунды хатаралдажа эхилдэг һэн. Гэбэшье тон алдаршаһан үбгэд, хүгшэд, дүшөөд наһатай һамгад гэртээ үлэгшэд бэлэй. 

Сугларһан зониие гэртээ бултынь багтааха аргагүй айлда нэн түрүүн үбгэд, хүгшэд орожо сагаалдаг байгаа. Харин залуушуул орожо, үбгэдые золгоод, газаа гаража, үбгэд хүгшэдэй, аха заха зоной, ехэшүүлэй ошохые хүлеэжэ, шүүр шэдэлсэн наададаг һэн. 

Ерэгшэд гэр соо байһан зониие бултынь золгохо ёһотой. Хүнүүд хадаг андалдажа золгодог байгаа. Энээндэ олоншье хадаг хэрэгтэй бэшэ, харин хоёр-нэгэн хадагтай һаа хүрэдэг һэн. Хадагаа нэгэндэ үгэхэдэнь, тэрэнь урдаһаань өөрынгөө хадаг үгэдэг, хадаггүй һаа, тэрэ хадагынь һөөргэнь бусаадаг байгаа юм. Гэрэй эзэнэйхи сугларһан зондо сагаан эдеэтэй табаг табижа, сай аягалаад, һүүлдэнь табагаа хуряагаад, таташа (шүлэ) аягалдаг һэн. Бүхэли мяха табидаг айл үгы һэн ха. Айл бүхэн һайн мяхаараа һайн шүлэ шанаха гэжэ оролдодог байгаа. Шадалгүйхэн айлда хирмасатайшье шүлэн байдаг бэлэй. Айлшад нэгэ-нэгэ аяга шүлэ уудаг һэн. Тиигээд тэдэнэй ябахаяа түхеэрхэдэнь, наһатай үбгэд, хүгшэдтэ хадаг, бэшэ зондо конфетэ, саахар, хурһа бэлэглэдэг байгаа. Хүнүүд үхибүүдэйнгээ багшанарые хэршье залу һаань, ехэ хүндэлжэ, заабол хадаг баридаг һэн. Үбгэдэй гарахалаар, газаа байһан залуушуулай сагаалха ээлжээн ерэдэг байгаа юм. 

Эндэһээ мордоод, хамаг зон бүхы айлнуудта хүрэдэг һэн. Урдань зон таруу, ганса нэгээрээ һуудаг аад, ябаһаар байтарнь, үдэшэ болоходо, наһатай зон гэр тээшээ, залуушуул һая айл болоһон шэнэ айлда ошожо, сагаалганай наада хэдэг байгаа. Сагаалганай наадан гэжэ тусгаар наадан болодоггүй, юрын лэ наадан бологшо һэн. 

Сагаалгашанай ябахада, архитай айл хомор байгаа. Хаа-яа ганса нэгэ айл намар нэрэжэ хадагалһан һүнэйнгөө архиие үбгэдтэ нэгэ-нэгэ, саанатаа һаа хоёр-хоёр духаряа аягалагша бэлэй. 

Сагаалган үдэр энеэдэн, хүхилгэн, шууяан боложо үнгэрдэг һэн. Ажалаа хээд лэ, хаанашье ябадаггүй, хаа-яа уулзадаг зон иигэжэ нэгэ уулзахадаа, хүхидэг, жаргадаг байгаа юм. Арбаад наһатай хүүгэдшье, залуушуулшье, ехэшүүлшье, бүри наһатай болоһон зоншье айлнуудай хоорондо моринойнгоо хурдые үзэлсэжэ гүйлгэлдэдэг бэлэй. 

Сагаалган нэгэл үдэр соо иигээд үнгэршэдэг һэн. Зүгөөр айл олотой бүлгэмүүдтэ хоёршье үдэр сагаалдаг байгаа. 

Сагаалганай үнгэрөөшье һаань, үшөө арбаад хоног соо хамаг зоной сэдьхэл хөөрэнги, эндэ тэндэ залуушуул сугларжа, шагайгаар наадагша бэлэй. Залуу бэреэд, басагадһаа бэшэ эхэнэрнүүд сагаалангүй үнгэршэдэг аад, бүлэг бүлэгөөрөө сугларжа сагаалдаг һэн. Түрэл гаралайнгаа гү, али дүтэ танил айлайнгаа үндэр наһатай үбгэд, хүгшэдые тус тустань гэртээ урижа, сагаалуулагша бэлэй.