Буряад зоной боро арга

Оршон тойроноо хёрхоор адаглан, эм домдо оромоор зүйлнүүдые шэнжэн бүрилдүүлхэ бэлигтэн саг сагта байгаа. Хүнэй бэеын алибаа үбшэлэлгэ, гэмэлтэлгэ гэхэ мэтые яагаад аргалхаб гэһэн зүбшөөлнүүд үе-үе шэнээр хубилжал байдагынь гайхалгүй. 

Боро арга гэгдэдэг арадай эмшэлгын жорһоо (рецепт) зарим тэдынь эндэ үгтэбэ:

Нарайлһан эхэнэртэ — үхибүү түрэжэ, хүсэ шадалаа үгэһэн эхэ хүндэ шадаал һаа гансата хониной мяхаар шанаһан боро шүлэ халуугаар уулгаха. Боро шүлэндэ дабһа һонгино хэхэгүй, бусалаадүйдэнь боро талха һамаржа болохо, мяхаяа хүйтэн уһанда хэжэ, һайса нюхахада, шүлэниинь шанга байха. Удаан бусалгахагүй, түргөөр гал дээрэһээ абаха. Хониной, үхэрэй боро шүлэн хии хөөрэхэдэ, шадал шэнээ алдахада үлэн бэедээ уужа байбал һайн. Досоогоо халуунтай байбал, үхэрэй мяханай боро шүлэн дээрэ. Гурба һара хүсэһэн нарай хүүгэдэй хөөһэ бурахадань (пускать пузыри) боро шүлэ уулгадаг байһан.

Хэды дахин нарайлһан эхэнэрэй умай (матка) агшахадаа, ехээр лугшажа үбдэжэ болохо, (сокращение матки), шанаһан талха (саламат) эдюулхэдэ, үбшэниинь зөөлэрхэ.

Һая нарайлһан эхэнэр бузараа һалаагүй, галда ороогүй байхадаа, бузараар бии болоһон арһанай үбшэ (үүн, хатьха г.м.) аргалжа шадаха, харин аргалуулһан хүн заатагүй гарынь сайлгаха, үгы бол эхэнэртэ өөртэнь халдаха.

Хүхэнэй һүн нюдэнэй үбшэндэ һайн, зүгөөр дуһаалгаад, һалхи татуулхагүй; нялхын нюдэнэй няагаһатахада, хүхэнэй һү дуһааха, мүн һалхитай.

Хүхэндэ һүн муугаар ородог, хооһон байбал гахайн тагалсаг шанажа эдихэ; һүтэй ногоон сай халуугаар ууха.

Нарай үхибүүнэй хүлһэхэгүйн (сглаз, порча) тула хоёр нюдэнэйнь дунда (на переносице) хөө түрхихэ (үдэшэ орой газаа гаргаха, гэрһээ холо, олон хүн соо ябуулха болобол).

Сабадаа хүйтэ абаһан эхэнэр һүнэй бүлеэн шара шүүһээр (обрат) сабаяа угааха, мүн тааз соошье хэжэ һууха, тиигээд һалхи абажа, дороһоо дааража болохогүй, һүнэй шүүһэн һалхитай.



Үхибүүдэй (бүдүүншье зоной) шэхэн эдеэрлэбэл (отит), архяар угаагаад (шприцээр), хүбэн зулын голдол эмирээд шэхэн соонь хуурай болотор аршажа, шадаал һаа хуршаһан (старое) шара тоһо дуһааха, тиигээд дулаанаар боохо гү, али хүбэн шэхэхэ.

Нарай хүүгэнэй хүйһэнэй юмэрхэйтэй (грыжа) байбал, урданай зэд 5 мүнгөөр даража уяха.

Хүхэндөө һалхи абажа хабдаа һаань бүлеэн шээһээр шабажа, дулаанаар, целлофан дээрэ дулаан нооһон бүд табижа, компресс хэхэ (эхын шээһэн бүри һайн); Баряаша удхатай гү, али эхирэй үрөөһэн, эхирые түрэһэн хүн хабдар буулгажа шадаха.



Эхэнэрэй үбшэндэ (женские болезни), илангаяа умайн амһарай нуралгада (эрозия шейки матки) егүүжэн сэсэг (какалия копьевидная) бусалгаад, сабаа зайлахада һайн, тэрэ ямаршье хабдар татаха шадалтай. Мүн эдеэрэтэй шархада, шархын эдэгэжэ ядахад, халдабарита үбшэнгүүдтэ егүүжэнэй набшаһа бусалгажа угааха, үндэһэниинь хоргооһондоо хатахада туһатай.



Хоолой, шүдэнэй үбдэбэл, балжан-гарма (ромашка) сэсэгэй шүүһээр (отвар) зайлаха, үһэшье бэхижүүлдэг.

Хүйтэ абаха, ханяахада ногоон сай үдхэнөөр эдеэшүүлээд, сээжэ бэедээ компресс хэхэдэ туһатай, һүүлдэнь жэнгээ абахадаа, хуурай болотор аршаад, дулаан хубсаһа үмдэхэ. 

Хурса эдеэ эдижэ, санхатабал, дабһатай хара сай, шээһэ уухада туһатай байха. Энэ бүри урда сагһаа мэдээжэ боро арга. Үлэн шээһэн, илангаяа 7 наһа хүрөөгүй хүбүүнэй ба эхын шээһэн олон үбшэндэ туһатай гэдэг. Урдандаа зон эхынгээ шээһээр лепеошхо барижа, холо ябахадаа абаад ябадаг байгаа. Мүн нюдэнэй, шүдэнэй үбдэхэдэ, жэбэртэй түмэртэ адабал, шээһэн соо хүлөө хэхэ, ямаршье шарха угаахада һайн. Дайнай үедэ сэрэгшэд бэшэ аргын үгыдэ тиигэжэ гарсалдадаг байһан гэхэ.

Хүндөөр үбдэжэ, эдеэнһээ гараһан хүндэ борсын шүлэ (орооһотой болохо), боро шүлэ ба таһалһан талхатай үхэрэй шүлэ уулгаха.

Саада дайруулбал (паралич) хайлуулһан шара тоһо (натур. топленое сливочное масло) халуун-бүлеэнээр бүдүүн хүндэ 1 стакан тоһо уулгаад, 3 часай туршада дулаанаар хушаад хэбтүүлхэ. Жэшээ: 2-той болоодүй үхибүүн ханяаданай удаа (осложнение после ОРЗ, эмынь ехэдэжэ магад) болоод, аманиинь һарюу, бэень хүшэжэ эхилбэ, врачта хонходожо ядаад, эхэнь түрүүн 1 томо халбага өөрынгөө шээһэ, һүүлдэнь 1 халбага хайлуулһан гахайн дотор өөхэ, 1 халбага шара тоһо (гэнтэ тэрээн тухай һанаад) уулгажа, дулаанаар хушаад унтуулһыень, 4 часай туршада унтаад, хүлэрөөд бодоходоо, модо ургаһандал ямаршьегүй болошоо. Ханяаданшье сэбэр һалаад, тоһо ууһандаа, хурсадаашьегүй. 

Саа үбшэндэ шара тоһо уулгаха заабари мэдээжэ уран зохёолшо, арадай аргашан Балдан Насанович Ябжанов телевизэрээр хэлэһэн байжа, тон ехэ туһа хүргөө!

Хүлэй үбдэг, дала мүр, яһа уһанай үбдэбэл, хара орооһоной талхаар (ржаная мука) лепеошхо баряад, ехэшэг дабһатай уһан соо бусалгаад, халуугаар үбдэһэн газартаа няажа, дээрэһээнь целлофан, дулаан нооһон бүдөөр хушажа, удаахан байлгаха.

Ямаршье хабдар татадаг хээрын жэжэ ягаан сэсэг (птичья гречишка) мясорубкадаад, хабдараа шабаха. Жэшээ: нэгэ хүнэй һуга доро хабдар гараад, вишнево, ихтиолово мазь түрхихэдэнь туһалаагүй, харин энэ сэсэг татаад, хабдараа шабажа хоноһыень, гансата эдеэрынь татаһан ушар бии. Хүлэйшье хабдар татаһан байна. Хабдарта мүн гэшүүнын үндэһэ (корень щавеля) хэрэглэхэдэ болохо.

Хүсэ шадалаа буурабал, инагта (иван-чай) сэсэгээр, мүн үлирэй набшаһа хуураад, талха болгожо, сайгаа эдеэшүүлжэ ууха (дайнай үедэ тиигэжэ уудаг байгаа). Инагтын сай ехэдэбэл, зүрхэндэ муу.

Адаһан газарта таба һалаа табижа боохо. Таба һалаа мүн хотын үбшэндэ һайн, суглуулжа, нойтоор татаад, бага саахарлаад хадагалдаг. Хатаагаадшье, бусалһан уһан соо хэжэ уухаар.



Хотын шархада (язва) үбшэндэ таба һалаагай үндэһэ малтажа бусалгаад, 8 үдэр ууха. Нэгэ уухадаа дүүрэн стакан уһанай хахадсаа болотор бусалгаха, дээрэнь тахяагай түүхэй үндэгэ хэжэ ууха.

Ханяаданда, бүхы бэеын дархалаа (иммунитет) һайжаруулхада 5 ургамал: табан һалаа, сагаан ая, нарай халаахай, нохойн хоншоор ба үхэр нюдэ (амта һайжаруулхын тэдысэ) сугтань бусалгаад, уухада һайн.

Хорото бодосуудта (радиоактивна элшэдэ) дайруулхагүйн тула сагаан ая (чабрец) бусалгажа уужа байхаар.

Бэеын дархалаа (иммунитет) һайжаруулхада, ханяадандашье нарһанай нарай борбоосгойн (сагдуул модонойхи дээрэ) шүүһэн (сироп) һайн. Май һарада суглуулаад, шэл баанха соо борбоосгой, сахар хоёрые ээлжэлүүлэн дабхасуулжа, баанхаяа хабхаглангүй, марляар хушаад, наранда табиха (нара руу хараһан сонходо) табижа, ногоон шүүһэнэй гаратар (до выделения сиропа) байлгаад, халбагаар хүртэжэ байха.

Гэнтэ адаад шуһанай гарабал, зуруулай хоробоогой саарһа, газетэ норгоод няахада, түргөөр шуһан тогтохо; мүн үнэһэнэй сагаан шандаруу һайн.

Халуун юумэндэ гар хургаа халта дүрэбэл, хозяйственна мылэ түрхихэ.

Нюдөө үбдэбэл, үглөөнэй нара, мүшэд руу хараха, эрхиин толгойгоор үрихэ, үглөөнэй үлэн шүлһэ түрхихэ (түрүүн амаа зайлаад).

Яһанай хухархада, эльгэнэй эбэрихэдэ, зэдэй хибэдэһэ (медый порошок) хургандаа дүрэжэ эдихэ. Зэд арюудхадаг шанартай, зэд шанагаар эдеэ худхахада, зэд гүсэ соо уһа бусалгахада, ямаршье хорото бодос усадхаха. Мүнгэн халбага, шанага г.м. мүн арюудхадаг шанартай.

Эльгэнэй нягтаржа хатуурхада (цирроз печени) болоходо, гурбан бөөһэ амидыгаар эдихэ. Үнэн болоһон, тэрэ аргаар эдэгэһэн ушар бии.

Үхибүүдэй шүдэ бүхэтэй байхын тула урдандаа заанай һоёогой (бивень слона) хибэдэһэ (порошок) хургандаа дүрэжэ эдюулдэг байгаа. «Үбгэн абамнай (Сэбээн Шэмэд) заанай һоёогой хибэдэһэ хүртөөжэ байһанайхинь, бидэ бултадаа хүгшэртэрөө һайн шүдэтэй ябанабди», — гэжэ ашань дурсаа.

Ханяаданай хэжэгтэ ая-ганга (богородоская трава) бусалгаһан уһа ууха. Ая-ганга түүхэдээ, июль һарын тэнгээр үдын урда түүхэ хэрэгтэй.

Ханяаданда зэд толи бэедээ няахада, гахайн дотор өөхэ хайлуулжа, халуугаар ууха, сээжэ, нюргандаа жэн табихада һайн.

Халуурха, ханяаха, хамараа бүтэхэдэ, саһа хайлуулжа бусалгаһан уһанда бүд норгожо, бэедэ жэн табиха, хамараа, хоолойгоо зайлаха.

Гэдэһэ доторой, яһа уһанай, мүн ондоошье олон үбшэндэ хорхогой (мясо, сваренное по-особому рецепту в плотно закрытой емкости при помощи раскаленных камней) халуун шулуу барихада, бүхы бэедэ һайн гэхэ.

Хүл гарай хабдахада (отек) ямаанай үглөөнэй шээһээр шабаха.

Шарлахада (желтуха), таба һалаа бусалгаад, торхируугай үндэгэнэй сагаантай (белок) худхаад ууха.

Шээһэн хаагдажа гү, али суухын үбдэбэл, хониной зунгааг (жиропот от овечьей шерсти) архи соо байлгаад (настоять на водке), нарин матаргайдаа жэн табиха.

Шээдэг үхибүүндэ хэрмэнэй сууха хатаажа, порошоог болгоод уулгаха.

Тархияа ехээр дорьбобол (при сотрясении мозга), шэлэ хүзүүнэй (затылок) багтаха нүхэ малтажа хэбтүүлээд, нара зүб тархиинь тойруулан хүндэ юумээр (кувалдой) түншэхэ.

Үхибүүнэй тархяа тоншожо унабал, дары эльбэхэ, толгойнь хоёр хажууһаа хабшан баряад, иишэ-тиишэнь хүдэлгэд гэхэ.

Толгойн үбдэхэдэ (гипертония), ногоон сайн шаара хатаагаад дэрэ хэжэ дэрлэхэ. Ая түүжэ, нара харуулангүй хатаагаад, дүрэнхэ хэжэ хэды һарын туршада ябаха.

Шуһанай дараса ехэдэбэл, ойн улаан шоргоолзоной бута дээрэ наранай гараха сагаар тонгойжо амилха. 3 дахин дабтаха.

Шуһанай дарасада нохойн хоншоорой набшаһа шобтороод, бусалгажа ууха. Нохойн хоншоорой жэмэс мүн һайн; хартаабха хальһатайнь жэжэлээд,1-1-ээр үдын эдеэнэй урда 3 үдэр ууха.

Хоолойгоо ходо үбдэдэг байбал, эртын сэбэрхэн ургы гурба дахин жажалха.

Залинда сохюулһан (при ударе молнии) хүниие нюурһаань бэшэ бэеыень шоройгоор булаха.

Шампаран (геморрой) үбшэндэ адуунай өөхэ хайлуулаад, тампон табиха.

Һүлһэнэй шулуу гаргахада эрхы хурганайнгаа тухай гахайн дабһалһан өөхэ (соленое сало) обедэй урда эдихэ, хахад час болоод дээрэһээнь халуун шүлэ ууха.

Яһа, үе мүсын шархирхада, шархада, гэдэһэ суухын үбдэхэдэ, хуршаһан шара тоһо хайлуулжа халуун зандань түрхихэ, удаань дулаанаар орёохо, боохо.

Хурсадаха, нэлүүсэхэдэ (недомогания после приема жирной пищи), зоходоходо (при икоте), дабһатай халуун хара сай, дабһатай бусалһан уһа ууха. 

Гэдэһэ доторой үбшэндэ (типа панкреатита) үбшэндэ үлэн шээһэн (үглөөнэй) ехэ туһатай, илангаяа 7 наһа хүсөөгүй хүбүүнэй шээһэн — тон хүсэтэй эм гэдэг.

Хүлэй шүрбэһэн татабал, хүлэйнгээ эрхы хурга дээшэнь хятайлган, хүйтэн шала дээрэ зогсохо.

Хатьхын һая гаража байхада, хүйтэн һүхэ, хара орооһоной хилээмэ жажалаад няаха.



Досоогоо халуунтай, аллергитай байбал, баабгайн һабараар эльбэхэ (массаж) хэхэ.

Шүрбэһэ һудаһанай, яһа уһанай үбшэндэ 5 аршаанай торходо (5-составная ванна с применением 5 растений) ороходо туһатай, 5 аршаанай хүлнүүд: ганга (богородская трава), сагаан ая (чабрец), хара ая (черный багульник), балжан гарма (ромашка), гашуун үрмэдүүл (горькая полынь) —энэ 5 ургамал хатаажа хадагалдаг байһан. Нэгэ хэды бусалгаад, хаб хара үнгэтэй болоһон уһан соо һууха. 5 аршаан мүн хүүгэдэй арһа бэхижүүлдэг, дархалаа һайжаруулдаг. 

Энэ мэтэ туһатай ургамалнууд, мүн буса аргалха зүйлнүүд олон, зүгөөр бултыень нэрлэхын аргагүй. Манай үбгэ эсэгэнэр, элинсэг хулинсагууд ёһотойл эхэ байгаалиин хүүгэд байгаа. Мүнөөнэй зон нюдөө тойруулжа хараха сүлөөгүй, ама руумнай түлхиһэн юумые гэдэргэнь гаргахаһаа нааша ябанабди. Һайнаар анхаран харабалнай, байгаалимнай — бодото эмэй сан юм. Хамаг үбшэндэ туһатай эмүүдэй зай (ингредиенты лекарств) хүл доромнай, нюдэнэймнай хараада хэбтэнэ. Анхарая, гамная, хэрэглэе!

Хэрэглэгдэһэн номууд, зурагууд: «Сүүгэл дасан», Дамбинима Цырендашиев; «Боро арга тухай мэдээсэлнүүд», РСФСР-эй габьяата багша Долгорма Дондоковна Дондоковагай дэбтэрһээ;

Мэдээсэл үгэгшэд (информанты): Л.Ц. Галсанова, Ц-Д.Ж. Цыренова, Ц-Д.Д. Чимитова, С.Э. Бабуева.