Бөө мүргэлэй заншалта ёһолол, бүтээлнүүд

Бөө мүргэл хадаа бүмбэрсэг дэлхэй дээрэхи бүхы шажануудай эхэ мүргэлынь, үндэһэ һууринь болоно гэжэ тоологдодогынь зүйтэй. Юундэб гэбэл, эдэ бүгэдэ бэе бэедээ дураа гутахагүй, хёморхогүй ёһотой бшуу. Юундэб гэбэл, бидэ бултадаа нэгэл огторгой тэнгэри доро ажаһуунабди. Нэгэл газар дээгүүр ябанабди. Нэгэл булагһаа уһа уунабди. Тиимэһээ манай ажабайдалда һайн юумэнэй муу юумэ дарахадань, бидэнэртэ туһа хүргэдэг эхэ-байгаалиин хүсэнүүдтэ һүгэдэхэ, тэдэниие хүндэлхэ ёһотой ха юмбибди даа. Гол шухала юумэниинь юуб гэхэдэ, бөө мүргэл хүнүүдые үндэһэ яһаарнь, зүһэ шарайгаарнь илгадаггүй юм. 

Бөө мүргэл (шаманизм) хадаа эвенк хэлэнһээ “шаман”, “саман” гэһэн удхатай. Энэнь сэдьхэлээ хүдэлһэн, гани галзуу болоһон, ухаа мэдээгээ алдаһан, онгоёо оруулһан хүн гэһэн удхатай. Бөө хүн хэрэг бүтээхэдээ, хэсэ хэнгэрэгээ сохижо наяргадаг, бөөлэдэг юм. Тиихэдээ онгоёо оруулжа, газар дэлхэйн эзэдтэй харилсадаг байна. 

Бөөгэй ёһоор мүргэл хэхэдээ, бидэ бултадаа Үндэр Манхан Тэнгэридээ, Наранда, Һарада, Одо мүшэдтэ, Хада уулануудай эзэдтэ, Газар нютагайнгаа эзэдтэ, энэ газар дээрэ маанадта ами бэе олгоһон уг гарбалдаа, элинсэг хулинсагуудтаа мүргэхэ ёһотойбди. Аршаан булагуудайнгаа хаба шадал, мүнхын уһа, газарай гүн дундахи баялиг болохо алта, мүнгэ маанадта үршөөн бэлэглэдэг уһа голнуудтаа, эдэнэй эзэд-лусуудта мүргэхэ ёһотойбди. Эхэ-байгаалиһаа үршөөгдэһэн бүхы юумэн хүнэй аша туһада, ами наһанай, һайн һайханай аша туһада зорюулагдаха зэргэтэй. 

Ушар иимэһээ бөө мүргэлэй удха олон бурхадтай, олон эзэдтэй, һахюуһадтай, сабдагуудтай гээшэ. Бүхы үргэл мүргэлнүүд энхэ амгалан байдалай түлөө, үнэн сэхэ ябадалай түлөө хэгдэдэг юм. Энээнэй тула бөө хадаа бурханай үршөөлтэй хүн боложо, угсаатанайнгаа урда, аха захатанайнгаа үмэнэ, багшынгаа урда нангин “тангаригаа” үгэжэ, “сээртэй” богоһо алхадаггүй байна.


“Хара” гэһэн үгэ – хара үзэл бодол хадаа һанаанһаа абтаһан ба хазагайруулагдаһан ойлгосо болоно. Гансал хара амияа хараһан, өөрынгөө ашые сахиһан лэ хүнүүд иимэ ойлгомжо нэбтэрүүлэнхэй. 

Буддын шажанай ёһоор Буддын шажан хадаа зүүн дали, Бөө мүргэл хадаа баруун далинь мүн болоно гэжэ бүхы буряадууд тоолодог юм. 

Бурхадые, бурхан-һүнэһэ һүлдэнүүдые, тэнгэринэрые, хаан хаташуулые, эзэд, ноёдые, заяан һүлдэнүүдые, онгодые тодорхойлхын тула бөө мүргэлтэй буряадууд олон нэрэ томьёонуудтай байһан гээшэ. “Эзэн”, “харгалзагша” гэһэн үгэнүүд эгээл үргэнөөр дэлгэрэнхэй байгаа, тэдэ олонхи бурхадта, һүнэһэ һүлдэнүүдтэ хабаатай һэн. Эзэд хаа хаанагүй хэрэглэгдэхэдээ, хүнэй ажабайдалда ямар нэгэн үүргэ нүлөө үзүүлдэг юм гэжэ тоологдодог бэлэй. 

Буряадай олон бурхад шата дамжаһан зэргэнүүдтэй юм. Хүхэ Мүнхэ Тэнгэри түрүүтэй тэнгэринэр тэрэнэй дээдэ шатада байдаг. Энэмнай эрэ хүнэй һүлдэтэй, амидаралай эхин гээшэ. Хэтэдээ мүнхэ байдалай, энхэ тайбанай һүлдэ мүн. Манзан-Гүрмэ төөдэй, тэрэнэй хүбүүн Эсэгэ Малаан Тэнгэри, тэрэнэй һамган – Эхэ Юурэн Тэнгэри, эдэнэй үхибүүд, түрэл гаралнууд ахалагша дээдэ бурхад болоно. 

99 тэнгэринэр (Халха Монголой 33 тэнгэри, Ойрад-Монголой 33 тэнгэри, Ара-Монголой 33 тэнгэри) бии байгаа, тэдэнэй 55 баруунай тэнгэринэр – һайн, 4 зүүнэй тэнгэринэр – муу гэжэ хубаардаг һэн. Бүхы тэрэс шажануудтал адли тэдэ бурханай дээдэ засаг түрэтэй байхаһаа гадна, үшөө хүнэй бүхы шэнжэ шанарнуудтай байгаа.


Буряадуудай бөө мүргэлэй ёһо гуримууд, тайлганууд (обоо тахилганууд), бусад һүзэглэлнүүд элдэб янзын байхаһаа гадна, тодорхой ёһо дүримүүдтэй һэн. Хамтын тайлганууд, ганса нэгээрээ мүргэлнүүд, үргэл барисануудые хэлгын ёһололнууд үнгэргэгдэдэг байгаа. Нютагай зон, ямар нэгэн угсаатан, айл бүлэ тайлгануудые, “сасли” мүргэлнүүдые хэдэг, барисануудые табидаг гээшэ. Тайлгануудта үргэл бариса хэдэг, хонин, адууһан төөлэй табидаг, архи дарһа үргэдэг заншалтай, ёһо гуримтай юм. Майн һүүл багһаа эхилээд, намар – октябрь һара болотор тайлганууд үнгэргэгдэдэг һэн. Нэгэ нютагай бүхы зон ехэ тайлганда – обоо тахилгада суглардаг бэлэй. 

Бөө мүргэлэй заншалта ёһолол бүтээлнүүд тухай хэлэхэдээ, бөө болон удаган онгоёо оруулхадаа, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэритэй (Бурхантай), Эсэгэ Малаан Тэнгэритэй, Эхэ Юурэн тэнгэритэй,  хаашуултай, угсаатанай һүнэһэ һүлдэнүүдтэй харилсажа, байгаалида, зоной дунда, гэр бүлэдэ болоһон үйлэ хэрэгүүдэй ябасые хубилгажа байдаг юм. 

Онго оролго хадаа буряадуудай бөө мүргэлэй ёһолол бүтээлэй эгээл дээдэ зүйл боложо, эндэ бөө болон удаган бурхантай, бурхадтай, хаашуултай, уг гарбалай һүнэһэ һүлдэнүүдтэй харилсаа холбоо тогтоодог байна. Бөөгэй мүргэлэй ёһоор эдэнэй һүнэһэ һүлдэнүүд замби түбиин гурбан оршон соогуур – огторгой тэнгэреэр, газар дээгүүр, газар доогуур – аяншалха аргатай гээшэ. Хэсэ хэнгэрэгэй (тэдэнэртэ 3-һаа 27 хүрэтэр хэсэ бии байгаа) туһаламжаар холбоо тогтоодог юм.