Гар бэшэгүүдээ онгилон хаража байтараа, хуушан хүхэ дэбтэр оложорхибоб. 1977 ондо аман зохёол суглуулгын практика гараха үедөө ниитэлһэн мэдээнүүдни. Түрэл Түнхэнэйнгөө Таһархай нютагта үндэр наһатай үбгэдые бараалхажа, урданай дуу, онтохо болон үльгэр домогуудые бэшэжэ абаад байхадамни, «абгайндаа ороод гара» гэжэ Намжил Бальжиновна эжымни хэлээ һэн. Хойто эсэгымни ехэ ахань болохо Иван Сыдыпович Маланхановта ошоходом, ехэ баяртайгаар угтажа, сай аягалаад, ябаһан хэрэгээрни һонирхобо.
«Абгай, Та өөрөө дуу зохёогоод дууладаг ха юмта. Һайхан юрөөл хэлэхыетнай оло дахин дуулааб. Битнай бэшэжэ абаһууб, дуулажа үгыт даа,» — гэхэдэм, гайхаба, аягүйрхэбэ. Аргадахадам, маһайн баярлажа, бага зуура хоолойгоо заһаад, эрын дээжэ баритон хоолой гарган, хэдэн дуу ханхинуулба.
Түнхэндөө түрэһэн нютагтайхан,
Түрүүлээд хүдэлһэн Долгорхон даа.
Толтоёо сомондо һууритайхан,
Томоотой, эрдэмтэй Долгорхон даа.
Тоһо, тараг үршөөгөөл
Тобир тарган малнуудынь.
Торхоор халиса билтараал
Тогооной бэльгэн хэшэгынь.
Арбан хурганай хүсэндэ
Ударник боложо ябанал даа.
Хоёр гарай хүсэндэ
Хүндэтэй, ямбатай ябанал даа.
Һүүлээрнь ехэ олон юрөөлнүүдые хэлэбэ. Тэдэнэй зариманиинь:
Дүрбэн булантай гэртнай
Дүлэ татама дулаан байг.
Дүнэн һайхан хүбүүнтнай
Дура буляама нүхэртэй байг.
Нарһан модон гэртнай
Нараар дүүрэн һаруул байг.
Энэрхы сэдьхэлтэй басагантнай
Эльгэ хушама нүхэртэй байг!
Хүшэлэн бариһан хорёотнай
Хони, хурьгадаар дүүрэжэ байг.
Хүндэтэй, ямбатай нэрэтнай
Холо ойроор суурхажа байг.
Арьбадхажа бариһан хорёотнай
Адуу малаар дүүрэжэ байг.
Алдар габьяатай нэрэтнай
Айл аймагтаа суурхажа байг!
Иван Сыдыповичэй арбан гурбатай ябахада, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда Сыдып Сыбенович эсэгэнь мордоо һэн. Ханда Гонгоровна эхэнь гурбан хүүгэдтэеэ, үшөө хээлитэй үлэһэн юм. Арбан дүрбэтэйдөө тэрэ Сталинай нэрэмжэтэ колхоздо хүдэлжэ эхилээ. Суута хубисхалша, Коминтернын гэшүүн Сырен Нацовай дүү хүбүүн Бамбу Шойжолов тэрэ үедэ түрүүлэгшэ байгаа. Дайнай үедэ, мүн дайнай һүүлээрхи хүндэ жэлнүүдтэ зон бэеэ гамнангүй хүдэлөө. Иван Сыдыповичэй нюдэнэй хараа мууда муудаһаар, 1962 ондо харахаяа болишоо һэн. Хэды тиибэшье, гурбан дүүнэрээ гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргэлсөө. Должон Жалсараевна нүхэртэеэ зургаан хүүгэдые үргэһэн байна, таабай боложо, аша, зээнэрэй амта үзэхэ хубитай байгаал даа.
Бурханай үршөөһэн бэлиг — һайхан хоолойтой һэн. Гадна өөрөө дуу зохёохо шадабаритай байһыень дэмжэжэ, нюдэ муутай зоной эблэлэй аймагай таһаг элдэб хэмжээ ябуулгануудта, уран һайханай харалгануудта хабаадуулдаг байһан юм. Ондоо эрхэ байдалда, магад, суута дуушаншье болохо байгаа аалам...
Энээн тухай бодомжолхо зуураа, суута буряад үльгэршэд Альфор, Аполлон Тороев харадаггүй байгаа, мүн наһажаал үедөө Папа Тушемилов баһа харахаяа болёо һэмнай гэжэ гэнтэ ойндом оробо. Эдэ үндэр үбгэдэй хуби заяан тухай шэбшэһээр байтараа бодолни эжэлүүдгүй Гомертэ хүрэжэ ерэбэ.
Манай ээрын урда тээ VIII зуун жэлдэ ажаһууһан агууехэ энэ рапсод (үльгэршэн) гүн удхата уран бэлигэйнгээ ашаар саг үеые һэтэлэн гараа, тэрэнэй түүрээһэн гайхамшаг бүтээлнүүд мүнөө хүрэтэр хүн түрэлтэнэй ухаан сэдьхэл хүлгүүлһэн зандаа. Тэрэнэй «Илиада» 15 691 мүртэй, «Одиссея» 12 110 мүрһөө бүридэнэ. «Илиада» хадаа урда сагай Элладын бүһэтэйшүүлэй эрэлхэг зориг хүмүүжүүлдэг ном байһан. Александр Македонский энэ ном бэедээ ходо абажа ябадаг, унтаха дэрэ дороо хутагатай хамта хадагалдаг байһан тухай түүхэтэ мэдээнүүд бии юм.
Арадай ехэ һүлдэ
Буряад томо үльгэрнүүд шүлэглэмэл 20-30 мянга хүрэтэр мүртэй юм. Аполлон Тороев аяар 44 үльгэр сээжээр мэдэдэг һэн. Гадна 88 арадай, 31 өөрын зохёоһон онтохонуудые, олон арбаад түүхэ домогуудые, 14 өөрын зохёол-поэмэнүүдые, тоогүй олон дуу, таабари, оньһон хошоо үгэнүүдые һанаандаа хадуужа ябаа. Харахагүй аад лэ, ямар эли тодоор, хёрхо хурсаар шүлэглэн зурагладаг агуу уран үгэтэн байгаа гээшэб? Энэ ехэ баялигые бэшэжэ абаһан алдарта буряад эрдэмтэд саашанхи үенүүдтэ сэгнэшэгүй бэлэг болгон бариһан юм. Тэрэнэй бүтээлнүүд арадай аман зохёол ба литература хоёрые холбоһон тон шухала үе боложо үгөө бшуу. Тэрээнһээ бэшэжэ абаһан зохёолнууд буряад ба ород хэлэн дээрэ 20 ном боложо, арад түмэндэ хүрөө.
Буряад арадай ехэ һүлдэ болохо үльгэр «Абай Гэсэр» мянган жэлһээ үлүү холын түүхэтэй гээд элитэ эрдэмтэд тодорхойлно. Энэ мянган жэлэй туршада арад түмэниие зоригжуулһан, һүр һүлдыень үргэжэ, оюун бэлигэйнь жэгүүр болоһон зохёол гээшэ. Энээниие ойлгоһон совет засаг, дарганар хатуу шэрүүн дайнай үедэ, 1943 ондо Улаан-Үдэдэ суута үльгэршэд Аполлон Тороев, Парамон Дмитриев, Папа Тушемилов, Майсаан Алсыев, Бажей Жатухаев гэгшэдые урижа, олон зониие багтааха аргатай ЛВРЗ-гэй ехэ Соёлой байшан соо мунгаалгын (дуу буляалдаанай) үдэшэ эмхидхээ бэлэй.
Эдэ үльгэршэд барандаа «Гэсэрэй» өөр өөрын вариант түүрээдэг байгаа. Гадна совет шэнэ үеын байдал тухай, баатар мэргэн сэрэгшэд тухай үльгэр домогуудые зохёоһон байдаг. Жэшээнь, Үнгын голһоо гарбалтай Бажей Жатухаев алдар суута генерал Балдынов, снайпер Тулаев, полковник Борсоев гэгшэд тухай дуу зохёоһон юм. Парамон Дмитриев «Шоно-Баатар», «Дэгдээхэй мэргэн», «Энгир мэргэн» гээд, бүхыдөө жараад (!) морин үльгэр мэдэдэг һэн. Гадна монголшуудай түүхэдэ өөрын мүр сараа үлээһэн Амарсанаа, Шуудармаан тухай түүхэтэ дуунуудые гүйсэдхэдэг байгаа. Папа Тушемилов дайнай үедэ иимэ дуу зохёоһон юм:
Зуларайн түмэр харгы
Зүглэһэн тээшээ һалаатай.
Зоной баатар Балдынов
Зүһэни олон ордентой.
Астанцын шэрэм харгы
Арьяа олон һалаатай.
Арадай хүбүүн Балдынов
Арбан ялагар ордентой.
Түнхэнэй үльгэршэн Майсаан Алсыевай нэрэ солые Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжанов «Саяанай домог» гэжэ туужа соогоо мүнхэрүүлээ. Тэрэнэй нэрые түрэл Охор-Шэбэрэйнь дунда һургуули зүүжэ ябана.
...Малагар үргэн магнайтай, бууралтаһан үһэеэ гэлиитэр гэдэргэнь һамнаһан, хоёр нюдэндөө хара булгайраар хэһэн «шэлтэй» , үндэр бэетэй Аполлон Тороевой ЛВРЗ-гэй ордоноор дүүрэн сугларһан зоной урда хонгёо хурса хоолойгоо хашажа байгаад, уянгатуулан татажа, дуулаха бөөлэхэ хоёрой хоорондо түүрээхэнь эли дуулдаһан мэтэ:
Уланхатажа ябаһан Гитлер
Улаяа һамна гэшхэбэ.
Түргэдэжэ ябаһан Гитлер
Түриигөө һамна гэшхэбэ...
Шагнагшадай хуухын үһэн үрзэгэд гэтэр тэрэ түүрээдэг эди шэдитэй һэн гэжэ олон эрдэмтэд, ирагуу найруулагша В. Петонов гэршэлһэн байна. Үльгэр — буряад арадай аман үгын дээжэ бүтээл, тэрэниие хүн бүхэн гүйсэдхэхэ аргагүй юм. Урда үеын үльгэршэдһөө дуулаһан олон мянган мүрнүүдые хадуужа, сээжээр хэлэхэһээ гадна, дотоодо удхыень, хүгжэмтэ бүридэлыень мэдэрхэ уян сэдьхэлэй бэлиг хэрэгтэй. Тэрэ үльгэрэйнгээ үгын хүсэндэ үлгыдүүлэн, түүрээлгын эльбэ шэдидэ абтажа, онгоёо оруулаагүй һаа, үльгэр ёһотоор гүйсэдхэгдэхэгүй бшуу. «...түүрээгдэһэн үйлэ хэрэгүүдые нюдөөрөө хараһан мэтээр шагнагшадтаа дамжуулжа этигүүлхэдээ, үни галабта үнгэрһэн түүхэ домогто ушартай мүнөө сагай зониие психофизическэ аргаар холбон нэгэдүүлхэ болоно. Юрын эрхэ байдалда үльгэршэн-жиирэй хүн, юушьеб даа, ямар нэгэ үйлэ ушар мартажашье болохо. Харин үльгэр түүрээхэ үедөө — тэрэ бүтээлшэ, хүндэ харагдахагүй хүсэнүүдээр, хүндэ харагдахагүй Оюун ухаагаар хүтэлүүлжэ, урлалай үндэр охиндо хүртэгшэ мүн» гэжэ Б. Д. Баяртуев «Предыстория литературы бурят-монголов» гэһэн эрдэмэй шэнжэлэлгэ соогоо тэмдэглээ һэн.
Уран зохёолой эхин булаг
Гомерэй түүрээлгэнүүд саашадаа бүхы Европын уран зохёолой гол шэглэлнүүдэй хүгжэлтын эхи табиһан габьяатай. Тэрэниие даган Вергилий, Катулл, Гораций, Овидий, Данте, Лессинг, Гёрдер, Гёте гэгшэд уран үгэеэ далижуулаа. Лев Толстой, Джеймс Джойс өөһэдынгөө захатануудые бүтээхэдээ, Гомерһээ үндэр жэшээ абаһан гэжэ тухайлхаар. Мүн тоогүй олон уран зураашад тэрэнэй зохёолнуудай удхаар бүтээлнүүдые мүндэлүүлһэн түүхэтэй.
XX зуун жэлэй агууехэ һохор ирагуу найруулагша Хорхе Луис Борхес (1899-1986) «Барнуудай алтан» гэжэ ном соогоо уран зохёол бүтээлгын арга шадабари тухай «Дүрбэн үлхөө дабталга» гэжэ новеллэ хэблүүлээ һэн. Авторай тодорхойлһоор, ямаршье яһанай, ямаршье үеын уран зохёолшод гол түлэб дүрбэн лэ түүхэ дахин дахин дабтан түүрээдэг юм ха. Түрүүшын түүхэ — шанга бэхилэлтэтэй хотые баатарнуудай дайлан абаһан ба хамгаалһан тухай; хоёрдохи түүхэнь нэгэдэхитэй нягта холбоотой — бусалга тухай; гурбадахи түүхэ болбол хоёрдохи түүхын нэгэ янза — бэдэрэлгэ тухай; дүрбэдэхи түүхэ — Бурханай өөрыгөө һүнөөһэн тухай. Түрүүшын хоёр түүхые зохёогшо Гомерэй үүргэ нүлөөе, саг үедэ хубиршагүй уран бэлигэйнь шэдиие иигэжэ сэгнэбэ ха юм даа: «Түүхэ оройдоол дүрбэ юм. Хэды саг маанадта үлөөб, тэды соо бидэ тэдэниие дахин дахин дабтахабди — али ондоо түхэл янзаар» (Борхес Х. Л. Рассказы. —1999. —373 н.)
Борис Сыренов поэзиин хизааргүй далайда аяншалгынгаа эхиндэ Гомерэй эрдэни зэндэмэнитэ үнэн ехэ бүтээлнүүдэй эльбэ шэдииень, дабташагүй үндэр бэлигыень уян сэдьхэлээрээ мэдэрһэнээ иигэжэ дамжуулһан юм:
Эртэ урда сагта
Һохор Гомер
Грегүүдэй соло дуудан
Һуугаа гэдэг.
Мүнөө би,
Задарюун хүбүүн
Буряадуудай соло магтан,
Бишыхан юумэ бэшэнэб.
( Б. Сыренов. Дархан соло. —2010. —248 н.)
«Номо һаадаг тухай» гэһэн гаршагтай тэрэнэй дүүргэгдээгүй поэмын дүрбэдэхи хуби соо элдэб ондоо арадуудай түүхэдэ нүлөөлһэн үльгэр домог, дуун болон нангин шүтөөн тухай иимэ мүрнүүдые уншахаар:
Грегүүдэй гимн...
Гэгээн нангин тугуудынь
Горн доро далбалзажа,
Гераклтай байһан үе.
Монголшуудай дуун...
Морин һүүлтэй тугуудынь
Мөөрөөн доро далитажа,
Гэсэртэй байһан үе.
(Б. Сыренов. Дархан соло. —286 н.)
2800 жэлэй саана Гомерэй энэ замбида мүндэлүүлһэн шэдитэ түүрээлгэ мэтэ хүсэеэ буурангүй, юһэн тугай һүр һүлдэтэ хиисээн доро буряад үльгэрнүүднай түүрээгдэжэл, морин хуурай аялга дуун зэдэлжэл, шэнэ үеын хүбүүд басагадай зүрхэ сэдьхэл үндэһэн арадай хүсэтэ мэдэрэлээр үлгыдүүлэн байхань болтогой!
«Абгай, Та өөрөө дуу зохёогоод дууладаг ха юмта. Һайхан юрөөл хэлэхыетнай оло дахин дуулааб. Битнай бэшэжэ абаһууб, дуулажа үгыт даа,» — гэхэдэм, гайхаба, аягүйрхэбэ. Аргадахадам, маһайн баярлажа, бага зуура хоолойгоо заһаад, эрын дээжэ баритон хоолой гарган, хэдэн дуу ханхинуулба.
Түнхэндөө түрэһэн нютагтайхан,
Түрүүлээд хүдэлһэн Долгорхон даа.
Толтоёо сомондо һууритайхан,
Томоотой, эрдэмтэй Долгорхон даа.
Тоһо, тараг үршөөгөөл
Тобир тарган малнуудынь.
Торхоор халиса билтараал
Тогооной бэльгэн хэшэгынь.
Арбан хурганай хүсэндэ
Ударник боложо ябанал даа.
Хоёр гарай хүсэндэ
Хүндэтэй, ямбатай ябанал даа.
Һүүлээрнь ехэ олон юрөөлнүүдые хэлэбэ. Тэдэнэй зариманиинь:
Дүрбэн булантай гэртнай
Дүлэ татама дулаан байг.
Дүнэн һайхан хүбүүнтнай
Дура буляама нүхэртэй байг.
Нарһан модон гэртнай
Нараар дүүрэн һаруул байг.
Энэрхы сэдьхэлтэй басагантнай
Эльгэ хушама нүхэртэй байг!
Хүшэлэн бариһан хорёотнай
Хони, хурьгадаар дүүрэжэ байг.
Хүндэтэй, ямбатай нэрэтнай
Холо ойроор суурхажа байг.
Арьбадхажа бариһан хорёотнай
Адуу малаар дүүрэжэ байг.
Алдар габьяатай нэрэтнай
Айл аймагтаа суурхажа байг!
Иван Сыдыповичэй арбан гурбатай ябахада, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда Сыдып Сыбенович эсэгэнь мордоо һэн. Ханда Гонгоровна эхэнь гурбан хүүгэдтэеэ, үшөө хээлитэй үлэһэн юм. Арбан дүрбэтэйдөө тэрэ Сталинай нэрэмжэтэ колхоздо хүдэлжэ эхилээ. Суута хубисхалша, Коминтернын гэшүүн Сырен Нацовай дүү хүбүүн Бамбу Шойжолов тэрэ үедэ түрүүлэгшэ байгаа. Дайнай үедэ, мүн дайнай һүүлээрхи хүндэ жэлнүүдтэ зон бэеэ гамнангүй хүдэлөө. Иван Сыдыповичэй нюдэнэй хараа мууда муудаһаар, 1962 ондо харахаяа болишоо һэн. Хэды тиибэшье, гурбан дүүнэрээ гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргэлсөө. Должон Жалсараевна нүхэртэеэ зургаан хүүгэдые үргэһэн байна, таабай боложо, аша, зээнэрэй амта үзэхэ хубитай байгаал даа.
Бурханай үршөөһэн бэлиг — һайхан хоолойтой һэн. Гадна өөрөө дуу зохёохо шадабаритай байһыень дэмжэжэ, нюдэ муутай зоной эблэлэй аймагай таһаг элдэб хэмжээ ябуулгануудта, уран һайханай харалгануудта хабаадуулдаг байһан юм. Ондоо эрхэ байдалда, магад, суута дуушаншье болохо байгаа аалам...
Энээн тухай бодомжолхо зуураа, суута буряад үльгэршэд Альфор, Аполлон Тороев харадаггүй байгаа, мүн наһажаал үедөө Папа Тушемилов баһа харахаяа болёо һэмнай гэжэ гэнтэ ойндом оробо. Эдэ үндэр үбгэдэй хуби заяан тухай шэбшэһээр байтараа бодолни эжэлүүдгүй Гомертэ хүрэжэ ерэбэ.
Манай ээрын урда тээ VIII зуун жэлдэ ажаһууһан агууехэ энэ рапсод (үльгэршэн) гүн удхата уран бэлигэйнгээ ашаар саг үеые һэтэлэн гараа, тэрэнэй түүрээһэн гайхамшаг бүтээлнүүд мүнөө хүрэтэр хүн түрэлтэнэй ухаан сэдьхэл хүлгүүлһэн зандаа. Тэрэнэй «Илиада» 15 691 мүртэй, «Одиссея» 12 110 мүрһөө бүридэнэ. «Илиада» хадаа урда сагай Элладын бүһэтэйшүүлэй эрэлхэг зориг хүмүүжүүлдэг ном байһан. Александр Македонский энэ ном бэедээ ходо абажа ябадаг, унтаха дэрэ дороо хутагатай хамта хадагалдаг байһан тухай түүхэтэ мэдээнүүд бии юм.
Арадай ехэ һүлдэ
Буряад томо үльгэрнүүд шүлэглэмэл 20-30 мянга хүрэтэр мүртэй юм. Аполлон Тороев аяар 44 үльгэр сээжээр мэдэдэг һэн. Гадна 88 арадай, 31 өөрын зохёоһон онтохонуудые, олон арбаад түүхэ домогуудые, 14 өөрын зохёол-поэмэнүүдые, тоогүй олон дуу, таабари, оньһон хошоо үгэнүүдые һанаандаа хадуужа ябаа. Харахагүй аад лэ, ямар эли тодоор, хёрхо хурсаар шүлэглэн зурагладаг агуу уран үгэтэн байгаа гээшэб? Энэ ехэ баялигые бэшэжэ абаһан алдарта буряад эрдэмтэд саашанхи үенүүдтэ сэгнэшэгүй бэлэг болгон бариһан юм. Тэрэнэй бүтээлнүүд арадай аман зохёол ба литература хоёрые холбоһон тон шухала үе боложо үгөө бшуу. Тэрээнһээ бэшэжэ абаһан зохёолнууд буряад ба ород хэлэн дээрэ 20 ном боложо, арад түмэндэ хүрөө.
Буряад арадай ехэ һүлдэ болохо үльгэр «Абай Гэсэр» мянган жэлһээ үлүү холын түүхэтэй гээд элитэ эрдэмтэд тодорхойлно. Энэ мянган жэлэй туршада арад түмэниие зоригжуулһан, һүр һүлдыень үргэжэ, оюун бэлигэйнь жэгүүр болоһон зохёол гээшэ. Энээниие ойлгоһон совет засаг, дарганар хатуу шэрүүн дайнай үедэ, 1943 ондо Улаан-Үдэдэ суута үльгэршэд Аполлон Тороев, Парамон Дмитриев, Папа Тушемилов, Майсаан Алсыев, Бажей Жатухаев гэгшэдые урижа, олон зониие багтааха аргатай ЛВРЗ-гэй ехэ Соёлой байшан соо мунгаалгын (дуу буляалдаанай) үдэшэ эмхидхээ бэлэй.
Эдэ үльгэршэд барандаа «Гэсэрэй» өөр өөрын вариант түүрээдэг байгаа. Гадна совет шэнэ үеын байдал тухай, баатар мэргэн сэрэгшэд тухай үльгэр домогуудые зохёоһон байдаг. Жэшээнь, Үнгын голһоо гарбалтай Бажей Жатухаев алдар суута генерал Балдынов, снайпер Тулаев, полковник Борсоев гэгшэд тухай дуу зохёоһон юм. Парамон Дмитриев «Шоно-Баатар», «Дэгдээхэй мэргэн», «Энгир мэргэн» гээд, бүхыдөө жараад (!) морин үльгэр мэдэдэг һэн. Гадна монголшуудай түүхэдэ өөрын мүр сараа үлээһэн Амарсанаа, Шуудармаан тухай түүхэтэ дуунуудые гүйсэдхэдэг байгаа. Папа Тушемилов дайнай үедэ иимэ дуу зохёоһон юм:
Зуларайн түмэр харгы
Зүглэһэн тээшээ һалаатай.
Зоной баатар Балдынов
Зүһэни олон ордентой.
Астанцын шэрэм харгы
Арьяа олон һалаатай.
Арадай хүбүүн Балдынов
Арбан ялагар ордентой.
Түнхэнэй үльгэршэн Майсаан Алсыевай нэрэ солые Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжанов «Саяанай домог» гэжэ туужа соогоо мүнхэрүүлээ. Тэрэнэй нэрые түрэл Охор-Шэбэрэйнь дунда һургуули зүүжэ ябана.
...Малагар үргэн магнайтай, бууралтаһан үһэеэ гэлиитэр гэдэргэнь һамнаһан, хоёр нюдэндөө хара булгайраар хэһэн «шэлтэй» , үндэр бэетэй Аполлон Тороевой ЛВРЗ-гэй ордоноор дүүрэн сугларһан зоной урда хонгёо хурса хоолойгоо хашажа байгаад, уянгатуулан татажа, дуулаха бөөлэхэ хоёрой хоорондо түүрээхэнь эли дуулдаһан мэтэ:
Уланхатажа ябаһан Гитлер
Улаяа һамна гэшхэбэ.
Түргэдэжэ ябаһан Гитлер
Түриигөө һамна гэшхэбэ...
Шагнагшадай хуухын үһэн үрзэгэд гэтэр тэрэ түүрээдэг эди шэдитэй һэн гэжэ олон эрдэмтэд, ирагуу найруулагша В. Петонов гэршэлһэн байна. Үльгэр — буряад арадай аман үгын дээжэ бүтээл, тэрэниие хүн бүхэн гүйсэдхэхэ аргагүй юм. Урда үеын үльгэршэдһөө дуулаһан олон мянган мүрнүүдые хадуужа, сээжээр хэлэхэһээ гадна, дотоодо удхыень, хүгжэмтэ бүридэлыень мэдэрхэ уян сэдьхэлэй бэлиг хэрэгтэй. Тэрэ үльгэрэйнгээ үгын хүсэндэ үлгыдүүлэн, түүрээлгын эльбэ шэдидэ абтажа, онгоёо оруулаагүй һаа, үльгэр ёһотоор гүйсэдхэгдэхэгүй бшуу. «...түүрээгдэһэн үйлэ хэрэгүүдые нюдөөрөө хараһан мэтээр шагнагшадтаа дамжуулжа этигүүлхэдээ, үни галабта үнгэрһэн түүхэ домогто ушартай мүнөө сагай зониие психофизическэ аргаар холбон нэгэдүүлхэ болоно. Юрын эрхэ байдалда үльгэршэн-жиирэй хүн, юушьеб даа, ямар нэгэ үйлэ ушар мартажашье болохо. Харин үльгэр түүрээхэ үедөө — тэрэ бүтээлшэ, хүндэ харагдахагүй хүсэнүүдээр, хүндэ харагдахагүй Оюун ухаагаар хүтэлүүлжэ, урлалай үндэр охиндо хүртэгшэ мүн» гэжэ Б. Д. Баяртуев «Предыстория литературы бурят-монголов» гэһэн эрдэмэй шэнжэлэлгэ соогоо тэмдэглээ һэн.
Уран зохёолой эхин булаг
Гомерэй түүрээлгэнүүд саашадаа бүхы Европын уран зохёолой гол шэглэлнүүдэй хүгжэлтын эхи табиһан габьяатай. Тэрэниие даган Вергилий, Катулл, Гораций, Овидий, Данте, Лессинг, Гёрдер, Гёте гэгшэд уран үгэеэ далижуулаа. Лев Толстой, Джеймс Джойс өөһэдынгөө захатануудые бүтээхэдээ, Гомерһээ үндэр жэшээ абаһан гэжэ тухайлхаар. Мүн тоогүй олон уран зураашад тэрэнэй зохёолнуудай удхаар бүтээлнүүдые мүндэлүүлһэн түүхэтэй.
XX зуун жэлэй агууехэ һохор ирагуу найруулагша Хорхе Луис Борхес (1899-1986) «Барнуудай алтан» гэжэ ном соогоо уран зохёол бүтээлгын арга шадабари тухай «Дүрбэн үлхөө дабталга» гэжэ новеллэ хэблүүлээ һэн. Авторай тодорхойлһоор, ямаршье яһанай, ямаршье үеын уран зохёолшод гол түлэб дүрбэн лэ түүхэ дахин дахин дабтан түүрээдэг юм ха. Түрүүшын түүхэ — шанга бэхилэлтэтэй хотые баатарнуудай дайлан абаһан ба хамгаалһан тухай; хоёрдохи түүхэнь нэгэдэхитэй нягта холбоотой — бусалга тухай; гурбадахи түүхэ болбол хоёрдохи түүхын нэгэ янза — бэдэрэлгэ тухай; дүрбэдэхи түүхэ — Бурханай өөрыгөө һүнөөһэн тухай. Түрүүшын хоёр түүхые зохёогшо Гомерэй үүргэ нүлөөе, саг үедэ хубиршагүй уран бэлигэйнь шэдиие иигэжэ сэгнэбэ ха юм даа: «Түүхэ оройдоол дүрбэ юм. Хэды саг маанадта үлөөб, тэды соо бидэ тэдэниие дахин дахин дабтахабди — али ондоо түхэл янзаар» (Борхес Х. Л. Рассказы. —1999. —373 н.)
Борис Сыренов поэзиин хизааргүй далайда аяншалгынгаа эхиндэ Гомерэй эрдэни зэндэмэнитэ үнэн ехэ бүтээлнүүдэй эльбэ шэдииень, дабташагүй үндэр бэлигыень уян сэдьхэлээрээ мэдэрһэнээ иигэжэ дамжуулһан юм:
Эртэ урда сагта
Һохор Гомер
Грегүүдэй соло дуудан
Һуугаа гэдэг.
Мүнөө би,
Задарюун хүбүүн
Буряадуудай соло магтан,
Бишыхан юумэ бэшэнэб.
( Б. Сыренов. Дархан соло. —2010. —248 н.)
«Номо һаадаг тухай» гэһэн гаршагтай тэрэнэй дүүргэгдээгүй поэмын дүрбэдэхи хуби соо элдэб ондоо арадуудай түүхэдэ нүлөөлһэн үльгэр домог, дуун болон нангин шүтөөн тухай иимэ мүрнүүдые уншахаар:
Грегүүдэй гимн...
Гэгээн нангин тугуудынь
Горн доро далбалзажа,
Гераклтай байһан үе.
Монголшуудай дуун...
Морин һүүлтэй тугуудынь
Мөөрөөн доро далитажа,
Гэсэртэй байһан үе.
(Б. Сыренов. Дархан соло. —286 н.)
2800 жэлэй саана Гомерэй энэ замбида мүндэлүүлһэн шэдитэ түүрээлгэ мэтэ хүсэеэ буурангүй, юһэн тугай һүр һүлдэтэ хиисээн доро буряад үльгэрнүүднай түүрээгдэжэл, морин хуурай аялга дуун зэдэлжэл, шэнэ үеын хүбүүд басагадай зүрхэ сэдьхэл үндэһэн арадай хүсэтэ мэдэрэлээр үлгыдүүлэн байхань болтогой!