Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй оюутан байха үедөө буряад арадай эрхим түрүү түлөөлэгшэдэй нэгэн, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ, солото эрдэмтэн Надежда Осиповна Шаракшиновагай шабинарай зэргэдэ ябаһанаа энэ наһанайнгаа аза талаан гэжэ сэгнэдэгби.
Университедэй хэлэ бэшэгэй болон журналистикын тэнхимэй оршодог Чкаловай гудамжын 2-дугаар байшанда һуралсалай түрүүшын жэлһээ буряад аман зохёолой хэшээлнүүдтэ хүндэтэ багшаяа хүлеэжэ ядан угтадаг һэмди. Набтаршаг аад, шүрбэһэлиг, саб гэмэ бэетэй, хүнгэн гэшхэдэлтэй, хёрхо сэсэн нюдэтэй, урин дулаан шарайтай багшамнай бидэнэртэй танилсахадаа, ямар нютагай байһыемнай һуража абадаг һэн. Тэды ондо танай нютагаар ябагдаа һэн, тиимэ үльгэршэ, домогшо зонтой уулзажа, һонин зохёолнуудые бэшэжэ абаа һэмди гэжэ хөөрэдэг байгаа. Бүри 1940-өөд онуудаар уулзаһан зонойнгоо нэрэ мартаагүй ушарыень ехэ гайхадаг бэлэйбди...
Намайе Түнхэнэй гэжэ мэдэхэдээ, Майсаан Алсыев тухай хөөрэгшэ һэн. Гуша гаран үльгэр, ехэ олон онтохо мэдэдэг элитэ энэ хүнһээ гадна Түнхэн дайдаһаа Дарма болон Бальжан Забановууд, Арабдан Онгорхоев, Санжа Матуев, Егор Сороковиков-Магай болон бусад үльгэршэд урган гараһан түүхэтэй гээд хөөрэхэдэнь, омогорхон баясаһанаа һанадагби. 1961 ондо Хэрэндэ һохор үльгэршэн Туван-Доржи Тэхэреновһээ «Ягурай Мэргэн» үльгэр бэшэжэ абаһанаа, үльгэрэйнь хэдэн бадагуудые жэшээ болгон уншажа үгөө һэн. Тэрэ үльгэрһөө багахан хэһэг дурадхахадаа, үльгэрэй хэлэнэй өөрын онсо шэнжэ, уян нугалбари сэгнэн хужарлахые уринаб:
.
Түнхэнэй Туран нютагай ангуушан Цыдып Дугарович Хараевһаа бэшэжэ абаһан урданай ангуушадай иимэ нэгэ заншал тухай хөөрэһыень мартадаггүйб. Урдандаа ангуушад олзотой агнажа ерэхын тула хүбшэдэ гарахаһаань урид заабол үльгэр түүрээлгэ шагнадаг байгаа. Энэ ахатанай хэлэһээр, 50-60 хүн зэгэтэ аба хэхэеэ суглараад, үдэшэндөө үльгэр шагнажа хонодог һэн. Урданай буряадууд аза талаан, олзо хурылан асарха үльгэрэй эди шэдидэ үнэн зүрхэнһөө үнэншэдэг байгаа...
Н. О. Шаракшинова (1915-2000) буряад аман зохёол бүхы наһаараа суглуулһан, шэнжэлһэн эрдэмтэн гээд түүхэдэ оронхой. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй профессор, 15 номой, 150 гаран статьянуудай автор юм.
1906 ондо Ц. Жамцараногой М. Эмегеевһээ бэшэжэ абаһан «Абай Гэсэр хүбүүн» үльгэрые тэрэ ородшолһон юм. Гадна түүрэг- монгол арадуудай, Үбэр Монголой, Халха Монголой үльгэрнүүдтэй холбожо, буряад эпическэ зохёолнуудые шэнжэлээ һэн.
Эрхүүгэй гүрэнэй университедтэ 50 жэл шахуу Надежда Осиповна буряад аман зохёол, удха зохёол тухай хэшээлнүүдые заадаг һэн. Дунда болон дээдэ һургуулинуудта үзэхэ номуудые, программануудые зохёодог байгаа.
Тэрэнэй бүтээһэн ехэ ажал, номуудынь түрэл орондоо, мүн хилын саанашье үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Залуу эрдэмтэд, аспирантнуудай эрдэм-шэнжэлэлгын ажал хүтэлбэрилдэг һэн. 1995 ондо «Гэсэр» үльгэрэй 1 000 жэлэй ойн баяр үнгэргэхэ үүсхэл, уряа дэлгэрүүлһэн түрүүшүүлэй тоодо оролсоод, түүхэтэ энэ хэрэг бэелүүлгэдэ ехэ оролдолго гаргаһан габьяатай.
Монголшо эрдэмтэн, профессор Н. О. Шаракшиновагай 100 жэлэй ойдо зорюулагдаһан эрдэмэй хуралдаан Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй буряад хэлэ бэшэгэй кафедра (даагшань Е. К. Шаракшинова) эмхидхээ бэлэй. «Монгол туургата арадуудай аман зохёолой юртэмсэ түүхын болон соёлой оршомдо» гэһэн гаршагтай энэ хуралдаан 2015 оной октябриин 8-9 үдэрнүүдтэ үнгэрһэн юм.
Суута эрдэмтэнэй жабхаланта ойдо зорюулагдаһан ехэ хуралдаанда Орос Уласай, мүн хилын саанахи олон шэнжэлэгшэд, ургажа ябаа залуу халаан хабаадаа һэн.
Оюутан хаһадаа аман зохёол суглуулгын ажалай амта абаа һэмди. Түнхэнэй аймагай, Эрхүү можын һуурин, нютагуудаар ябагдаа. Бүлэг нүхэднай Надежда Осиповнатай Монгол орондо ошоһон, тэндэхи буряадуудай аман үгын абдар уудалһан байха. Зонтой аятай зохидоор хөөрэлдэхэ, хөөрөөень зүбөөр бэшэжэ абаха, нютагай болон хуушан үгэнүүдэй удха тайлбарилха, академическэ транскрипци хэрэглэхэ, тодо зүбөөр ородто оршуулха мэтын нарин ажалда багшамнай һургаа бэлэй.
Суута үльгэршэд, онтохошод тухай, тэдэнэй намтарай һонирхолтой ушарнууд тухай хөөрөөень үсэгэлдэр лэ шагнаһан мэтэ һанагдадаг. Жэшээнь, өөрынгөө тоонто Боохоной аймагһаа гарбалтай, 19-дэхи зуун жэлэй тэнгээр ажаһууһан суута үльгэршэн Ёлгойн хүбүүн Ёһошо Мухтаар тухай. Үльгэршэнэй үгэ хүүрэй шэди тухай нютагайнь зон зуун жэл үнгэрһэн хойно иигэжэ дурдадаг байгаа: " Нажар дунда хэлэхэдээ, хура бороон болгожо байһан, үбэл дунда хэлэхэдээ, хии бараан болгожо байһан..."
Мүнөө һанахадам, хүндэтэ багшынгаа нүлөөгөөр лэ һуралсалай һүүлээр Нүхэдэй аймагта хүдэлхэеэ ошохо гэжэ шиидээ хаб даа. Суута үльгэршэдэй тоонто болохо Үнгын гол өөрынгөө нюдөөр харахаяа һанаа һэм.
Тангадай дунда һургуулида хэдэн жэл соо буряад хэлэн заагдадаггүй байгаа. Гурбан жэлэй туршада нэгэдэхиһээ арбадахи класс хүрэтэр буряад хэлэ заажа гараа һэм. Аймагай, Усть-Ордын тойрогой һургуулинуудта болодог нээмэл хэшээл, семинар-һуралсалда яһала ябагдаа.
Үнгын голой үльгэршэдэй аха захань болохо Пёохон Петрович Петровой (1866-1943) Хадаахан нютагта хүрэжэ, тоонтонь Братска далайн уһан доро ороһон гэжэ дуулахадаа, хэмэл далайн эрьедэ зогсожо, хүндэлэн мэндэшэлээ һэм. Нютаг зоной уг гарбалай түүхэ һайн мэдэдэг, угайнгаа һарбаалжа арба гаран үе хэлэдэг Пёохон Петров дархан бөө хүн байһан. 1915 ондо М. Н. Хангалов тэрээнһээ бөөгэй дурдалга бэшэжэ абаад, хэблүүлһэн юм. Пёохон Петров Октябриин хубисхалые үнэн зүрхэнһөө дэмжэн угтаад, хамтын ажахыда һайн дураараа орожо, модошо дарханай ажал, һүниндөө харуулшанай ажал хэдэг һэн. «Хүдэри модон тээшээ, хүн хэрэг тээшээ» гэжэ хэлэһээр, ажалдаа яарадаг байһан гээд нютагай үндэр наһатайшуул дурсаа бэлэй. 1932 ондо П. П. Петров нютагайнгаа зонтой хамта һургуулиин байшан бариһан юм. Үльгэршэнэй нэрэ зүүжэ, дурасхаалыень мүнхэлһэн тэрэ һургуулиин богоһо алхажа ороходоо, 50 жэлэй саана энэ байшан соо суута үльгэршэнэй хоолой сууряатан зэдэлжэ байгаа гэжэ һанагдаа һэн.
1934 ондо Хадааханда аймаг соо ори ганса колхозой музей нээгдэһэн юм. Пёохон Петрович музейн зүблэлэй гэшүүнээр һунгагдаад, урданай зэр зэмсэг, гэр бараанай хэрэгсэл, шажан мүргэлэй зүйлнүүдые гамтайгаар суглуулжа, залуу үетэндэ харуулжа, ойлгуулжа үгэхэ ехэ дуратай байгаа. Уран зохёолшо И. Н. Мадасон тэрээнһээ 12 536 мүртэй «Абай Гэсэр» үльгэрые бэшэжэ абаа һэн. Ород хэлэндэ оршуулгатай академическэ хэблэл болгожо 1960 ондо энэ үльгэрые А. И. Уланов нара харуулһан түүхэтэй. Эрдэмтэд Н. О. Шаракшинова, Р. А. Шерхунаев тэрэнэй түүрээһэн 16 томо морин үльгэр, тэрэ тоодо «Алтан Сэгсээ Мэргэн», «Алтан Шагай Мэргэн», «Шоно-Баатар» болон урданай олон дуунуудые бэшэжэ абаһан юм.
Мүнөө үедэ тэрэнэй гушань болохо Альбина Архиповна Петрова Хадааханай һургуулиие даажа ябана. Һургуулида буряад хэлэ үзэдэг хадаа суута үльгэршэнэй зохёолнуудтай танилсадаг, үльгэр болон шүлэгүүдэйнь мүрнүүд түрэл нютагтаа зэдэлжэл байгаа ёһотой.
Үнгын голой алдар суута үльгэршэдэй нэгэн Папа Тушемиловэй (1877-1954) нэрэ буряад аман зохёолой түүхэдэ үлэнхэй. Сагаанай хүгшэн эжын һургаалаар бүри багадаа Папа хүбүүн үльгэр домог, онтохо түүрээдэг болоо, хуур дээрэ наадажа, дуулажа һураа һэн. 15-16 наһандаа абга Петхооб Тушемиловһээ «Гэсэр» түүрээжэ һураһан байна. Тэрэ аяар 30 гаран үльгэр сээжээр мэдэдэг, 100 шахуу онтохо, олонхииень шүлэглөөд хөөрэдэг байгаа. Таабаринуудые баһа шүлэглөөд хэлэдэг һэн.
Эртэ урда сагһаа хүрэжэ ерэһэн монголшуудай жэнхэни энэ заншал — мэдээсэл, захиралта болон даабаринуудые шүлэглөөд дамжуулха ёһо гурим буряад зоной дунда XIX зуун жэлэй һүүл багта үшөөл мартагдаагүй байгаа гэжэ тус ушар гэршэлнэ. Юрэ онтохон соо бэшэ, харин үнэн ажабайдалда зүрилдөөтэ, тоосоото хэрэг шиидхэхын тула шүлэглэмэл таабари тааха даабари үгэдэг байгаа. Зарга баригшадай хэниинь хурса хурдан, уран хэлэтэйб, тэрэл шүүдэг һэн. Папа Тушемиловэй зохёоһон дуунуудай нэгэн:
Үльгэр түүрэхэһээ гадна Папа Михайлович түрэлхиин яһа баряашын бэлиг шадабаритай һэн. Тэрэ хүшэрхэн сагта нютагайнгаа зоной аргашан боложо,тон ехэ нэрэ хүндэтэй байһан юм.
Хамтын ажахыда ороод хүдэлжэ байтараа, 1936 оной үбэл тархиин хабдарай үбшэн хүрэжэ, нюдэнэйнь хараа мууда муудаһаар, 1942 ондо харахаяа болёо бэлэй... 1948 ондо Н. О. Шаракшинова П. М. Тушемиловһээ «Абай Гэсэр» бэшэжэ абаа һэн. Багшынгаа замые дабтажа, Папа Тушемиловэй, Матвей Хангаловай нютаг Зүхэли хүрөөд, буряад арадаа суурхуулһан эдэ хүнүүдэй нангин дурасхаал һайханаар сахигдажа байһанда баярлаа бэлэйб.
Тиихэдэ Зүхэлидэ буряад хэлэнэй багшанарай һуралсал болоо һэн. Һургуулиин шабинар буряад шүлэг, дуу гүйсэдхөө. Үльгэршэнэй басаган Анна Папична Савинова айлшадай хужарта хуур дээрэ наадажа, эсэгынгээ үльгэрһөө хэһэг түүрээгээ бэлэй.
1991 ондо, август һарада Хадааханда, декабрьта Улаан-Үдэдэ Пёохон Петровой 125 жэлэй ойн баяр ехэ үргэнөөр тэмдэглэгдээ һэн. Хадааханда бүхы Буряадай нютаг нугануудһаа түлөөлэгшэд сугларжа, агуу үльгэршэнэй нэрэ соло дуудаһан юм. Бүхы арадаа нэгэдүүлхэ агууехэ һүлдэ болохо Гэсэрэй туг тиихэдэ түрүүшынхиеэ Үнгын голдо намилзаа бэлэй. Энэ туг Булжамуурта ороной үлгы нютагһаа Буряад орондо хүрэжэ ерээд, арадаймнай һүр һүлдые үргэн, бүхы аймагуудаар хиисээ һэн.
Мүнөөнэй байдалаар Үнгын голой табан нютагта — Хадааханай, Тангадай, Зүхэлиин, Куйтын, Онгойн Бартаагай һургуулида буряад хэлэ үзэнэ. Гайхалтайнь гэхэдэ, Ново-Лениндэ буряад хэлэ үзэдэггүйшье һаа, эндэхи һургуулиин шаби Михаил Зурбанов Усть-Ордын тойрогой үльгэршэдэй урилдаанда хабаадажа, шангай һуури эзэлһэн байна. Энэ хүбүүн өөрын дураар, эжынгээ туһаламжаар үльгэр домог түүрээжэ һураһан, хүгжэмэй багшаһаа гэртээ хэшээл абадаг гэжэ дуулааб.
Үнгын голдо үльгэршэдэй уг удха, гайхамшаг заншал таһалдангүй, дэлгэрэн байхань болтогой! Энэ зун Эрхүү можын дэбисхэр дээрэ бүгэдэ буряадай Алтаргана наадан залархань. Үльгэр домогто баян дэлгэр дайдада арадай уран бэлиг далай мэтэ долгилхонь ха юм!
Университедэй хэлэ бэшэгэй болон журналистикын тэнхимэй оршодог Чкаловай гудамжын 2-дугаар байшанда һуралсалай түрүүшын жэлһээ буряад аман зохёолой хэшээлнүүдтэ хүндэтэ багшаяа хүлеэжэ ядан угтадаг һэмди. Набтаршаг аад, шүрбэһэлиг, саб гэмэ бэетэй, хүнгэн гэшхэдэлтэй, хёрхо сэсэн нюдэтэй, урин дулаан шарайтай багшамнай бидэнэртэй танилсахадаа, ямар нютагай байһыемнай һуража абадаг һэн. Тэды ондо танай нютагаар ябагдаа һэн, тиимэ үльгэршэ, домогшо зонтой уулзажа, һонин зохёолнуудые бэшэжэ абаа һэмди гэжэ хөөрэдэг байгаа. Бүри 1940-өөд онуудаар уулзаһан зонойнгоо нэрэ мартаагүй ушарыень ехэ гайхадаг бэлэйбди...
Намайе Түнхэнэй гэжэ мэдэхэдээ, Майсаан Алсыев тухай хөөрэгшэ һэн. Гуша гаран үльгэр, ехэ олон онтохо мэдэдэг элитэ энэ хүнһээ гадна Түнхэн дайдаһаа Дарма болон Бальжан Забановууд, Арабдан Онгорхоев, Санжа Матуев, Егор Сороковиков-Магай болон бусад үльгэршэд урган гараһан түүхэтэй гээд хөөрэхэдэнь, омогорхон баясаһанаа һанадагби. 1961 ондо Хэрэндэ һохор үльгэршэн Туван-Доржи Тэхэреновһээ «Ягурай Мэргэн» үльгэр бэшэжэ абаһанаа, үльгэрэйнь хэдэн бадагуудые жэшээ болгон уншажа үгөө һэн. Тэрэ үльгэрһөө багахан хэһэг дурадхахадаа, үльгэрэй хэлэнэй өөрын онсо шэнжэ, уян нугалбари сэгнэн хужарлахые уринаб:
.
..Огторгойдо хүрэмэ
Ордон мүнгэн үргөөтэй,
Тэнгэртэ хүрэмэ
Тэбхэр сагаан байшантай,
Дээрһээн таталгагүй,
Дорһоон тулгагүй,
Далан гурбан шагаабартай,
Нэгэ шэжэмээр неэгдэхэ,
Нэгэ шэжэмээр хаагдаха,
Эржэн мүнгэн үһээтэй,
Хадамал мүнгэн хаяатай,
Эржэн мүнгэн эрсинтэй,
Боржон мүнгэн богоһотой,
Хадамал мүнгэн хаалгатай,
Боржон мүнгэн барюултай...
Түнхэнэй Туран нютагай ангуушан Цыдып Дугарович Хараевһаа бэшэжэ абаһан урданай ангуушадай иимэ нэгэ заншал тухай хөөрэһыень мартадаггүйб. Урдандаа ангуушад олзотой агнажа ерэхын тула хүбшэдэ гарахаһаань урид заабол үльгэр түүрээлгэ шагнадаг байгаа. Энэ ахатанай хэлэһээр, 50-60 хүн зэгэтэ аба хэхэеэ суглараад, үдэшэндөө үльгэр шагнажа хонодог һэн. Урданай буряадууд аза талаан, олзо хурылан асарха үльгэрэй эди шэдидэ үнэн зүрхэнһөө үнэншэдэг байгаа...
Н. О. Шаракшинова (1915-2000) буряад аман зохёол бүхы наһаараа суглуулһан, шэнжэлһэн эрдэмтэн гээд түүхэдэ оронхой. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй профессор, 15 номой, 150 гаран статьянуудай автор юм.
1906 ондо Ц. Жамцараногой М. Эмегеевһээ бэшэжэ абаһан «Абай Гэсэр хүбүүн» үльгэрые тэрэ ородшолһон юм. Гадна түүрэг- монгол арадуудай, Үбэр Монголой, Халха Монголой үльгэрнүүдтэй холбожо, буряад эпическэ зохёолнуудые шэнжэлээ һэн.
Эрхүүгэй гүрэнэй университедтэ 50 жэл шахуу Надежда Осиповна буряад аман зохёол, удха зохёол тухай хэшээлнүүдые заадаг һэн. Дунда болон дээдэ һургуулинуудта үзэхэ номуудые, программануудые зохёодог байгаа.
Тэрэнэй бүтээһэн ехэ ажал, номуудынь түрэл орондоо, мүн хилын саанашье үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Залуу эрдэмтэд, аспирантнуудай эрдэм-шэнжэлэлгын ажал хүтэлбэрилдэг һэн. 1995 ондо «Гэсэр» үльгэрэй 1 000 жэлэй ойн баяр үнгэргэхэ үүсхэл, уряа дэлгэрүүлһэн түрүүшүүлэй тоодо оролсоод, түүхэтэ энэ хэрэг бэелүүлгэдэ ехэ оролдолго гаргаһан габьяатай.
Монголшо эрдэмтэн, профессор Н. О. Шаракшиновагай 100 жэлэй ойдо зорюулагдаһан эрдэмэй хуралдаан Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй буряад хэлэ бэшэгэй кафедра (даагшань Е. К. Шаракшинова) эмхидхээ бэлэй. «Монгол туургата арадуудай аман зохёолой юртэмсэ түүхын болон соёлой оршомдо» гэһэн гаршагтай энэ хуралдаан 2015 оной октябриин 8-9 үдэрнүүдтэ үнгэрһэн юм.
Суута эрдэмтэнэй жабхаланта ойдо зорюулагдаһан ехэ хуралдаанда Орос Уласай, мүн хилын саанахи олон шэнжэлэгшэд, ургажа ябаа залуу халаан хабаадаа һэн.
Оюутан хаһадаа аман зохёол суглуулгын ажалай амта абаа һэмди. Түнхэнэй аймагай, Эрхүү можын һуурин, нютагуудаар ябагдаа. Бүлэг нүхэднай Надежда Осиповнатай Монгол орондо ошоһон, тэндэхи буряадуудай аман үгын абдар уудалһан байха. Зонтой аятай зохидоор хөөрэлдэхэ, хөөрөөень зүбөөр бэшэжэ абаха, нютагай болон хуушан үгэнүүдэй удха тайлбарилха, академическэ транскрипци хэрэглэхэ, тодо зүбөөр ородто оршуулха мэтын нарин ажалда багшамнай һургаа бэлэй.
Суута үльгэршэд, онтохошод тухай, тэдэнэй намтарай һонирхолтой ушарнууд тухай хөөрөөень үсэгэлдэр лэ шагнаһан мэтэ һанагдадаг. Жэшээнь, өөрынгөө тоонто Боохоной аймагһаа гарбалтай, 19-дэхи зуун жэлэй тэнгээр ажаһууһан суута үльгэршэн Ёлгойн хүбүүн Ёһошо Мухтаар тухай. Үльгэршэнэй үгэ хүүрэй шэди тухай нютагайнь зон зуун жэл үнгэрһэн хойно иигэжэ дурдадаг байгаа: " Нажар дунда хэлэхэдээ, хура бороон болгожо байһан, үбэл дунда хэлэхэдээ, хии бараан болгожо байһан..."
Мүнөө һанахадам, хүндэтэ багшынгаа нүлөөгөөр лэ һуралсалай һүүлээр Нүхэдэй аймагта хүдэлхэеэ ошохо гэжэ шиидээ хаб даа. Суута үльгэршэдэй тоонто болохо Үнгын гол өөрынгөө нюдөөр харахаяа һанаа һэм.
Тангадай дунда һургуулида хэдэн жэл соо буряад хэлэн заагдадаггүй байгаа. Гурбан жэлэй туршада нэгэдэхиһээ арбадахи класс хүрэтэр буряад хэлэ заажа гараа һэм. Аймагай, Усть-Ордын тойрогой һургуулинуудта болодог нээмэл хэшээл, семинар-һуралсалда яһала ябагдаа.
Үнгын голой үльгэршэдэй аха захань болохо Пёохон Петрович Петровой (1866-1943) Хадаахан нютагта хүрэжэ, тоонтонь Братска далайн уһан доро ороһон гэжэ дуулахадаа, хэмэл далайн эрьедэ зогсожо, хүндэлэн мэндэшэлээ һэм. Нютаг зоной уг гарбалай түүхэ һайн мэдэдэг, угайнгаа һарбаалжа арба гаран үе хэлэдэг Пёохон Петров дархан бөө хүн байһан. 1915 ондо М. Н. Хангалов тэрээнһээ бөөгэй дурдалга бэшэжэ абаад, хэблүүлһэн юм. Пёохон Петров Октябриин хубисхалые үнэн зүрхэнһөө дэмжэн угтаад, хамтын ажахыда һайн дураараа орожо, модошо дарханай ажал, һүниндөө харуулшанай ажал хэдэг һэн. «Хүдэри модон тээшээ, хүн хэрэг тээшээ» гэжэ хэлэһээр, ажалдаа яарадаг байһан гээд нютагай үндэр наһатайшуул дурсаа бэлэй. 1932 ондо П. П. Петров нютагайнгаа зонтой хамта һургуулиин байшан бариһан юм. Үльгэршэнэй нэрэ зүүжэ, дурасхаалыень мүнхэлһэн тэрэ һургуулиин богоһо алхажа ороходоо, 50 жэлэй саана энэ байшан соо суута үльгэршэнэй хоолой сууряатан зэдэлжэ байгаа гэжэ һанагдаа һэн.
1934 ондо Хадааханда аймаг соо ори ганса колхозой музей нээгдэһэн юм. Пёохон Петрович музейн зүблэлэй гэшүүнээр һунгагдаад, урданай зэр зэмсэг, гэр бараанай хэрэгсэл, шажан мүргэлэй зүйлнүүдые гамтайгаар суглуулжа, залуу үетэндэ харуулжа, ойлгуулжа үгэхэ ехэ дуратай байгаа. Уран зохёолшо И. Н. Мадасон тэрээнһээ 12 536 мүртэй «Абай Гэсэр» үльгэрые бэшэжэ абаа һэн. Ород хэлэндэ оршуулгатай академическэ хэблэл болгожо 1960 ондо энэ үльгэрые А. И. Уланов нара харуулһан түүхэтэй. Эрдэмтэд Н. О. Шаракшинова, Р. А. Шерхунаев тэрэнэй түүрээһэн 16 томо морин үльгэр, тэрэ тоодо «Алтан Сэгсээ Мэргэн», «Алтан Шагай Мэргэн», «Шоно-Баатар» болон урданай олон дуунуудые бэшэжэ абаһан юм.
Мүнөө үедэ тэрэнэй гушань болохо Альбина Архиповна Петрова Хадааханай һургуулиие даажа ябана. Һургуулида буряад хэлэ үзэдэг хадаа суута үльгэршэнэй зохёолнуудтай танилсадаг, үльгэр болон шүлэгүүдэйнь мүрнүүд түрэл нютагтаа зэдэлжэл байгаа ёһотой.
Үнгын голой алдар суута үльгэршэдэй нэгэн Папа Тушемиловэй (1877-1954) нэрэ буряад аман зохёолой түүхэдэ үлэнхэй. Сагаанай хүгшэн эжын һургаалаар бүри багадаа Папа хүбүүн үльгэр домог, онтохо түүрээдэг болоо, хуур дээрэ наадажа, дуулажа һураа һэн. 15-16 наһандаа абга Петхооб Тушемиловһээ «Гэсэр» түүрээжэ һураһан байна. Тэрэ аяар 30 гаран үльгэр сээжээр мэдэдэг, 100 шахуу онтохо, олонхииень шүлэглөөд хөөрэдэг байгаа. Таабаринуудые баһа шүлэглөөд хэлэдэг һэн.
Эртэ урда сагһаа хүрэжэ ерэһэн монголшуудай жэнхэни энэ заншал — мэдээсэл, захиралта болон даабаринуудые шүлэглөөд дамжуулха ёһо гурим буряад зоной дунда XIX зуун жэлэй һүүл багта үшөөл мартагдаагүй байгаа гэжэ тус ушар гэршэлнэ. Юрэ онтохон соо бэшэ, харин үнэн ажабайдалда зүрилдөөтэ, тоосоото хэрэг шиидхэхын тула шүлэглэмэл таабари тааха даабари үгэдэг байгаа. Зарга баригшадай хэниинь хурса хурдан, уран хэлэтэйб, тэрэл шүүдэг һэн. Папа Тушемиловэй зохёоһон дуунуудай нэгэн:
Зүхэлиин голдо һуудалтайб,
Зуун найман зэбэтэйб,
Зуун найман зэбымни бариха
Зэдэ улаан Бальхайтайб.
Үнгын голдо һуудалтайб,
Үлүү хурдан һомотойб,
Үлүү хурдан һомым бариха
Үндэр занги Бальхайтайб.
Үльгэр түүрэхэһээ гадна Папа Михайлович түрэлхиин яһа баряашын бэлиг шадабаритай һэн. Тэрэ хүшэрхэн сагта нютагайнгаа зоной аргашан боложо,тон ехэ нэрэ хүндэтэй байһан юм.
Хамтын ажахыда ороод хүдэлжэ байтараа, 1936 оной үбэл тархиин хабдарай үбшэн хүрэжэ, нюдэнэйнь хараа мууда муудаһаар, 1942 ондо харахаяа болёо бэлэй... 1948 ондо Н. О. Шаракшинова П. М. Тушемиловһээ «Абай Гэсэр» бэшэжэ абаа һэн. Багшынгаа замые дабтажа, Папа Тушемиловэй, Матвей Хангаловай нютаг Зүхэли хүрөөд, буряад арадаа суурхуулһан эдэ хүнүүдэй нангин дурасхаал һайханаар сахигдажа байһанда баярлаа бэлэйб.
Тиихэдэ Зүхэлидэ буряад хэлэнэй багшанарай һуралсал болоо һэн. Һургуулиин шабинар буряад шүлэг, дуу гүйсэдхөө. Үльгэршэнэй басаган Анна Папична Савинова айлшадай хужарта хуур дээрэ наадажа, эсэгынгээ үльгэрһөө хэһэг түүрээгээ бэлэй.
1991 ондо, август һарада Хадааханда, декабрьта Улаан-Үдэдэ Пёохон Петровой 125 жэлэй ойн баяр ехэ үргэнөөр тэмдэглэгдээ һэн. Хадааханда бүхы Буряадай нютаг нугануудһаа түлөөлэгшэд сугларжа, агуу үльгэршэнэй нэрэ соло дуудаһан юм. Бүхы арадаа нэгэдүүлхэ агууехэ һүлдэ болохо Гэсэрэй туг тиихэдэ түрүүшынхиеэ Үнгын голдо намилзаа бэлэй. Энэ туг Булжамуурта ороной үлгы нютагһаа Буряад орондо хүрэжэ ерээд, арадаймнай һүр һүлдые үргэн, бүхы аймагуудаар хиисээ һэн.
Мүнөөнэй байдалаар Үнгын голой табан нютагта — Хадааханай, Тангадай, Зүхэлиин, Куйтын, Онгойн Бартаагай һургуулида буряад хэлэ үзэнэ. Гайхалтайнь гэхэдэ, Ново-Лениндэ буряад хэлэ үзэдэггүйшье һаа, эндэхи һургуулиин шаби Михаил Зурбанов Усть-Ордын тойрогой үльгэршэдэй урилдаанда хабаадажа, шангай һуури эзэлһэн байна. Энэ хүбүүн өөрын дураар, эжынгээ туһаламжаар үльгэр домог түүрээжэ һураһан, хүгжэмэй багшаһаа гэртээ хэшээл абадаг гэжэ дуулааб.
Үнгын голдо үльгэршэдэй уг удха, гайхамшаг заншал таһалдангүй, дэлгэрэн байхань болтогой! Энэ зун Эрхүү можын дэбисхэр дээрэ бүгэдэ буряадай Алтаргана наадан залархань. Үльгэр домогто баян дэлгэр дайдада арадай уран бэлиг далай мэтэ долгилхонь ха юм!