Уран зохёолшо, ирагуу найрагшад
Тороев Аполлон
- 1939 онһоо СССР-эй Уран зохёолшодой гэшүүн
- Буряад-Монголой АССР-эй искусствын габьяата ажалшан
Шубуунай ниидээн дундаа хүлдэмэ январиин ханхинама хүйтэнэй үедэ Эрхүүгэй купецүүд Ангарын мүльһэн дээрэ хатарша моридой урилдаа үүдхэбэ. Боохоной нюдарган баян Трубачеев өөртэнь барлаг ябаһан Андрей Тороевой Аполлон гэжэ арбан долоотой шуран солбон залуу хүбүүндэ өөрынгөө хатаршые унуулжа энэ урилдаанда эльгээбэ. Урилдаанай үедэ Аполлон мэеэрхэлдэгшэдэй нэгэндэ морин дээрэһээ халба сохюулан унажа, нюдэнэйнгөө хараа гэмтээжэ, хаража шадахаяа болёо һэн. Энэ хохидолто урагшагүй үе хадаа 1910 ондо тохёолдоо һэн.
Аполлон Андреевич Тороев Эрхүүгэй областиин Боохоной аймагай Шүнтэ нютагта 1893 оной декабриин 14-дэ түрэһэн юм. Тороевтоной бүлэ соо арбан гурбан амин хүн байжа, Аполлон хорин гурбан жэл соо нютагайнгаа баяшуулда ото барлаг ябаһан байна. Табахан наһатайдаа нюдарган баян Трубачеевтэ хүүгэдтэйнь хүмүүжүүлэгдэхээр үгтэжэ, долоон наһа хүрэхэдөө газарыень борнойлдог боложо эхилбэ.
Үзэг бэшэг мэдэхэгүй Аполлон Тороевой политическэ событинуудые ойлгохо, үзэл бодолойнь бүрилдэхэ хэрэгтэ өөрынгөө нютагай хүн, түрүүшын буряад отрядай командир Павел Балтахиновтай, Сибирьтэ болоһон дайнай мэдээжэ герой Нестор Каландаришвилитай танилсаһаниинь ехэхэн үүргэ дүүргэһэн юм.
Олонхи үетэн нүхэдтөөл адли, А.Тороев урдань үльгэр, онтохонуудые миил һанаандаа хадуугаад, хожомынь ушарай дайралдахада хөөрэдэг байһан аад, Агууехэ Октябриин социалис революциһаа хойшо уран үгын хүсөөр ажабайдалда оролсожо, түрэл арадайнгаа баяр жаргалай, сүлөөтэ байдалай түлөө тэмсэлдэнь туһалжа үзэхэ оролдолго хэбэ. 1920 ондо «Үгытэйшүүл ба баяшуул» гэжэ зүжэг багша Николай Багаевтай хамта зохёоно. Энэнь зохёохы ажалайнь эхин болоһон юм. Тиигэжэ үльгэршэн Тороев шэнэ ёһоной үльгэршэн, совет үльгэрнүүдые эгээн түрүү зохёоһон хүн болоно.
Аполлон Тороев дуунуудаа ехэнхидээ ябууд дундаа зохёодог бэлэй. 1934 ондо А. Тороевойдо Улаан-Үдэһөө уран зохёолшо Хоца Намсараев ерэбэ. Үльгэршэнэй үльгэр, онтохон, дуунуудыень удаан шагнаад, ехэшэг темэнүүдтэ хандахыень Тороевто дурадхаа һэн.
1941 ондо Эрхүүдэ «Үльгэр, онтохонууд ба дуунууд» гэжэ номынь хэблэгдэн гараба. Энэнь А. Тороевой түрүүшын ном бэлэй. Энээнэйнь хойноһоо Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэ «Совет баатар», «Партизан», «Москвае хамгаалалга», «Сталинград», «Армаан Дурмаан хоёр», «Баатар Тулаев», «Генерал Балдынов» гэжэ үльгэр поэмэнүүд, «Хорин жэл», «Шэнэ үльгэрнүүд», «Буряад онтохонууд» гэжэ суглуулбаринууд хойно хойноһоонь гараһан юм. Энэ үедэ А. Тороев СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоһон байгаа.
Дайнай һүүлээр буряад хэлэн дээрэ «Һайрхуу нохой» (1955), «Онтохонууд» (1956), «Ажалша тоншуул» (1957), «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» (1954), Эрхүүдэ ород хэлэн дээрэ «Онтохонууд» (1967), «Ленин багша» (1970) гэжэ номуудые хэблүүлээ. Бүхыдөө гушаад шахуу ном гаргаһан юм.
А. Тороев «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор, «Ажалда шалгарһанай түлөө», «1941-1945 онуудай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэ шэн зоригтойгоор ажаллаһанай түлөө» медальнуудаар шагнагданхай, Буряад-Монголой АССР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэтэй байгаа.
Аполлон Андреевич Тороев Эрхүүгэй областиин Боохоной аймагай Шүнтэ нютагта 1893 оной декабриин 14-дэ түрэһэн юм. Тороевтоной бүлэ соо арбан гурбан амин хүн байжа, Аполлон хорин гурбан жэл соо нютагайнгаа баяшуулда ото барлаг ябаһан байна. Табахан наһатайдаа нюдарган баян Трубачеевтэ хүүгэдтэйнь хүмүүжүүлэгдэхээр үгтэжэ, долоон наһа хүрэхэдөө газарыень борнойлдог боложо эхилбэ.
Үзэг бэшэг мэдэхэгүй Аполлон Тороевой политическэ событинуудые ойлгохо, үзэл бодолойнь бүрилдэхэ хэрэгтэ өөрынгөө нютагай хүн, түрүүшын буряад отрядай командир Павел Балтахиновтай, Сибирьтэ болоһон дайнай мэдээжэ герой Нестор Каландаришвилитай танилсаһаниинь ехэхэн үүргэ дүүргэһэн юм.
Олонхи үетэн нүхэдтөөл адли, А.Тороев урдань үльгэр, онтохонуудые миил һанаандаа хадуугаад, хожомынь ушарай дайралдахада хөөрэдэг байһан аад, Агууехэ Октябриин социалис революциһаа хойшо уран үгын хүсөөр ажабайдалда оролсожо, түрэл арадайнгаа баяр жаргалай, сүлөөтэ байдалай түлөө тэмсэлдэнь туһалжа үзэхэ оролдолго хэбэ. 1920 ондо «Үгытэйшүүл ба баяшуул» гэжэ зүжэг багша Николай Багаевтай хамта зохёоно. Энэнь зохёохы ажалайнь эхин болоһон юм. Тиигэжэ үльгэршэн Тороев шэнэ ёһоной үльгэршэн, совет үльгэрнүүдые эгээн түрүү зохёоһон хүн болоно.
Аполлон Тороев дуунуудаа ехэнхидээ ябууд дундаа зохёодог бэлэй. 1934 ондо А. Тороевойдо Улаан-Үдэһөө уран зохёолшо Хоца Намсараев ерэбэ. Үльгэршэнэй үльгэр, онтохон, дуунуудыень удаан шагнаад, ехэшэг темэнүүдтэ хандахыень Тороевто дурадхаа һэн.
1941 ондо Эрхүүдэ «Үльгэр, онтохонууд ба дуунууд» гэжэ номынь хэблэгдэн гараба. Энэнь А. Тороевой түрүүшын ном бэлэй. Энээнэйнь хойноһоо Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэ «Совет баатар», «Партизан», «Москвае хамгаалалга», «Сталинград», «Армаан Дурмаан хоёр», «Баатар Тулаев», «Генерал Балдынов» гэжэ үльгэр поэмэнүүд, «Хорин жэл», «Шэнэ үльгэрнүүд», «Буряад онтохонууд» гэжэ суглуулбаринууд хойно хойноһоонь гараһан юм. Энэ үедэ А. Тороев СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоһон байгаа.
Дайнай һүүлээр буряад хэлэн дээрэ «Һайрхуу нохой» (1955), «Онтохонууд» (1956), «Ажалша тоншуул» (1957), «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» (1954), Эрхүүдэ ород хэлэн дээрэ «Онтохонууд» (1967), «Ленин багша» (1970) гэжэ номуудые хэблүүлээ. Бүхыдөө гушаад шахуу ном гаргаһан юм.
А. Тороев «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор, «Ажалда шалгарһанай түлөө», «1941-1945 онуудай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэ шэн зоригтойгоор ажаллаһанай түлөө» медальнуудаар шагнагданхай, Буряад-Монголой АССР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэтэй байгаа.