Уран зохёолшо, ирагуу найрагшад
Зарбуев Цыретор
Цыретор Дугарович Зарбуев Буряад-Монголой АССР-эй Түнхэн аймагай Оёор-Шанаа нютагта түрэһэн. Багаһаа ном һударта, хүгжэмэй зэмсэгүүдтэ дуратай һэн. Өөрөө дархалһан лимбэ, хуур дээрэ нададаг байгаа. Мүн һургуулида һураха сагһаа шүлэг бэшэжэ захалаа.
Тоорын долоон жэлэй һургуули 1936 ондо дүүргээд, Улаан-Үдын хүгжэмэй училищидэ ороһон байна. Эндэ һуража байха үедөө “Хэнгэргэ”, “Нүхэрнил”, “Аршаан”, “Буряад-Монгол орон”, “Зуун-Морин”, “Санаараа”, “Хабар” гэхэ мэтын шүлэгүүдые түүрээн зохёогоо. Цыретор Зарбуевай үгэ дээрэ композитор Гавриил Дадуевай зохёоһон “Буряад-Монгол оромнай” гэһэн дуун абаһаар бүхы буряадуудта мэдээжэ болоо һэн. Цыретор Зарбуев 1940 ондо Москва хотодо болоһон Буряад-Монголой АССР-эй уран бүтээл болон удха зохёолой 1-дэхи декадада хабаадаба. Сталин багшатай, Коммунис намын бусад ударидагшадтай Кремль соо болоһон хүндын хүлеэн абалгада орлсохо хабатай байгаа.
Цыретор Зарбуев Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эгээл эхиндэнь, албанда татаһан захяа дуудалга хүлеэжэ байнгүй, түрэл орон нютагаа хамгаалхаяа һайн дураараа фронт мордоо юм. Байлдаанай газарта ошоод, хэдыхэн лэ бэшэг бэшэжэ үрдеэ һэн. Нэгэн соогоо санаар ябадаг десантын батальондо тулалданаб гэжэ дуулгаа бэлэй. 1942 ондо Буряадаймнай бэлиг түгэлдэр шүлэгшэ байлдаанай үедэ баатарай үхэлөөр унаһан байгаа. Түнхэнэй баатартай суг алба хэһэн, мүн өөрөө баһал поэт, Данри Хилтухин, иигэжэ дурсаа бэлэй: “Хүндөөр шархатаһан нүхэрни намдаа иигэжэ захяа: Илалтын һүүлээр нютагаа бусажа ерэмсээрээ, тэрэ дороо, түрэлхидтэнь, дүтынь зондо, тэрэнэй инагшалан дурладаг Саяан ууладань, буурал Байгалдань “намһаа мэнды хүргөөрэй” гэжэ”. Фронт дээрэ поэдэй наһа бараһанайнь һүүлээр нилээд сагай үнгэрөөд байтар 1958 ондо Буряад-Монголоймнай АССР-эй, юрэл, Буряадай АССР болгогдоходо, Ц. Зарбуевай “Буряад-Монгол оромнай” гэһэн дууниинь миин лэ “Буряад оромнай” гээд, тахирдуулагдаһан мэтээр зэдэлдэг болоо һэн. Теэд шэнэшье түхэлөөр зэдэлхэдээ, энэ дуунай эршэ абьяасынь һуладаагүй, урданайхидаал огсом дорюунаар соностожо үргэлжэлөө бэлэй. Энэньшье гайхалгүй. Октябриин хубисхал ажалша буряад арад зоной зохёон байгуулхы эршэ зоригыень улам шанга тодо болгоо һэм шуу. Хажуугаарнь түнхэн зоной дабташагүй бэлиг абьяасынь улам һалбараа һэн бэзэ. Цыретор Зарбуев Гавриил Дадуев хоёрой зохёон далижуулһан “Буряад оромнай” гэһэн дуун 1960-аад онһоо Буряад радиогой һүлдэтэ аялгань болоһоор мүнөөшье тэрэ зандаа.
“Санаараа” гэһэн шүлэгһөөнь хоёрхон бадаг эндэ һануулаадхия:
Саахар сагаан саһые
Санын хурдаар хээлүүлнэб,
Шуумар шамдуу шарьюулжа,
Шуурган жабараар түрүүлнэб.
Нахюу санам хурданхан
Налуу талаар гүйлгэнэб,
Наһам залуу ульгамхан,
Нашан хурдаар эршэлнэб.
Богонихон наһан соогоо хонгёо дорюун, удха түгэлдэр шүлэгүүдые түүрээжэ үрдиһэн эрэлхэг зоригтой буряад хүбүүнэйнгээ абьяас бэлигые хабархан дурсаха дүүрэн эрхэтэйбди:
Ши, дулаан май,
Ши, дуулим хабар,
Хангай тайга,
үргэн уужам
тала нугыемни
Хангалтама
үнэн арюухан
сэсэг ногоогоор
шэмэглэбэш.
Ши, дулаан май,
Ши, дуулим хабар,
Дунгинама сууряан
аялган дуугаар
шэнхинэжэ,
Дүүжэн нютаг
дэлгэр баян
Эхэ оронииемни
зэдэлгэбэш.
Тоорын долоон жэлэй һургуули 1936 ондо дүүргээд, Улаан-Үдын хүгжэмэй училищидэ ороһон байна. Эндэ һуража байха үедөө “Хэнгэргэ”, “Нүхэрнил”, “Аршаан”, “Буряад-Монгол орон”, “Зуун-Морин”, “Санаараа”, “Хабар” гэхэ мэтын шүлэгүүдые түүрээн зохёогоо. Цыретор Зарбуевай үгэ дээрэ композитор Гавриил Дадуевай зохёоһон “Буряад-Монгол оромнай” гэһэн дуун абаһаар бүхы буряадуудта мэдээжэ болоо һэн. Цыретор Зарбуев 1940 ондо Москва хотодо болоһон Буряад-Монголой АССР-эй уран бүтээл болон удха зохёолой 1-дэхи декадада хабаадаба. Сталин багшатай, Коммунис намын бусад ударидагшадтай Кремль соо болоһон хүндын хүлеэн абалгада орлсохо хабатай байгаа.
Цыретор Зарбуев Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эгээл эхиндэнь, албанда татаһан захяа дуудалга хүлеэжэ байнгүй, түрэл орон нютагаа хамгаалхаяа һайн дураараа фронт мордоо юм. Байлдаанай газарта ошоод, хэдыхэн лэ бэшэг бэшэжэ үрдеэ һэн. Нэгэн соогоо санаар ябадаг десантын батальондо тулалданаб гэжэ дуулгаа бэлэй. 1942 ондо Буряадаймнай бэлиг түгэлдэр шүлэгшэ байлдаанай үедэ баатарай үхэлөөр унаһан байгаа. Түнхэнэй баатартай суг алба хэһэн, мүн өөрөө баһал поэт, Данри Хилтухин, иигэжэ дурсаа бэлэй: “Хүндөөр шархатаһан нүхэрни намдаа иигэжэ захяа: Илалтын һүүлээр нютагаа бусажа ерэмсээрээ, тэрэ дороо, түрэлхидтэнь, дүтынь зондо, тэрэнэй инагшалан дурладаг Саяан ууладань, буурал Байгалдань “намһаа мэнды хүргөөрэй” гэжэ”. Фронт дээрэ поэдэй наһа бараһанайнь һүүлээр нилээд сагай үнгэрөөд байтар 1958 ондо Буряад-Монголоймнай АССР-эй, юрэл, Буряадай АССР болгогдоходо, Ц. Зарбуевай “Буряад-Монгол оромнай” гэһэн дууниинь миин лэ “Буряад оромнай” гээд, тахирдуулагдаһан мэтээр зэдэлдэг болоо һэн. Теэд шэнэшье түхэлөөр зэдэлхэдээ, энэ дуунай эршэ абьяасынь һуладаагүй, урданайхидаал огсом дорюунаар соностожо үргэлжэлөө бэлэй. Энэньшье гайхалгүй. Октябриин хубисхал ажалша буряад арад зоной зохёон байгуулхы эршэ зоригыень улам шанга тодо болгоо һэм шуу. Хажуугаарнь түнхэн зоной дабташагүй бэлиг абьяасынь улам һалбараа һэн бэзэ. Цыретор Зарбуев Гавриил Дадуев хоёрой зохёон далижуулһан “Буряад оромнай” гэһэн дуун 1960-аад онһоо Буряад радиогой һүлдэтэ аялгань болоһоор мүнөөшье тэрэ зандаа.
“Санаараа” гэһэн шүлэгһөөнь хоёрхон бадаг эндэ һануулаадхия:
Саахар сагаан саһые
Санын хурдаар хээлүүлнэб,
Шуумар шамдуу шарьюулжа,
Шуурган жабараар түрүүлнэб.
Нахюу санам хурданхан
Налуу талаар гүйлгэнэб,
Наһам залуу ульгамхан,
Нашан хурдаар эршэлнэб.
Богонихон наһан соогоо хонгёо дорюун, удха түгэлдэр шүлэгүүдые түүрээжэ үрдиһэн эрэлхэг зоригтой буряад хүбүүнэйнгээ абьяас бэлигые хабархан дурсаха дүүрэн эрхэтэйбди:
Ши, дулаан май,
Ши, дуулим хабар,
Хангай тайга,
үргэн уужам
тала нугыемни
Хангалтама
үнэн арюухан
сэсэг ногоогоор
шэмэглэбэш.
Ши, дулаан май,
Ши, дуулим хабар,
Дунгинама сууряан
аялган дуугаар
шэнхинэжэ,
Дүүжэн нютаг
дэлгэр баян
Эхэ оронииемни
зэдэлгэбэш.