Уран зохёолшо, ирагуу найрагшад
Будаев Юрий
Юрий Ишиевич Будаев Буряад-Монголой АССР-эй Сэлэнгэ аймагай Жаргаланта һууринда түрэһэн намтартай. Эсэгэнь, Иши Будаевич Будаев — Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй дэргэдэхи КГБ-гэй түрүүлэгшын орлогшо (1954 — 1966), полковник. Эхэнь, М. Саломатина — Буряадай АССР-эй хүдөө ажахын министрэй орлогшо. Москвагай М.В. Ломоносовой нэрэмжэтэ гүрэнэй ехэ һургуулиин түүхын факультет дүүргээд, Архангельск можын һургуулинуудта түүхын багшаар хүдэлбэ. Зохёохы ажалаа 1965 ондо Буряадай радиогой сурбалжалагшаар эхилһэн байна. 1968-1974 онуудта ТАСС-һаа Буряадай АССР-тэ байдаг тусхай сурбалжалагшаар ажаллаа.
Саашанхи жэлнүүдтэ Юрий Ишиевич дүршэл шадабарияа Буряад Уласта ном хэблэхэ ажалда сүм зорюулан, 1974-1987 онуудта Буряадай номой хэблэлэй ахамад редактораар ажаллаба. Тэрэ үедэ Буряадай номой хэблэл олон һалбаряар ажалаа ябуулжа, һуралсалай, үйлэдбэриин, эрдэм ухаанай, уран зохёолой гэхэ зэргын янза бүриин шэглэлтэй номууд хэблэгдэн гарадаг байгаа. Ахамад редактор гарадаг номуудай уран шэмэглэл, барлалгын шанар гэхэ мэтэдэ шанга эрилтэ табидаг һэн. Тэрэл үеэр тон һайханаар шэмэглэгдэһэн Ф. Достоевскиин «Идиот», Л. Толстойн «Анна Каренина», «Война и мир», А. Гринай «Бегущая по волнам», Я. Гашегай «Похождения бравого солдата Швейка» гэхэ зэргын ород болон хариин оронуудай классикын зохёолнууд олон мянган хэһэгээр хэблэгдэдэг бэлэй. БАМ-ай Буряадай участогай барилгашад тухай бүхэли библиотека байгуулагдаа (Калашников П.Ф. Книжная летопись строительства Бурятского участка БАМа. // Байкало-Амурская магистраль на территории Бурятии: история строительства, её роль в хозяйственном освоении региона. — Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 1999. — С. 80 — 100.). Залуушуул тухай номууд (Николай Лимонов «Память сердца», Ирина Филиппова «Прикоснись сердцем к подвигу») ВЛКСМ-эй ЦК-гай, РСФСР-эй Госкомиздатай шангуудта хүртөө һэн. Буряадай номой хэблэл тэрэ үедэ Ород орон дотор эрхимүүдэй тоодо ородог байгаа. Сибириин, Алас Дурнын болон Холын Хойто зүгэй арадуудай соёл тухай «Аха дүү нүхэсэлэй ододой ордон» гэһэн нэрэтэй ном «Бага арадуудай ехэ хуби заяан» гэһэн һубарил соо гаргахые Буряадай номой хэблэлдэ даалгагдаһан байгаа. Энэ даабари түгэс дүүргэгдэжэ, хэблэһэн номынь ВДНХ-гай Алтан медальда хүртөө һэн.
Ниигэм байгуулалтын түлэг хүсэндөө байһан тэрэ сагай эрхээр Ю.И. Будаев өөрөө бэшэһэн «Правофланговые девятой пятилетки» гэһэн ниитэ гаршаг доро «Приглашение к подряду» (О работе бригады Б. А. Полторацкого из СМУ-1) гэһэн номоо Буряадай номой хэблэлдэ 1975 ондо хэблүүлһэн жэшээтэй.
Буряадай баатарлиг «Гэсэр» туули хэблэхэ ажал ахамад редакторта горитой һаад бэрхэшээлнүүдые ушаруулба. Дүй дүршэл ехэтэй, бэлиг түгэлдэр оршуулагша Семён Липкинэй үльгэрэй оршуулга хэжэ, типографида эхэ бэшэгэйнь үзэг холбохо ажалай дүүрэнтээд байтар «Метрополь» гэдэг совет засагта харша альманахта оршуулагшань орёосолдошобо ха юм. Энээнһээ боложо, бэлэн шахуу номой үзэг холбогдоһон эхэ бэшэгэй барынь тараагдаһан байгаа. Партиин обкомой даабаряар Юрий Ишиевич ондоо оршуулагшые бэдэржэ, Ородой мэдээжэ поэт Владимир Солоухиниие урижа, тэрэнэй хэһэн оршуулгые хинан заһабарилжа эхилээ һэн. Теэд энэ үедэ Ю.И. Будаев дээдын ноёдой хазагай һаналаар ажалһаа сүлөөлэгдэшэбэ. Энэ ушарһаа «Гэсэр» туулиин оршуулга хинан заһабарилха хэрэгые редактор Наталья Ильина эсэстэнь хүргэһэн байна.
Буряадай номой хэблэлһээ гараһанай һүүлээр Ю.И. Будаев дүй дүршэлтэй сэдхүүлшэн, оршуулагша, можо уласай уран зохёолой эмхидхэхы ажал ябуулагша байһанаа гүйсэд элирхэйлээ. Ойро зуура хүүгэдэй «Хараасгай» сэдхүүлдэ уран зохёолшодой бүтээлнүүдые хинан заһабарилба. 1996 онһоо Буряад можо уласай Уран зохёолшодой холбооной харюусалгата секретаряар томилогдоод, хэблэлэй ажал ябуулга шэнэ эршэтэйгээр эрхилжэ захалба. Юрий Ишиевичын хабаадалгатайгаар лэ Исай Калашниковай «Не поле перейти» гэһэн дүүргэгдээгүй роман, залуу зохёолшодой олохон бүтээлнүүд нара хараһан байха. Гадна «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай «Вершины» гэжэ ород хэлэн дээрэ гарадаг сэдхүүлэй редактор байгаа.
Ю.И. Будаев буряадһаа ородто Х. Намсараевай, Б. Абидуевай, А. Шадаевай, Ц. Номтоевой үгүүлэл, онтохонуудые оршуулжа, «Три молодца, три мудреца», «Забавный мир» гэһэн гаршагуудтайгаар хэблэбэ. Улаан-Үдэ, Москвада Ц. Галановай «Мүнхэ хабар» (Вечная весна), «Хойто Муяын домог» (Северомуйская легенда) гэһэн туужануудые хэблүүлһэн, харин 2000-дахи онуудаар Ц. Номтоевой «Шагжын хула» (Саврасый), Ц. Галановай «Братство в Переделкине» гэһэн туужануудые, Ц. Галсановай «Лик Дамбы Дашанимаева», «Орлиный взлёт Жамсо» гэһэн баримтата очерк-дурсалгануудые оршуулһан байна.
Табан жэлэй туршада Ю.И. Будаев «Абай Гэсэр» баатарлиг туулиин 1000 жэлэй ойдо зорюулагдаһан бүгэдэ Буряадай һайндэрнүүдые Б. Дугаров, Д-Н. Дугаров, Б. Баяртуев гэгшэдтэй суг эмхидхэлсэһэн габьяатай. Эдэ һайндэрнүүдэй үедэ Гэсэрэй туг Енисей мүрэнһөө Амар мүрэн хүрэтэрхи 33 голдо, алдар суута үльгэршэдэй түрэл нютагуудта хиидхэгдээ һэн.
Гэсэрэй 1000 жэлэй ойн баярай Буряад орон соогуур наяржа байгаа үедэ Юрий Ишиевич элитэ поэт Баяр Дугаровтай суг эмнэлгын доктор, Санкт-Петербургын Эзэн императорай Эрдэмэй академиин профессор Пётр Симон Палласай «Путешествие по разным провинциям Российского государства» гэһэн номһоо Селенгинск, Верхнеудинск, Хяагта хотонуудые дамжан, Буряад ороноор энэ номой авторай аяншалһан тухай бүлэгые «Храм Гэсэра» гэжэ гаршаглаад, Буряадай уран зохёолшодой «Наран» хэблэлээр 1995 ондо бэлдэжэ гаргуулаа бэлэй.
2004 ондо Юрий Ишиевич Буряадай арадай поэт А.Д. Бадаевай «Хуби заяан» (Судьба) гэһэн шэлэгдэмэл шүлэгүүдэйнь суглуулбари бэлдэжэ хэблүүлһэн байна.
2005 ондо залуу зохёолшод Т. Григорьева, Е. Смолева, С. Евдокимова гэгшэдэй, Ородой болон Буряадай Уран зохёолшодой холбоонуудай шэнэ гэшүүдэй шүлэгүүдэй суглуулбаринуудые бэлдэжэ, нара харуулһан габьяатай.
2006 ондо Ю.И. Будаев «Буряад ороной нэрэ хүндэ, һэшхэл» (можо уласай «Буряад үнэн» сониной 80 жэлэй ойдо) гэһэн хоёр боти номой редакторынь байгаа.
2007 ондо Алексей Бадаевай шүлэгүүд, поэмэнүүд, дуунуудай буряад болон ород хэлэнүүд дээрэ «Түрэл Олзоноймни аялга дуун» гэһэн гаршагтайгаар гараһан хоёр боти ном, мүн Ородой Уран зохёолшодой холбооной залуу гэшүүн Анна Виноградовагай «Последняя встреча» гэһэн үгүүлэлнүүдэй суглуулбари бэлдэжэ хэблүүлээ. Анна Виноградовагай ном Исай Калашниковай нэрэмжэтэ Улаан-Үдэ хотын Захиргаанай даргын шанда хүртэһэн байна.
2008 ондо Буряадай арадай уран зохёолшо А.Л. Ангархаевай «Тэнгэри ба Газар» (Небо и Земля) гэһэн гурбан ботито роман-мозаика хэблэлдэ бэлдэбэ. Гадна өөрөө Ю.И. Будаев «Ратная доблесть Селенгинского полка» гэһэн баримтата туужа бэшэжэ гаргаа һэн.
Удаадахи номуудай редактор, согсологшо, авторнуудайнь нэгэн Ю.И. Будаев байгаа гэбэл, «Гэсэриада: прошлое и настоящее», Ц-Ж. Жимбиев «Хамбо-Лама Гомбоев». «Земля Селенгинская» гэһэн ном соо Ю. Будаевай «Жаргаланта», «Тогочи Данзанов — символ нашей эпохи», «Гомбо ноен», «Бальжи Бамбаев», «Дамба Дашанимаев», «Даши Амоголонов», «Песня Бараса» гэһэн очеркнууд ороо. «Буряад үнэн», «Бурятия», «Правда Бурятии» сонинуудта Сэлэнгэ нютагайнгаа алдарта бэлигтэй хүбүүд ябаһан Даша Дамбаев, Барас Халзанов тухай олохон статьянуудые толилуулһан буянтай.
Хүндэтэ нэрэ солонууд
«Бурядай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» (1994), «Ородой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» (Указ Президента РФ от 23.12.2001 № 1473), Ородой Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1994)
Медальнууд
«Шэн габьяата ажалай түлөө» (1970), КПРФ-һээ — М. Шолоховой нэрэмжэтэ (2006).
Саашанхи жэлнүүдтэ Юрий Ишиевич дүршэл шадабарияа Буряад Уласта ном хэблэхэ ажалда сүм зорюулан, 1974-1987 онуудта Буряадай номой хэблэлэй ахамад редактораар ажаллаба. Тэрэ үедэ Буряадай номой хэблэл олон һалбаряар ажалаа ябуулжа, һуралсалай, үйлэдбэриин, эрдэм ухаанай, уран зохёолой гэхэ зэргын янза бүриин шэглэлтэй номууд хэблэгдэн гарадаг байгаа. Ахамад редактор гарадаг номуудай уран шэмэглэл, барлалгын шанар гэхэ мэтэдэ шанга эрилтэ табидаг һэн. Тэрэл үеэр тон һайханаар шэмэглэгдэһэн Ф. Достоевскиин «Идиот», Л. Толстойн «Анна Каренина», «Война и мир», А. Гринай «Бегущая по волнам», Я. Гашегай «Похождения бравого солдата Швейка» гэхэ зэргын ород болон хариин оронуудай классикын зохёолнууд олон мянган хэһэгээр хэблэгдэдэг бэлэй. БАМ-ай Буряадай участогай барилгашад тухай бүхэли библиотека байгуулагдаа (Калашников П.Ф. Книжная летопись строительства Бурятского участка БАМа. // Байкало-Амурская магистраль на территории Бурятии: история строительства, её роль в хозяйственном освоении региона. — Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 1999. — С. 80 — 100.). Залуушуул тухай номууд (Николай Лимонов «Память сердца», Ирина Филиппова «Прикоснись сердцем к подвигу») ВЛКСМ-эй ЦК-гай, РСФСР-эй Госкомиздатай шангуудта хүртөө һэн. Буряадай номой хэблэл тэрэ үедэ Ород орон дотор эрхимүүдэй тоодо ородог байгаа. Сибириин, Алас Дурнын болон Холын Хойто зүгэй арадуудай соёл тухай «Аха дүү нүхэсэлэй ододой ордон» гэһэн нэрэтэй ном «Бага арадуудай ехэ хуби заяан» гэһэн һубарил соо гаргахые Буряадай номой хэблэлдэ даалгагдаһан байгаа. Энэ даабари түгэс дүүргэгдэжэ, хэблэһэн номынь ВДНХ-гай Алтан медальда хүртөө һэн.
Ниигэм байгуулалтын түлэг хүсэндөө байһан тэрэ сагай эрхээр Ю.И. Будаев өөрөө бэшэһэн «Правофланговые девятой пятилетки» гэһэн ниитэ гаршаг доро «Приглашение к подряду» (О работе бригады Б. А. Полторацкого из СМУ-1) гэһэн номоо Буряадай номой хэблэлдэ 1975 ондо хэблүүлһэн жэшээтэй.
Буряадай баатарлиг «Гэсэр» туули хэблэхэ ажал ахамад редакторта горитой һаад бэрхэшээлнүүдые ушаруулба. Дүй дүршэл ехэтэй, бэлиг түгэлдэр оршуулагша Семён Липкинэй үльгэрэй оршуулга хэжэ, типографида эхэ бэшэгэйнь үзэг холбохо ажалай дүүрэнтээд байтар «Метрополь» гэдэг совет засагта харша альманахта оршуулагшань орёосолдошобо ха юм. Энээнһээ боложо, бэлэн шахуу номой үзэг холбогдоһон эхэ бэшэгэй барынь тараагдаһан байгаа. Партиин обкомой даабаряар Юрий Ишиевич ондоо оршуулагшые бэдэржэ, Ородой мэдээжэ поэт Владимир Солоухиниие урижа, тэрэнэй хэһэн оршуулгые хинан заһабарилжа эхилээ һэн. Теэд энэ үедэ Ю.И. Будаев дээдын ноёдой хазагай һаналаар ажалһаа сүлөөлэгдэшэбэ. Энэ ушарһаа «Гэсэр» туулиин оршуулга хинан заһабарилха хэрэгые редактор Наталья Ильина эсэстэнь хүргэһэн байна.
Буряадай номой хэблэлһээ гараһанай һүүлээр Ю.И. Будаев дүй дүршэлтэй сэдхүүлшэн, оршуулагша, можо уласай уран зохёолой эмхидхэхы ажал ябуулагша байһанаа гүйсэд элирхэйлээ. Ойро зуура хүүгэдэй «Хараасгай» сэдхүүлдэ уран зохёолшодой бүтээлнүүдые хинан заһабарилба. 1996 онһоо Буряад можо уласай Уран зохёолшодой холбооной харюусалгата секретаряар томилогдоод, хэблэлэй ажал ябуулга шэнэ эршэтэйгээр эрхилжэ захалба. Юрий Ишиевичын хабаадалгатайгаар лэ Исай Калашниковай «Не поле перейти» гэһэн дүүргэгдээгүй роман, залуу зохёолшодой олохон бүтээлнүүд нара хараһан байха. Гадна «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай «Вершины» гэжэ ород хэлэн дээрэ гарадаг сэдхүүлэй редактор байгаа.
Ю.И. Будаев буряадһаа ородто Х. Намсараевай, Б. Абидуевай, А. Шадаевай, Ц. Номтоевой үгүүлэл, онтохонуудые оршуулжа, «Три молодца, три мудреца», «Забавный мир» гэһэн гаршагуудтайгаар хэблэбэ. Улаан-Үдэ, Москвада Ц. Галановай «Мүнхэ хабар» (Вечная весна), «Хойто Муяын домог» (Северомуйская легенда) гэһэн туужануудые хэблүүлһэн, харин 2000-дахи онуудаар Ц. Номтоевой «Шагжын хула» (Саврасый), Ц. Галановай «Братство в Переделкине» гэһэн туужануудые, Ц. Галсановай «Лик Дамбы Дашанимаева», «Орлиный взлёт Жамсо» гэһэн баримтата очерк-дурсалгануудые оршуулһан байна.
Табан жэлэй туршада Ю.И. Будаев «Абай Гэсэр» баатарлиг туулиин 1000 жэлэй ойдо зорюулагдаһан бүгэдэ Буряадай һайндэрнүүдые Б. Дугаров, Д-Н. Дугаров, Б. Баяртуев гэгшэдтэй суг эмхидхэлсэһэн габьяатай. Эдэ һайндэрнүүдэй үедэ Гэсэрэй туг Енисей мүрэнһөө Амар мүрэн хүрэтэрхи 33 голдо, алдар суута үльгэршэдэй түрэл нютагуудта хиидхэгдээ һэн.
Гэсэрэй 1000 жэлэй ойн баярай Буряад орон соогуур наяржа байгаа үедэ Юрий Ишиевич элитэ поэт Баяр Дугаровтай суг эмнэлгын доктор, Санкт-Петербургын Эзэн императорай Эрдэмэй академиин профессор Пётр Симон Палласай «Путешествие по разным провинциям Российского государства» гэһэн номһоо Селенгинск, Верхнеудинск, Хяагта хотонуудые дамжан, Буряад ороноор энэ номой авторай аяншалһан тухай бүлэгые «Храм Гэсэра» гэжэ гаршаглаад, Буряадай уран зохёолшодой «Наран» хэблэлээр 1995 ондо бэлдэжэ гаргуулаа бэлэй.
2004 ондо Юрий Ишиевич Буряадай арадай поэт А.Д. Бадаевай «Хуби заяан» (Судьба) гэһэн шэлэгдэмэл шүлэгүүдэйнь суглуулбари бэлдэжэ хэблүүлһэн байна.
2005 ондо залуу зохёолшод Т. Григорьева, Е. Смолева, С. Евдокимова гэгшэдэй, Ородой болон Буряадай Уран зохёолшодой холбоонуудай шэнэ гэшүүдэй шүлэгүүдэй суглуулбаринуудые бэлдэжэ, нара харуулһан габьяатай.
2006 ондо Ю.И. Будаев «Буряад ороной нэрэ хүндэ, һэшхэл» (можо уласай «Буряад үнэн» сониной 80 жэлэй ойдо) гэһэн хоёр боти номой редакторынь байгаа.
2007 ондо Алексей Бадаевай шүлэгүүд, поэмэнүүд, дуунуудай буряад болон ород хэлэнүүд дээрэ «Түрэл Олзоноймни аялга дуун» гэһэн гаршагтайгаар гараһан хоёр боти ном, мүн Ородой Уран зохёолшодой холбооной залуу гэшүүн Анна Виноградовагай «Последняя встреча» гэһэн үгүүлэлнүүдэй суглуулбари бэлдэжэ хэблүүлээ. Анна Виноградовагай ном Исай Калашниковай нэрэмжэтэ Улаан-Үдэ хотын Захиргаанай даргын шанда хүртэһэн байна.
2008 ондо Буряадай арадай уран зохёолшо А.Л. Ангархаевай «Тэнгэри ба Газар» (Небо и Земля) гэһэн гурбан ботито роман-мозаика хэблэлдэ бэлдэбэ. Гадна өөрөө Ю.И. Будаев «Ратная доблесть Селенгинского полка» гэһэн баримтата туужа бэшэжэ гаргаа һэн.
Удаадахи номуудай редактор, согсологшо, авторнуудайнь нэгэн Ю.И. Будаев байгаа гэбэл, «Гэсэриада: прошлое и настоящее», Ц-Ж. Жимбиев «Хамбо-Лама Гомбоев». «Земля Селенгинская» гэһэн ном соо Ю. Будаевай «Жаргаланта», «Тогочи Данзанов — символ нашей эпохи», «Гомбо ноен», «Бальжи Бамбаев», «Дамба Дашанимаев», «Даши Амоголонов», «Песня Бараса» гэһэн очеркнууд ороо. «Буряад үнэн», «Бурятия», «Правда Бурятии» сонинуудта Сэлэнгэ нютагайнгаа алдарта бэлигтэй хүбүүд ябаһан Даша Дамбаев, Барас Халзанов тухай олохон статьянуудые толилуулһан буянтай.
Хүндэтэ нэрэ солонууд
«Бурядай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» (1994), «Ородой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» (Указ Президента РФ от 23.12.2001 № 1473), Ородой Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1994)
Медальнууд
«Шэн габьяата ажалай түлөө» (1970), КПРФ-һээ — М. Шолоховой нэрэмжэтэ (2006).