Ниитын, улас түрын зүтхэлтэн
Барадин Базар
Базар Барадин, буряадай мэдээжэ эрдэмтэ, ниитын, гүрэнэй ба уран зохёолой ажал ябуулагша, профессор, дурна дахинай шудалааша, Буряад-Монголой АССР-эй арадай гэгээрэлэй түрүүшын нарком, буряадай эрдэм болбосоролой эмхидхэгшэ, аяншалагша, уран зохёолшо. Тэрэ 1937 ондо тагнуулшан, нармай монгол үзэлтэн гэжэ хардуулжа буудуулһан, 1958 ондо сагааруулагдаһан.
Базар Барадин малша буряад бүлын 11 үхибүүдэй эгээ ехэниинь байhан юм. Гэртэхиниинь үгытэй байһан, харин монгол үзэг бэшэгтэ мэдэсэтэй байһандаа хүбүүгээ ном сударта һонортой болгоһон юм. Базар Барадин 1891 ондо Агада 4 классай приходской һургуули дүүргээд, Шэтэдэ хотын нэгэ һургуулида орожо, 3 класс дүүргээд, 1895 ондо Петербург морилһон юм. Тэндэ буряадай мэдээжэ эмшэн П.А. Бадмаевай эмхидхэhэн үмсын гимназида һураа, ехэ оролдосотойгоор тоо бодолго болон бэшэшье хэшээлнүүдые үзэжэ эхилээ. Тиигэбэшье хёморолдоһоной ашаар ябаха баатай болоо — Бадмаев үнэн алдартанай шажанда орохыень эрилтэ табидаг байгаа. 1898 ондо нютагаа бусаа, тэндэ өөрөө аминдаа бэеэ даажа монгол ба түбэд уран зохёол үзөө. 1900 ондо буряад наймааша хүнэй оршуулагшан боложо, 3 һара соо Германи, Швейцари ба Итали ябажа ерээ.
1901 ондо Б. Барадин Петербургын университедэй хуули зүйн факультедтэ орожо, тэрэнээ удангүй орхёод, Зүүн зүгэй оронуудые шэнжэлдэг эрдэм шэлэбэ. 1902 онһоо эхилжэ, энэл университедэй Дурна дахинай факультедэй һайн дураараа лекци шагнагша болоод, С.Ф. Ольденбург ба Ф. И. Щербатскын хүтэлбэрилгэ доро Ц. Жамсаранотой хамта санскрит, түбэд ба монгол гол хэлэнүүдые үзэжэ, Энэдхэгэй, Түбэдэй, Монголой соёлой һалбаринуудаар гүнзэгыгөөр эрдэмэй хүдэлмэридэ бэлдэжэ эхилээ.
Ниитын ажал ябуулалгада Базар Барадин бүри оюутан байха сагһаа оролсоһон болоно, тиихэ сагта, хаанта засагай байра байдалда, тэрэ үндэһэ яһатанай өөрын засаг захиргаа буряадуудта олголго, буряад соёл болбосоролой, шүүхын, һургуулиин хүгжэлтын түлөө үгэ хэлэдэг байһан юм.
1905-1907 онуудта Түбэд орон руу хүрэжэ шадаһан байна, Дунда ба Дурна зүгэй Ази үзэлгын эрдэмэй академиин Ородой хорооной албанай хэрэгээр эльгээгдэхэдээ, тэрэ Ургаһаа Түбэд руу бусажа ябаһан Далай-ламатай дахасалдаһан байна. 8 һара соо Барадин түбэд зоной ажабайдал, хэлэ ба соёл шудалаа, даяаншан болоод дасанда байгаа. Замай тэмдэг, зураглал, фото-зурагууд аяншалгын ажалай үрэ дүн болоhон юм. Эдэ амжалтануудай түлөө Ородой газар зүйн ниигэмлиг тэрээндэ шагнал барюулhан юм.
1908-1917 онуудта Б. Барадин Петербургын зүүн оронуудай хэлэнүүдэй факультедтэ монгол хэлэ бэшэг зааһан юм. Тэрэл сагта уран зохёлой ажал ябуулгаяа эхилээ. Тэрэ 1910 ондо Агван Доржиевай Петербургдэ байгуулһан «Наран» хэблэлдэ түрүүшынгээ рассказ хэблүүлээ, Л. Н. Толстойн нэгэ хэды зохёолнуудые оршуулаа. Тиихэ сагтаа монгол хэлэ бэшэгые лата хэлэндэ оруулха тухай hонин эдэбхи үүсхэл гаргажа, эгээ түрүүн лата шрифтээр статья бэшээд, нютагайнгаа зониие ёһотоор гайхуулһан байна.
М. Богданов, Э. Ринчино, Ц. Жамцарано ба болон ондоошье буряад арадай гэгээрүүлэгшэд Февралиин хубисхал бахархалтайгаар угтаа. Тоонто нютагаа бусажа, Буряад ороной улас түрын ба соёл болбосоролой ажабайдалда хамсыгаа шуун оролсоhон байна. Мэдээжэ ажал ябуулагша байhан Базар Барадин удангүй Бурнацкомой бүридэлдэ ороо.
1917 оной апрелиин 23-25 Шэтэ хотодо Эрхүү губерниин ба Yбэр Байгалай хизаарай буряад-монголшуудай түрүүшын түүхэтэ бүгэдэ арадай хурал үнгэргэгдөө. Базар Барадин нэгэн дуугаар хуралай түрүүлэгшээр һунгагдаа.
Тэрэнэй ударидалга доро хурал буряад үндэhэтэнэй бэеэ дааха тухай шухала асуудалнуудые хараалан, үндэһэ яһанай соёл болбосоролой, шүүхын, болбосоролой ба һургуулиин хүгжэлтын асуудалнуудые хараадаа абаа.
1918 оной сентябрь болотор Бурнацкомой байха сагта Б. Барадин саг зуура тэрэнэй түрүүлэгшэ байһан, бүхы ажалдань эдэбхитэйгээр хабаададаг байгаа. Тэрэ зуура Агада 1917-1923 онуудта багшаараа хүдэлжэ байбашье, арадтаа хэрэгтээ шухала хэрэгүүдые бүтээжэ ябадаг байhан.
ДВР-эй бии бололгодо ба тэрэнэй бүридэлдэ Буряад-монголой автономито можын ороходо, Б. Барадин, Б-Д. Гомбоев болон Г. Ринчинотой сугтаа Агада буряад арадай үндэһэн соёлой улас түрын байдалаа өөһэдөө тодорхойлолгын Ниигэмлиг байгуулаа (Бурнацкульт). Энэ хадаа элдэб ондоо эсэргүүсэл дайралтаһаа буряадуудай байдалаа өөһэдөө тусгаарлаха хамгаалха хүсэлэнһөөнь зохисоһон байна.
Буряад нютагай ехэнхи хүн зон үзэг бэшэг мэдэхэгүй байгаа. Б. Барадин багшын һуралсалай эмхи бии болгожо, курснуудые эмхидхэбэ. 1917-1918 онуудта «Буряад-монгол хэлэнэй үзэглэл» ба «Улаан сэсэг» гэжэ уншаха ном зохёобо. Тэдэ номууд түрүүшынхиеэ 1922 ондо Шэтэдэ хэблэгдэн гараа.
Энэ үедэ Барадин зохёохы ажалда анхаралаа хандуулдаг байhан. Тэрэ хадаа буряад литературын үндэһэ һуури табигшадай нэгэн гэжэ тоологдохо эрхэтэй: тэрэнэй уран бүтээлнүүд түрүүшын буряад бэшэмэл зохёолнуудай тоодо ородог.
1917-1918 онуудта Агада Б. Барадин, Д. Намжилон, Ч-Л. Базарон, Л. Линховоин гэгшэд арадай театр байгуулаа. 1918 ондо Б. Барадин энэ театрай табиха феодалнуудай абари зан харуулһан «Урданай ноёд» гэһэн комеди бэшээ. 1920 ондо Б. Барадин «Шойжид хатан» гэһэн XIX дугаар зуун жэлэй дундахи үеын саг зураглаһан драма бэшээ. 1921 ондо бэшэгдэһэн «Ехэ удаган абжаа» гэһэн трагеди хори буряадуудай Пётр хаанда мордолго тухай үнэхөөрөө болоһон бодото түүхэтэ баримтанууд дээрэ үндэһэлэнхэй.
Барадин ламанарые гэгээрэлэй ба багшын ажалда хабаадуулдаг байhан, тэрэ большевигүүдтэ орходоо, ламанарай болон бөөнэрэй урдаhаа нэгэтэшье харша ябадал гаргаагүй; буддын болон бөөнэрэй бүлгэмүүдэй хүсөөр Зүүн болон Баруун соёл нэгэдүүлхэ, бэе бэедээ дүтэрхы болгохо зорилгоор буряадуудай социализмда шэлжэн орохо гэһэн хараа бодолтой байгаа. Базар Барадин ба Агван Доржиев хоёр буддизмын «шэнэлэлгын хүдэлөөнэй» үүсхэл дэлгэрүүлэн, буддын гүн ухаанай һургаалнуудые социализмын теоритой холбохоёо оролдодог байгаа, тиихэ зуурандаа европын туйлалтануудтай холболдуулдаг hэн.
1922 ондо Базар Барадин ба Цыбен Жамцарано хоёр ламанарай ажаһуудал шэнэлхэ ба тэдэнэй «социализмын хамтын байратай» зүрисэлдөөл үгы болгохо тухайгаа мэдүүлнэ.
Буферна ДВР-эй усадхалгын үедэ буряад «үндэһэ яһанай эсэгэнэр» буряад хоёр автономно можонуудай нэгэдэл тухай асуудал табилга шангадхаа 1920 оной Политбюрогой РКП(б)-гэй тогтоолой ёһоор нэгэдэмэл Буряад-Монголой Уласай байгуулга тухай асуудал табилга шангадхаа. 1923 оной майн 23-да Буряад-Монголой АССР бии болгогдоо. Буряад-Монголой АССР -тэ засаг бүхыдөө — уласай нэгэдэхи хурал зарлахын урда тээ Ревкомой бүридэлдэ байһан: түрүүлэгшэнь М.Н. Ербанов, М.И. Амагаев, М. Д. Берман, Б. Б. Барадин, Ф. И. Трубачеев гэгшэд дамжуулагдаhаг байгаа. Верхнеудинск хотодо болоһон (4-9.1923) БМАССР-эй Зүблэлэй нэгэдэхи хуралда һунгагдаһан ЦИК-гэй 35 гэшүүдэй тоодо Б. Барадин ороhон байгаа. БМАССР-эй засаг байгуулгада тэрэ уласай гэгээрэлэй наркомоор томилогдоһон юм, энэ тушаалдаа 1929 он болотор хүдэлөө.
Аргагүй ехэ эмхидхэлэй ажаябуулга даанхай байхадаа, Б. Барадин мүн баһа эрдэмэй ажалаа үргэлжэлүүлдэг һэн. 1923-1929 онуудта Буряадай эрдэмтэдэй хорооной түрүүлэгшээр Буряадай соёлой институдай захиралай орлогшоор хүдэлдэг байгаа. 1923-1925 онуудта Буряад-Монголой Багшын институдай буряад-монгол хэлэнэй ба литературын танхим эрхилжэ ябадаг һэн.
Барадин үргэлжэ газар нютагай бүхы буряадуудай гэгээрэл тухай hаналаа табидаг байhан, буряад соёлой түүхын үндэhэ хамгаалжа байгаа. «Мүнөө үеын пролетариин соёл өөрынгөө ажалда юушье үгөөгүй , тиигээд үгэжэшье шадахагүй байгаа, юундэб гэхэдэ үндэhэн соёлой гол асуудалай удха ойлгожо шадахагүй байна» (Буручкомой «Нацкультура гээшэ юун бэ?» гэһэн тезисүүдые Барадин бэшэдэг байһан юм. Yндэhэн соёлой гол үндэһэ һуури ба байдалаа өөһэдөө тодорхойлолхо уг зорилго (ба гол үндэһэ һуури) гэжэ хаража үзэдэг, тэрэ иигэжэ сэсэ мэргэнээр һэргылдэг һэн: «Үндэһэ яһатан хадаа өөрын соёл мартажа, хари соёлтой болоо һаа, энэ хадаа арад үндэhэ усадхаха хүсөөр болохо болоно, тодорхойлон хэлэхэдэ, түрэлхи хэлээ, үндэһэ яһатанаа алдалга. Тэрэ хадаа зарим хүнһөө ондоогоор буряадуудай соёлгүй өөһэдөө байдалаа тодорхойлолгын аюулта зам уридшалан хараһан байна. Энэ хараа бодолнуудынь большевигуудай бодолтой зүрилдэдэг байһан юм. Тэрэ хадаа тэдэнэй зүгһөө хатуу шүүмжэлэлдэ хүртөө. Тэдэ тэрэниие хатуу шүүмжэлэлтэйгөөр дайраһан болоно.
В.А. Богдановай «Yндэhэнэй соёл хүгжөөхэ ажалые буруу ойлгохо тухай» гэһэн статья соо, Ш. Ибрагимовай 1929 ондо «Буряад-Монголдо ород үндэhэтэниие үзэн ядаха ба нютагай үндэhэрхэл тухай», 1928 ондо «Барадинай хэлэhэн үнэндэ орохо гү?», Манжигинэ «Буряад-Монголдо үндэhэрхэг үзэл идхалга зогсоохо тухай» 1932 ондо, статьянууд соогоо Барадиниие үндэhэрхэг үзэлтэн, тиихэ зуураа эгээ муу «идхагшаар харуулжа, профессор Барадин буржуазна үндэhэрхэг үзэл хүгжөөнэ, иимэ юумэнэй хажуугаар гараха ёһогүйбди» гэнэ. Тиигэжэ «Буряад-Монголой Үнэн» тусхай газар руу Барадин тухай дуулгаһан байна.
Һүүлэй һүүлдэ, 1935 оной эсэс һарада буряад арад зонойнгоо түлөө туйлай ехэ ажал бүтээһэн хүн Буряад ороноо орхихо баатай болоо: тэрэ Ленинградай СССР-эй АН-най дурна дахинай институт албанай хэрэгээр эльгээгдээ; тэндээл түүхэ, гүн ухаа, хэлэ бэшэгэй дээдэ hургуулида монгол хэлэнэй багшаар эльгээгдэhэн юм.
Харин 1937 оной февралиин 20-ной һүни Б. Барадин тушаагдаһан болоно, тиигээд 1937 оной августын 24-дэ Ородой холбооной уласай УК-гай 58-1а, 58-7, 58-8, 58-9 ба 58-11 гэһэн статьянуудаар «нармай монголой тагнуул» гэжэ гэмнүүлэгдээ, тэрэл үдэртөө буудуулһан юм. «Мүрдэн байсааха зургаан» буряадуудай «нармай монголой тагнуулай түбүүдые» элдэб газарнуудта элирүүлээ һэн: Ленинградта, Эрхүүдэ, Шэтэдэ, Верхнеудинскэдэ-Улаан-Үдэдэ, Үргөөдэ-Улаан-Баатарта. «Нэгэ багахан буряад арадта хэды „тагнуулай түбүүд“ байгаа гээшэб?» гэһэн асуудал табимаар байна?
1958 оной августда Б. Барадин сагааруулагдаһан юм. Агын талын агууехэ хүбүүн Базар Барадин буряад арадай эрхэ ба ашаг туһа хамгаалхын тулада бүхыдөө бэеэ зорюулһан байна. Тэрэ хадаа буряад байдалаа өөһэдөө даажа абахын тулада бүхы наhаа зорюулһан байна. Буряад арадай бэеэ дааха гол асуудалнуудаар өөрын гэhэн хараа бодолтой байгаа: нэгэ бүтэн газар дэбисхэр ба нэгэ засаг зургаан, үндэhэн хэлэ бэшэг, үндэhэн соёл, буряадууд европын , дурна дахинай болбосоролтой, буряад hургуули, хэлэн, түүхэ, шажан мүргэл. Мүнөө болоод байхада тэрэнэй hанал бодол зүб гэжэ түүхэ гэршэлнэ, тиихэдэ Барадин багшын захяа болгоомжолол мүнөө дээрээ шухала байhан зандаа.
Базар Барадин малша буряад бүлын 11 үхибүүдэй эгээ ехэниинь байhан юм. Гэртэхиниинь үгытэй байһан, харин монгол үзэг бэшэгтэ мэдэсэтэй байһандаа хүбүүгээ ном сударта һонортой болгоһон юм. Базар Барадин 1891 ондо Агада 4 классай приходской һургуули дүүргээд, Шэтэдэ хотын нэгэ һургуулида орожо, 3 класс дүүргээд, 1895 ондо Петербург морилһон юм. Тэндэ буряадай мэдээжэ эмшэн П.А. Бадмаевай эмхидхэhэн үмсын гимназида һураа, ехэ оролдосотойгоор тоо бодолго болон бэшэшье хэшээлнүүдые үзэжэ эхилээ. Тиигэбэшье хёморолдоһоной ашаар ябаха баатай болоо — Бадмаев үнэн алдартанай шажанда орохыень эрилтэ табидаг байгаа. 1898 ондо нютагаа бусаа, тэндэ өөрөө аминдаа бэеэ даажа монгол ба түбэд уран зохёол үзөө. 1900 ондо буряад наймааша хүнэй оршуулагшан боложо, 3 һара соо Германи, Швейцари ба Итали ябажа ерээ.
1901 ондо Б. Барадин Петербургын университедэй хуули зүйн факультедтэ орожо, тэрэнээ удангүй орхёод, Зүүн зүгэй оронуудые шэнжэлдэг эрдэм шэлэбэ. 1902 онһоо эхилжэ, энэл университедэй Дурна дахинай факультедэй һайн дураараа лекци шагнагша болоод, С.Ф. Ольденбург ба Ф. И. Щербатскын хүтэлбэрилгэ доро Ц. Жамсаранотой хамта санскрит, түбэд ба монгол гол хэлэнүүдые үзэжэ, Энэдхэгэй, Түбэдэй, Монголой соёлой һалбаринуудаар гүнзэгыгөөр эрдэмэй хүдэлмэридэ бэлдэжэ эхилээ.
Ниитын ажал ябуулалгада Базар Барадин бүри оюутан байха сагһаа оролсоһон болоно, тиихэ сагта, хаанта засагай байра байдалда, тэрэ үндэһэ яһатанай өөрын засаг захиргаа буряадуудта олголго, буряад соёл болбосоролой, шүүхын, һургуулиин хүгжэлтын түлөө үгэ хэлэдэг байһан юм.
1905-1907 онуудта Түбэд орон руу хүрэжэ шадаһан байна, Дунда ба Дурна зүгэй Ази үзэлгын эрдэмэй академиин Ородой хорооной албанай хэрэгээр эльгээгдэхэдээ, тэрэ Ургаһаа Түбэд руу бусажа ябаһан Далай-ламатай дахасалдаһан байна. 8 һара соо Барадин түбэд зоной ажабайдал, хэлэ ба соёл шудалаа, даяаншан болоод дасанда байгаа. Замай тэмдэг, зураглал, фото-зурагууд аяншалгын ажалай үрэ дүн болоhон юм. Эдэ амжалтануудай түлөө Ородой газар зүйн ниигэмлиг тэрээндэ шагнал барюулhан юм.
1908-1917 онуудта Б. Барадин Петербургын зүүн оронуудай хэлэнүүдэй факультедтэ монгол хэлэ бэшэг зааһан юм. Тэрэл сагта уран зохёлой ажал ябуулгаяа эхилээ. Тэрэ 1910 ондо Агван Доржиевай Петербургдэ байгуулһан «Наран» хэблэлдэ түрүүшынгээ рассказ хэблүүлээ, Л. Н. Толстойн нэгэ хэды зохёолнуудые оршуулаа. Тиихэ сагтаа монгол хэлэ бэшэгые лата хэлэндэ оруулха тухай hонин эдэбхи үүсхэл гаргажа, эгээ түрүүн лата шрифтээр статья бэшээд, нютагайнгаа зониие ёһотоор гайхуулһан байна.
М. Богданов, Э. Ринчино, Ц. Жамцарано ба болон ондоошье буряад арадай гэгээрүүлэгшэд Февралиин хубисхал бахархалтайгаар угтаа. Тоонто нютагаа бусажа, Буряад ороной улас түрын ба соёл болбосоролой ажабайдалда хамсыгаа шуун оролсоhон байна. Мэдээжэ ажал ябуулагша байhан Базар Барадин удангүй Бурнацкомой бүридэлдэ ороо.
1917 оной апрелиин 23-25 Шэтэ хотодо Эрхүү губерниин ба Yбэр Байгалай хизаарай буряад-монголшуудай түрүүшын түүхэтэ бүгэдэ арадай хурал үнгэргэгдөө. Базар Барадин нэгэн дуугаар хуралай түрүүлэгшээр һунгагдаа.
Тэрэнэй ударидалга доро хурал буряад үндэhэтэнэй бэеэ дааха тухай шухала асуудалнуудые хараалан, үндэһэ яһанай соёл болбосоролой, шүүхын, болбосоролой ба һургуулиин хүгжэлтын асуудалнуудые хараадаа абаа.
1918 оной сентябрь болотор Бурнацкомой байха сагта Б. Барадин саг зуура тэрэнэй түрүүлэгшэ байһан, бүхы ажалдань эдэбхитэйгээр хабаададаг байгаа. Тэрэ зуура Агада 1917-1923 онуудта багшаараа хүдэлжэ байбашье, арадтаа хэрэгтээ шухала хэрэгүүдые бүтээжэ ябадаг байhан.
ДВР-эй бии бололгодо ба тэрэнэй бүридэлдэ Буряад-монголой автономито можын ороходо, Б. Барадин, Б-Д. Гомбоев болон Г. Ринчинотой сугтаа Агада буряад арадай үндэһэн соёлой улас түрын байдалаа өөһэдөө тодорхойлолгын Ниигэмлиг байгуулаа (Бурнацкульт). Энэ хадаа элдэб ондоо эсэргүүсэл дайралтаһаа буряадуудай байдалаа өөһэдөө тусгаарлаха хамгаалха хүсэлэнһөөнь зохисоһон байна.
Буряад нютагай ехэнхи хүн зон үзэг бэшэг мэдэхэгүй байгаа. Б. Барадин багшын һуралсалай эмхи бии болгожо, курснуудые эмхидхэбэ. 1917-1918 онуудта «Буряад-монгол хэлэнэй үзэглэл» ба «Улаан сэсэг» гэжэ уншаха ном зохёобо. Тэдэ номууд түрүүшынхиеэ 1922 ондо Шэтэдэ хэблэгдэн гараа.
Энэ үедэ Барадин зохёохы ажалда анхаралаа хандуулдаг байhан. Тэрэ хадаа буряад литературын үндэһэ һуури табигшадай нэгэн гэжэ тоологдохо эрхэтэй: тэрэнэй уран бүтээлнүүд түрүүшын буряад бэшэмэл зохёолнуудай тоодо ородог.
1917-1918 онуудта Агада Б. Барадин, Д. Намжилон, Ч-Л. Базарон, Л. Линховоин гэгшэд арадай театр байгуулаа. 1918 ондо Б. Барадин энэ театрай табиха феодалнуудай абари зан харуулһан «Урданай ноёд» гэһэн комеди бэшээ. 1920 ондо Б. Барадин «Шойжид хатан» гэһэн XIX дугаар зуун жэлэй дундахи үеын саг зураглаһан драма бэшээ. 1921 ондо бэшэгдэһэн «Ехэ удаган абжаа» гэһэн трагеди хори буряадуудай Пётр хаанда мордолго тухай үнэхөөрөө болоһон бодото түүхэтэ баримтанууд дээрэ үндэһэлэнхэй.
Барадин ламанарые гэгээрэлэй ба багшын ажалда хабаадуулдаг байhан, тэрэ большевигүүдтэ орходоо, ламанарай болон бөөнэрэй урдаhаа нэгэтэшье харша ябадал гаргаагүй; буддын болон бөөнэрэй бүлгэмүүдэй хүсөөр Зүүн болон Баруун соёл нэгэдүүлхэ, бэе бэедээ дүтэрхы болгохо зорилгоор буряадуудай социализмда шэлжэн орохо гэһэн хараа бодолтой байгаа. Базар Барадин ба Агван Доржиев хоёр буддизмын «шэнэлэлгын хүдэлөөнэй» үүсхэл дэлгэрүүлэн, буддын гүн ухаанай һургаалнуудые социализмын теоритой холбохоёо оролдодог байгаа, тиихэ зуурандаа европын туйлалтануудтай холболдуулдаг hэн.
1922 ондо Базар Барадин ба Цыбен Жамцарано хоёр ламанарай ажаһуудал шэнэлхэ ба тэдэнэй «социализмын хамтын байратай» зүрисэлдөөл үгы болгохо тухайгаа мэдүүлнэ.
Буферна ДВР-эй усадхалгын үедэ буряад «үндэһэ яһанай эсэгэнэр» буряад хоёр автономно можонуудай нэгэдэл тухай асуудал табилга шангадхаа 1920 оной Политбюрогой РКП(б)-гэй тогтоолой ёһоор нэгэдэмэл Буряад-Монголой Уласай байгуулга тухай асуудал табилга шангадхаа. 1923 оной майн 23-да Буряад-Монголой АССР бии болгогдоо. Буряад-Монголой АССР -тэ засаг бүхыдөө — уласай нэгэдэхи хурал зарлахын урда тээ Ревкомой бүридэлдэ байһан: түрүүлэгшэнь М.Н. Ербанов, М.И. Амагаев, М. Д. Берман, Б. Б. Барадин, Ф. И. Трубачеев гэгшэд дамжуулагдаhаг байгаа. Верхнеудинск хотодо болоһон (4-9.1923) БМАССР-эй Зүблэлэй нэгэдэхи хуралда һунгагдаһан ЦИК-гэй 35 гэшүүдэй тоодо Б. Барадин ороhон байгаа. БМАССР-эй засаг байгуулгада тэрэ уласай гэгээрэлэй наркомоор томилогдоһон юм, энэ тушаалдаа 1929 он болотор хүдэлөө.
Аргагүй ехэ эмхидхэлэй ажаябуулга даанхай байхадаа, Б. Барадин мүн баһа эрдэмэй ажалаа үргэлжэлүүлдэг һэн. 1923-1929 онуудта Буряадай эрдэмтэдэй хорооной түрүүлэгшээр Буряадай соёлой институдай захиралай орлогшоор хүдэлдэг байгаа. 1923-1925 онуудта Буряад-Монголой Багшын институдай буряад-монгол хэлэнэй ба литературын танхим эрхилжэ ябадаг һэн.
Барадин үргэлжэ газар нютагай бүхы буряадуудай гэгээрэл тухай hаналаа табидаг байhан, буряад соёлой түүхын үндэhэ хамгаалжа байгаа. «Мүнөө үеын пролетариин соёл өөрынгөө ажалда юушье үгөөгүй , тиигээд үгэжэшье шадахагүй байгаа, юундэб гэхэдэ үндэhэн соёлой гол асуудалай удха ойлгожо шадахагүй байна» (Буручкомой «Нацкультура гээшэ юун бэ?» гэһэн тезисүүдые Барадин бэшэдэг байһан юм. Yндэhэн соёлой гол үндэһэ һуури ба байдалаа өөһэдөө тодорхойлолхо уг зорилго (ба гол үндэһэ һуури) гэжэ хаража үзэдэг, тэрэ иигэжэ сэсэ мэргэнээр һэргылдэг һэн: «Үндэһэ яһатан хадаа өөрын соёл мартажа, хари соёлтой болоо һаа, энэ хадаа арад үндэhэ усадхаха хүсөөр болохо болоно, тодорхойлон хэлэхэдэ, түрэлхи хэлээ, үндэһэ яһатанаа алдалга. Тэрэ хадаа зарим хүнһөө ондоогоор буряадуудай соёлгүй өөһэдөө байдалаа тодорхойлолгын аюулта зам уридшалан хараһан байна. Энэ хараа бодолнуудынь большевигуудай бодолтой зүрилдэдэг байһан юм. Тэрэ хадаа тэдэнэй зүгһөө хатуу шүүмжэлэлдэ хүртөө. Тэдэ тэрэниие хатуу шүүмжэлэлтэйгөөр дайраһан болоно.
В.А. Богдановай «Yндэhэнэй соёл хүгжөөхэ ажалые буруу ойлгохо тухай» гэһэн статья соо, Ш. Ибрагимовай 1929 ондо «Буряад-Монголдо ород үндэhэтэниие үзэн ядаха ба нютагай үндэhэрхэл тухай», 1928 ондо «Барадинай хэлэhэн үнэндэ орохо гү?», Манжигинэ «Буряад-Монголдо үндэhэрхэг үзэл идхалга зогсоохо тухай» 1932 ондо, статьянууд соогоо Барадиниие үндэhэрхэг үзэлтэн, тиихэ зуураа эгээ муу «идхагшаар харуулжа, профессор Барадин буржуазна үндэhэрхэг үзэл хүгжөөнэ, иимэ юумэнэй хажуугаар гараха ёһогүйбди» гэнэ. Тиигэжэ «Буряад-Монголой Үнэн» тусхай газар руу Барадин тухай дуулгаһан байна.
Һүүлэй һүүлдэ, 1935 оной эсэс һарада буряад арад зонойнгоо түлөө туйлай ехэ ажал бүтээһэн хүн Буряад ороноо орхихо баатай болоо: тэрэ Ленинградай СССР-эй АН-най дурна дахинай институт албанай хэрэгээр эльгээгдээ; тэндээл түүхэ, гүн ухаа, хэлэ бэшэгэй дээдэ hургуулида монгол хэлэнэй багшаар эльгээгдэhэн юм.
Харин 1937 оной февралиин 20-ной һүни Б. Барадин тушаагдаһан болоно, тиигээд 1937 оной августын 24-дэ Ородой холбооной уласай УК-гай 58-1а, 58-7, 58-8, 58-9 ба 58-11 гэһэн статьянуудаар «нармай монголой тагнуул» гэжэ гэмнүүлэгдээ, тэрэл үдэртөө буудуулһан юм. «Мүрдэн байсааха зургаан» буряадуудай «нармай монголой тагнуулай түбүүдые» элдэб газарнуудта элирүүлээ һэн: Ленинградта, Эрхүүдэ, Шэтэдэ, Верхнеудинскэдэ-Улаан-Үдэдэ, Үргөөдэ-Улаан-Баатарта. «Нэгэ багахан буряад арадта хэды „тагнуулай түбүүд“ байгаа гээшэб?» гэһэн асуудал табимаар байна?
1958 оной августда Б. Барадин сагааруулагдаһан юм. Агын талын агууехэ хүбүүн Базар Барадин буряад арадай эрхэ ба ашаг туһа хамгаалхын тулада бүхыдөө бэеэ зорюулһан байна. Тэрэ хадаа буряад байдалаа өөһэдөө даажа абахын тулада бүхы наhаа зорюулһан байна. Буряад арадай бэеэ дааха гол асуудалнуудаар өөрын гэhэн хараа бодолтой байгаа: нэгэ бүтэн газар дэбисхэр ба нэгэ засаг зургаан, үндэhэн хэлэ бэшэг, үндэhэн соёл, буряадууд европын , дурна дахинай болбосоролтой, буряад hургуули, хэлэн, түүхэ, шажан мүргэл. Мүнөө болоод байхада тэрэнэй hанал бодол зүб гэжэ түүхэ гэршэлнэ, тиихэдэ Барадин багшын захяа болгоомжолол мүнөө дээрээ шухала байhан зандаа.