Ниитын, улас түрын зүтхэлтэн
Ринчино Элбэг-Доржо
Элбэк-Доржо Ринчино — тодоржо гараһан буряад ба монгол улас түрын ажал ябуулагша, буряад ба монгол арадуудай хубисхалай болон үндэhэнэй — эрхэ сүлөөгэй хүдэлөөнэй түрүү хүн, буряадуудай үндэhэнэй өөрын захиргаата газар нютаг бэеэ даанхай болон монголшуудай эрхэ сүлөөтэй захиргаантай засаг түрын үндэһэ һуури табигшадай нэгэн.
Э-Д. Ринчино Yбэр Байгалай можын Баргажан аймагай Хилгана нютагта (мүнөөнэй Буряад ороной Баргажан аймаг) 1888 оной майн 16-да түрөө. 1899 ондо Уланай приходской һургуули дүүргээд, Баргажан хотын һургуулида 1904 он болотор һураа. Эндэ 15 наһатай Э-Д. Ринчино түрүүшынхиеэ улас түрын ажал дүршэлтэй танилсана, улас түрын сүлэлгэшэд Архангельский ба Майер хоёрой элидхэһэн һурагшад ба багшанарһаа бүридэһэн нюуса бүлгэмдэ оролсоно.
1905 ондо Верхнеудинск хотын ниитэ реальна училищиин ниитэ тоо бодолгын таhагта һурахаяа ороно. Тиигээд 1906 ондо Ринчино большевигүүдэй хүтэлбэрилгэтэй социал-демокрадуудай намай гэшүүн боложо, Б.З. Шумяцкын ударидалга доро засагта нюуса ажал эдэбхитэйгээр ябуулжа эхилнэ. 1906 ондо Верхнеудинскэ училищиин хаагдахада, Ринчино Троицкосавск зөөжэ ерээд, тэндэхи реальна училищида һуража байтараа, улас түрын буһалгаанда хабаадаһанай түлөө 1907 ондо тэндэһээ гаргуулагдаһан байна.
1907 ондо Ринчино Томскын технологиин дээдэ hургуулида бэлэдхэлэй курсда һурахаяа ороно. Тэндээ баһал оюутадай нюуса эмхинүүдэй ажалда эдэбхитэйгээр хабаадажа байтараа, тэрэл намартаа хуулита бэшэ суглаанда хабаадалсаһанай түлөө баригдаад, түрмэдэ һуугаад гарана. Тиигэбэшье, тэндэһээ гараад, Э-Д. Ринчино 1908 ондо Томскын гимназиин аттестат абаха зорилготойгоор өөрөө аминдаа номоо үзэжэ, экстернээр шалгалтануудаа эрхимээр тушааhан юм.
1908 оной намар Санкт-Петербургын университедэй хуули зүйн факультедтэ ороно. Һуралсалһаа гадна, оюутадай хуулита бэшэ нюуса бүлгэмүүдтэ ябалсана, хотын болон университедэйнгээ эмхидхэлэй —зууршалгын ажал ябуулна.
Университедтэ hуража байха үедөө Э.-Д. Ринчино эрдэм-шэнжэлэлгын ажал ябуулна, буряад хэлээр ба арадай аман зохёолоор материал суглуулна ба шэнжэлнэ, 1911 ондо тэрэ гол шухаг материалайнгаа зарим хубииень «Буряад-Монголой арадай поэзиин суглуулбарида» Аламжи-Мэргэн гэһэн нюуса нэрээр хэблүүлнэ. Энэ үедэ оюутан Э-Д. Ринчино Боохоной багша Н.М. Амагаевтай сугтаа элитэ буряад арадай гэгээрүүлэгшэ ба буддын шажанай ажал ябуулагша Агваан Доржиевай 1905 ондо зохёон байгуулһан алфавит хүсэлдүүлжэ эхилбэд. Зарим үгэнүүдые ба грамматическа түхэлнүүдые заһалгын ехэхэн ажал ябуулжа, 1910 ондо тэдэ «Шэнэ монгол-буряад алфавит» хэблүүлнэ.
1915-1916 онуудта Э-Д. Ринчино Монгол орон ошожо, шухала удхатай эрдэмтэ экспедицидэ хабаадалсана, тиигээд «Харын шажан Монголдо» ба «Монголой ниигэлэй ажахын аймагууд» гэһэн хүдэлмэринүүдые хэблүүлнэ.
1916 оной эсэстэ, 1917 оной эхиндэ тэрэ Забайкалиин можын Шэтэ хотодо алибаа юумые тоогой талаар шэнжэлдэг таhагай даагшаар кооперацида хүдэлхэдөө, бүгэдэ буряадайнгаа ниитын ажалаа үргэлжэлүүлнэ. 1917-1918 онуудта тэрэ Сибириин буряадуудай түрүүшын неформальна засаг түрын, Зүүн зүгэй Сибириин буряад-монголшуудай Түбэй ндэhэтэнэй Комитедэй түрүүлэгшээр һунгагдана. Тэрэ Забайкалиин можын ниитын ажалда эдэбхитэйгээр хабаадалсана, Хубисхалай дайнай үеын комитедэй нарин бэшэгшээр, Дауриин фронтын полевой штабай гэшүүнээр һунгагдана, таряаша депутадуудай Можын Соведэй исполкомдо, Можын Земельнэ комитедэй гэшүүнээр хүдэлhэн намтартай. Э-Д. Ринчино граждан дайнай гасаланта муу жэлнүүдтэ буряад нютагуудай һандаржа, хүндэ хүшэр байдалда ороходо, элдэб эсэргүү бүлэгүүдтэй тэмсэхэ нютагуудай сэрэгэй өөһэдыгөө хамгаалха эмхи байгуулна. Тиигээд тэрэнэйнгээ һуури дээрэнь Бурнацкомой мэдэлдэ ороһон үндэһэ яһатанай зэбсэгтэ «Улаан-Цагда» гэhэн Буряад-Монголой Улаан гварди тогтооhон түүхэтэй. Эгээ эхинhээнь өөрөө удамаршань болоно. Сэрэгэй хэрэгтэ түрэлхиин талаантай байжа, өөрөө байлдаанай хэрэг түсэблэн ударидаха хэрэгтэ бэрхэ эмхидхэгшэ байһанаа харуулаа.
1918 оной һүүлдэ, 1919 оной эхиндэ Сибирьтэ Совет засагай унан доройтоходо, Ринчино нюуса хуулита бэшэ байдалда ороод, буряад-монгол нютагуудаар бэеэ нюугаад ябаа. Тиигэбэшье политическэ тэмсэлээ үргэлжэлүүлжэ, Монгол оронтой шэнэ харилсаа холбоо тогтоолсожо захална, Элбэк-Доржи Ринчино дипломатическа ажалда эрхим политическэ эмхидхэгшэ байһанаа элирнэ.
Тэрэ элитэ буряад ажал ябуулагшадай бүлэгэй бүридэлдэ оронхой. Монгол орондо эрхэ сүлөөтэ байдал тогтоолсохо хэрэгтэ сэгнэшэгүй ехэ хубитаяа оруулаа. Монголой Реввоенсоведэй Түрүүлэгшэ, ЦК партиин ЦК-гай гэшүүнээр ябаа. Аха дүү арадайнгаа хитадай нүлөөнһөө сүлөөлхэ хэрэгтэ хабаадалсаа. Тэрэ хадаа шэнэ үеын Монголой дээдын засагай зургаануудые, партиие, засаг түрэ эмхидхэгшэ болоно. Ринчино Монголой Арадай Агууехэ Хуралай баталан абаһан Монголой Арадай Республикын Конституциин үзэл суртал баримталагшань ба бүтээн зохёогшодой нэгэн байгаа. Тэрэ барон Унгернын отрядуудые бута сохилгондо хабаадалсажа, буряадуудай дунда эгээ түрүүн Дайшалхы Улаан Тугай орденоор шагнагдаа.
Түрүү буряад сэхээтэнэй, тэдэнэй тоодо байһан Э-Д. Ринчино, А. Доржиевай болон бусадай Баку хотодо Зүүн зүгэй арадуудай Нэгэдэхи съезддэ хабаадаһанай аша туһаар, бэеэ даанхай байдалтай гүрэнэй ударидагша В. И. Ленин «зүүн зүгэй арадуудта, түрүүлэн хальмагуудта ба буряад-монголшуудта» үндэһэ яһатанай гүрэн түрэ байгуулха Политбюрогой шиидхэбэридэ гараа табиһан байна. Бүхы суута буряад сэхээтэнэй, тэдэнэй зэргэдэ байһан Э-Д. Ринчиногой оролдолго, хүсэ шадалһаа, эрмэлзэлhээ, сухаришагүй байлгаһаа Буряад орон үндэһэ яһатанай-гүрэн түрын бэеэ даанхай захиргаантай болоо.
Граждан дайнай һүүлдэ Улаан профессурын институт эрхим һайнаар дүүргэжэ, Дорнодой хүдэлмэришэн ангиин Коммунистическэ университедтэ эрдэм-һуралсалай ажалда абтаба. 1937 ондо Москвада өөрынгөө гэртэ худал хуурмаг гэмнэлгээр баригдажа тушаагдаһан байна. Тэрэ нармай монголой хубисхалта үймөөнэй ангиин эмхиин хабаадагша, Японой тагнуул, буhалгаа үймэдхэhэн нюуса хэрэгэй ажаябуулга хэhэн гэжэ зэмэлүүлэгдэһэн байна. Тэрэл сагтаа НКВД-гэй гэшүүд Москва хотодо байрадань нэгжүүл хэжэ, Монгол орон тухай түүхэтэ хэрэгэй дансануудые, бэшэгүүдые, тэмдэглэлнүүдэй дэбтэрнүүдые, монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн брошюрануудые, Л. Троцкиин, Н. Бухаринай, К. Радегай ба бусад «арадай дайсадай» номуудыень буляан абаһан байна. Мүнгэ, алта, үнэтэй, сэнтэй зүйлнүүдые бэдэрхэдэнь олдоогүй: тэрээндэ иимэ юумэнүүд байгаагүй. Гэр бүлэдэнь нэгэ хоногой турша соо Москва хотоһоо гаран ошохо захиралта үгтөө. Тэрэнэй һамган Мария Никифоровна Ринчино гурбан багахан үхибүүдээ абаад, Курск хото түргэн ябаха баатай болоо һэн. Жэл соо мүшхүүлжэ, зобоолгоhоной удаа 1938 оной июль һарада Ринчино буудуулһан юм. Иигэжэ 51- наhанайнгаа зохеохы болон бэеын тамирай хүсэ шадал дээрээ ябаhан гайхамшагта хүбүүдэй нэгэниинь наһанһаа хахасаһан байна. Элбэк-Доржын наhанай нүхэр Мария Никифоровна Ринчино дайшалхы замдань суг хамта хаража ябаhан дүтын нүхэрынь байһан. Тэдэ 3 үхибүүдтэй байгаа: 2 басагатай ба нэгэ хүбүүтэй. Санандарни Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хүндөөр шархатаһан байжа, 1946 ондо наһа бараһан. Ехэ басаган Ерофима 1921 ондо Урга хотодо (Улаан-Баатарта) түрөө, 1982 ондо наһа бараа. Бага басаган Енок 1923 ондо түрөө. Тэрэ баһа эхэдээ адли Курскын медицинскэ институт дүүргээд, Андрей хүбүүнтэеэ Мурманск хотодо ажаһууһан. Имагтал 1957 ондо СССР-эй Верховно сүүдэй Военно коллеги Э-Д. Ринчиногой уголовно хэрэг дахин хаража үзэһэн байна. Буряад Уласай ба Монголой Арадай Республикын газар нютаг дээрэ совет засагта эсэргүү нармай монголой эмхи байгаагүй, харин хабаадагшадайнь үйлэ хэрэгүүд тухай СССР-эй ба БМАССР-эй НКВД-гэй хүдэлмэрилэгшэд хуурмаг ябадал гаргажа, үндэһэ баримтагүй гэмнүүлэгдээ гэжэ тогтоогоо.
1961 ондо КПСС-эй МГК партийна ёһо гуримаар сагааруулһан байна. Харин хорин жэлэй үнгэрхэдэ буряад арадай гайхамшагта хүбүүн Элбэк-Доржи Ринчино тухайда түүхэтэ үнэн зүб бодомжо һэргээгдэһэн юм.
Мүнөө үе сагта Баргажан аймагай Хилгана нютагта Э-Д. Ринчиногой сээжын дүрсэ тодхоогдонхой (2005 ондо авторынь Солбон Ринчинов), Хилганын һургуулида музей нээгдэнхэй. Тэндэнь Э-Д. Ринчиногой ба тэрэнэй түрэл гаралайхидайнь намтараар материалнууд, өөрнэйнь абажа ябаһан юумэнүүд, орденуудайнь багахан ном ба бусад юумэн зоной анхаралда табяатай. Тэндэнь мүн баһа 1899 оной май hара соо бэшэһэн эхин һургуули дүүргэһэнэй ород хэлээр шалгалтын хүдэлмэри, асуултын анкетнэ хуудаһан дэлгээгдэнхэй. 1934 оной декабриин 27-до Дорнодой хүдэлмэришэн ангиин Коммунистическэ университедэй профессорээр хүдэлжэ байха үедөө харюусаһан асуултын анкетнэ лист үзэсхэлэндэ табигданхай. Тэндэ өөрынгөө түрэһэн тоонто нютагаа заанхай: Забайкалиин можо, Баргажанай уезд, Баргажанай волость (Баргажанай степной дүүмын анханай ведомство), Буряад Уласай Хилгана нютаг. Тэндэнь баһал Э-Д. Ринчиногой басаган Енок Элбэковнагай гэртэхинэйнь һайхан дурасхаал хадагалжа ябаһанда баясхалан хүргэһэн 1994 оной декабриин 19-нэй телеграмма байха.
Э-Д. Ринчино Yбэр Байгалай можын Баргажан аймагай Хилгана нютагта (мүнөөнэй Буряад ороной Баргажан аймаг) 1888 оной майн 16-да түрөө. 1899 ондо Уланай приходской һургуули дүүргээд, Баргажан хотын һургуулида 1904 он болотор һураа. Эндэ 15 наһатай Э-Д. Ринчино түрүүшынхиеэ улас түрын ажал дүршэлтэй танилсана, улас түрын сүлэлгэшэд Архангельский ба Майер хоёрой элидхэһэн һурагшад ба багшанарһаа бүридэһэн нюуса бүлгэмдэ оролсоно.
1905 ондо Верхнеудинск хотын ниитэ реальна училищиин ниитэ тоо бодолгын таhагта һурахаяа ороно. Тиигээд 1906 ондо Ринчино большевигүүдэй хүтэлбэрилгэтэй социал-демокрадуудай намай гэшүүн боложо, Б.З. Шумяцкын ударидалга доро засагта нюуса ажал эдэбхитэйгээр ябуулжа эхилнэ. 1906 ондо Верхнеудинскэ училищиин хаагдахада, Ринчино Троицкосавск зөөжэ ерээд, тэндэхи реальна училищида һуража байтараа, улас түрын буһалгаанда хабаадаһанай түлөө 1907 ондо тэндэһээ гаргуулагдаһан байна.
1907 ондо Ринчино Томскын технологиин дээдэ hургуулида бэлэдхэлэй курсда һурахаяа ороно. Тэндээ баһал оюутадай нюуса эмхинүүдэй ажалда эдэбхитэйгээр хабаадажа байтараа, тэрэл намартаа хуулита бэшэ суглаанда хабаадалсаһанай түлөө баригдаад, түрмэдэ һуугаад гарана. Тиигэбэшье, тэндэһээ гараад, Э-Д. Ринчино 1908 ондо Томскын гимназиин аттестат абаха зорилготойгоор өөрөө аминдаа номоо үзэжэ, экстернээр шалгалтануудаа эрхимээр тушааhан юм.
1908 оной намар Санкт-Петербургын университедэй хуули зүйн факультедтэ ороно. Һуралсалһаа гадна, оюутадай хуулита бэшэ нюуса бүлгэмүүдтэ ябалсана, хотын болон университедэйнгээ эмхидхэлэй —зууршалгын ажал ябуулна.
Университедтэ hуража байха үедөө Э.-Д. Ринчино эрдэм-шэнжэлэлгын ажал ябуулна, буряад хэлээр ба арадай аман зохёолоор материал суглуулна ба шэнжэлнэ, 1911 ондо тэрэ гол шухаг материалайнгаа зарим хубииень «Буряад-Монголой арадай поэзиин суглуулбарида» Аламжи-Мэргэн гэһэн нюуса нэрээр хэблүүлнэ. Энэ үедэ оюутан Э-Д. Ринчино Боохоной багша Н.М. Амагаевтай сугтаа элитэ буряад арадай гэгээрүүлэгшэ ба буддын шажанай ажал ябуулагша Агваан Доржиевай 1905 ондо зохёон байгуулһан алфавит хүсэлдүүлжэ эхилбэд. Зарим үгэнүүдые ба грамматическа түхэлнүүдые заһалгын ехэхэн ажал ябуулжа, 1910 ондо тэдэ «Шэнэ монгол-буряад алфавит» хэблүүлнэ.
1915-1916 онуудта Э-Д. Ринчино Монгол орон ошожо, шухала удхатай эрдэмтэ экспедицидэ хабаадалсана, тиигээд «Харын шажан Монголдо» ба «Монголой ниигэлэй ажахын аймагууд» гэһэн хүдэлмэринүүдые хэблүүлнэ.
1916 оной эсэстэ, 1917 оной эхиндэ тэрэ Забайкалиин можын Шэтэ хотодо алибаа юумые тоогой талаар шэнжэлдэг таhагай даагшаар кооперацида хүдэлхэдөө, бүгэдэ буряадайнгаа ниитын ажалаа үргэлжэлүүлнэ. 1917-1918 онуудта тэрэ Сибириин буряадуудай түрүүшын неформальна засаг түрын, Зүүн зүгэй Сибириин буряад-монголшуудай Түбэй ндэhэтэнэй Комитедэй түрүүлэгшээр һунгагдана. Тэрэ Забайкалиин можын ниитын ажалда эдэбхитэйгээр хабаадалсана, Хубисхалай дайнай үеын комитедэй нарин бэшэгшээр, Дауриин фронтын полевой штабай гэшүүнээр һунгагдана, таряаша депутадуудай Можын Соведэй исполкомдо, Можын Земельнэ комитедэй гэшүүнээр хүдэлhэн намтартай. Э-Д. Ринчино граждан дайнай гасаланта муу жэлнүүдтэ буряад нютагуудай һандаржа, хүндэ хүшэр байдалда ороходо, элдэб эсэргүү бүлэгүүдтэй тэмсэхэ нютагуудай сэрэгэй өөһэдыгөө хамгаалха эмхи байгуулна. Тиигээд тэрэнэйнгээ һуури дээрэнь Бурнацкомой мэдэлдэ ороһон үндэһэ яһатанай зэбсэгтэ «Улаан-Цагда» гэhэн Буряад-Монголой Улаан гварди тогтооhон түүхэтэй. Эгээ эхинhээнь өөрөө удамаршань болоно. Сэрэгэй хэрэгтэ түрэлхиин талаантай байжа, өөрөө байлдаанай хэрэг түсэблэн ударидаха хэрэгтэ бэрхэ эмхидхэгшэ байһанаа харуулаа.
1918 оной һүүлдэ, 1919 оной эхиндэ Сибирьтэ Совет засагай унан доройтоходо, Ринчино нюуса хуулита бэшэ байдалда ороод, буряад-монгол нютагуудаар бэеэ нюугаад ябаа. Тиигэбэшье политическэ тэмсэлээ үргэлжэлүүлжэ, Монгол оронтой шэнэ харилсаа холбоо тогтоолсожо захална, Элбэк-Доржи Ринчино дипломатическа ажалда эрхим политическэ эмхидхэгшэ байһанаа элирнэ.
Тэрэ элитэ буряад ажал ябуулагшадай бүлэгэй бүридэлдэ оронхой. Монгол орондо эрхэ сүлөөтэ байдал тогтоолсохо хэрэгтэ сэгнэшэгүй ехэ хубитаяа оруулаа. Монголой Реввоенсоведэй Түрүүлэгшэ, ЦК партиин ЦК-гай гэшүүнээр ябаа. Аха дүү арадайнгаа хитадай нүлөөнһөө сүлөөлхэ хэрэгтэ хабаадалсаа. Тэрэ хадаа шэнэ үеын Монголой дээдын засагай зургаануудые, партиие, засаг түрэ эмхидхэгшэ болоно. Ринчино Монголой Арадай Агууехэ Хуралай баталан абаһан Монголой Арадай Республикын Конституциин үзэл суртал баримталагшань ба бүтээн зохёогшодой нэгэн байгаа. Тэрэ барон Унгернын отрядуудые бута сохилгондо хабаадалсажа, буряадуудай дунда эгээ түрүүн Дайшалхы Улаан Тугай орденоор шагнагдаа.
Түрүү буряад сэхээтэнэй, тэдэнэй тоодо байһан Э-Д. Ринчино, А. Доржиевай болон бусадай Баку хотодо Зүүн зүгэй арадуудай Нэгэдэхи съезддэ хабаадаһанай аша туһаар, бэеэ даанхай байдалтай гүрэнэй ударидагша В. И. Ленин «зүүн зүгэй арадуудта, түрүүлэн хальмагуудта ба буряад-монголшуудта» үндэһэ яһатанай гүрэн түрэ байгуулха Политбюрогой шиидхэбэридэ гараа табиһан байна. Бүхы суута буряад сэхээтэнэй, тэдэнэй зэргэдэ байһан Э-Д. Ринчиногой оролдолго, хүсэ шадалһаа, эрмэлзэлhээ, сухаришагүй байлгаһаа Буряад орон үндэһэ яһатанай-гүрэн түрын бэеэ даанхай захиргаантай болоо.
Граждан дайнай һүүлдэ Улаан профессурын институт эрхим һайнаар дүүргэжэ, Дорнодой хүдэлмэришэн ангиин Коммунистическэ университедтэ эрдэм-һуралсалай ажалда абтаба. 1937 ондо Москвада өөрынгөө гэртэ худал хуурмаг гэмнэлгээр баригдажа тушаагдаһан байна. Тэрэ нармай монголой хубисхалта үймөөнэй ангиин эмхиин хабаадагша, Японой тагнуул, буhалгаа үймэдхэhэн нюуса хэрэгэй ажаябуулга хэhэн гэжэ зэмэлүүлэгдэһэн байна. Тэрэл сагтаа НКВД-гэй гэшүүд Москва хотодо байрадань нэгжүүл хэжэ, Монгол орон тухай түүхэтэ хэрэгэй дансануудые, бэшэгүүдые, тэмдэглэлнүүдэй дэбтэрнүүдые, монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн брошюрануудые, Л. Троцкиин, Н. Бухаринай, К. Радегай ба бусад «арадай дайсадай» номуудыень буляан абаһан байна. Мүнгэ, алта, үнэтэй, сэнтэй зүйлнүүдые бэдэрхэдэнь олдоогүй: тэрээндэ иимэ юумэнүүд байгаагүй. Гэр бүлэдэнь нэгэ хоногой турша соо Москва хотоһоо гаран ошохо захиралта үгтөө. Тэрэнэй һамган Мария Никифоровна Ринчино гурбан багахан үхибүүдээ абаад, Курск хото түргэн ябаха баатай болоо һэн. Жэл соо мүшхүүлжэ, зобоолгоhоной удаа 1938 оной июль һарада Ринчино буудуулһан юм. Иигэжэ 51- наhанайнгаа зохеохы болон бэеын тамирай хүсэ шадал дээрээ ябаhан гайхамшагта хүбүүдэй нэгэниинь наһанһаа хахасаһан байна. Элбэк-Доржын наhанай нүхэр Мария Никифоровна Ринчино дайшалхы замдань суг хамта хаража ябаhан дүтын нүхэрынь байһан. Тэдэ 3 үхибүүдтэй байгаа: 2 басагатай ба нэгэ хүбүүтэй. Санандарни Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хүндөөр шархатаһан байжа, 1946 ондо наһа бараһан. Ехэ басаган Ерофима 1921 ондо Урга хотодо (Улаан-Баатарта) түрөө, 1982 ондо наһа бараа. Бага басаган Енок 1923 ондо түрөө. Тэрэ баһа эхэдээ адли Курскын медицинскэ институт дүүргээд, Андрей хүбүүнтэеэ Мурманск хотодо ажаһууһан. Имагтал 1957 ондо СССР-эй Верховно сүүдэй Военно коллеги Э-Д. Ринчиногой уголовно хэрэг дахин хаража үзэһэн байна. Буряад Уласай ба Монголой Арадай Республикын газар нютаг дээрэ совет засагта эсэргүү нармай монголой эмхи байгаагүй, харин хабаадагшадайнь үйлэ хэрэгүүд тухай СССР-эй ба БМАССР-эй НКВД-гэй хүдэлмэрилэгшэд хуурмаг ябадал гаргажа, үндэһэ баримтагүй гэмнүүлэгдээ гэжэ тогтоогоо.
1961 ондо КПСС-эй МГК партийна ёһо гуримаар сагааруулһан байна. Харин хорин жэлэй үнгэрхэдэ буряад арадай гайхамшагта хүбүүн Элбэк-Доржи Ринчино тухайда түүхэтэ үнэн зүб бодомжо һэргээгдэһэн юм.
Мүнөө үе сагта Баргажан аймагай Хилгана нютагта Э-Д. Ринчиногой сээжын дүрсэ тодхоогдонхой (2005 ондо авторынь Солбон Ринчинов), Хилганын һургуулида музей нээгдэнхэй. Тэндэнь Э-Д. Ринчиногой ба тэрэнэй түрэл гаралайхидайнь намтараар материалнууд, өөрнэйнь абажа ябаһан юумэнүүд, орденуудайнь багахан ном ба бусад юумэн зоной анхаралда табяатай. Тэндэнь мүн баһа 1899 оной май hара соо бэшэһэн эхин һургуули дүүргэһэнэй ород хэлээр шалгалтын хүдэлмэри, асуултын анкетнэ хуудаһан дэлгээгдэнхэй. 1934 оной декабриин 27-до Дорнодой хүдэлмэришэн ангиин Коммунистическэ университедэй профессорээр хүдэлжэ байха үедөө харюусаһан асуултын анкетнэ лист үзэсхэлэндэ табигданхай. Тэндэ өөрынгөө түрэһэн тоонто нютагаа заанхай: Забайкалиин можо, Баргажанай уезд, Баргажанай волость (Баргажанай степной дүүмын анханай ведомство), Буряад Уласай Хилгана нютаг. Тэндэнь баһал Э-Д. Ринчиногой басаган Енок Элбэковнагай гэртэхинэйнь һайхан дурасхаал хадагалжа ябаһанда баясхалан хүргэһэн 1994 оной декабриин 19-нэй телеграмма байха.