Хүгжэмэй зохёолшод
Батуев Жигжит
Батуев Жигжит Абидуевич Хориин ведомствын Шанаа нютагта мүнөөнэй Буряад Уласай Хэжэнгын аймагта түрөө. Зургаатайһаа Жигжит дуулажа эхилээ, юһэтэйдөө уран һайханай бүлгэмдэ хабаададаг байһан юм. Эхин һургуули дүүргээд, Жигжит Хориин хүдөөгэй залуушуулай һургуулида ороно. Һургуулида хуур, лимбэ, домра, балалайка дээрэ наадажа һурана.
1933 ондо Жигжит Батуев Улаан-Үдын театрай- хүгжэмэй училищиин хүгжэмэй таhагай оюутан болобо. Труба дээрэ наадажа һурана, духовой оркестрэй саксофон ба барабан дээрэ наадана, арадай хүгжэмэй зэмсэгэй оркестртэ — домра дээрэ, радиокомитедэй хоорто дуулана, арадай дуунай гүйсэдхэгшэ боложо, сольно концертнүүдые харуулна. Залуу хүгжэмшэн нэгэ хэды дуу бэшэнэ, тэдээн сооһоонь «Жаргал» ба «Ворошилов тухай дуун» мэдэгдэһэн болоо, дуунуудынь Буряад-Монголой радиогой хоорто дуулагдадаг байһан. Дуунһаа бүри томо ажал эхилнэ, оркестртэ дуу зорюулжа бэшэнэ. 1940 ондо филармониин оркестрэй хүтэлбэрилэгшэ болоно, Батуев олон юумэ хүгжэмэй бүридэлдэ зохёоно — марш, хатар, шэнэ маягтай арадай дуу, өөрын — авторай ударидалга доро гүйсэдхэнэ.
Жигжит Батуев Москвада (1940 ондо) болоһон буряад-монголой уран зохёолой ба урлигай I декадын хабаадагшадай тоодо байгаа. Тэндэ Батуевай арадай хүгжэмэй зэмсэгэй оркестр «Саяан» гэһэн пьесэ наадажа гүйсэдхөө. Дайнай жэлнүүдтэ Ж. Батуев дуу хатарай бригадын хабаадагша, ударидагша байгаа. 1946 ондо Жигжит Абидуевич Батуев Свердловск ошожо, консерваторидо hураха үедɵɵ, хүгжэмшэдэй техникэ шудална. 1946-1947 онуудта Буряад-Монголой оперо баледэй театрай баледэй зүжэгүүдэй ударидаашын уялга дүүргэдэг һэн.
Хүгжэм найруулха талаар нэтэрүү ажал, үргэн бодото ажаябуулга залуу буряад хүгжэмшэндэ амжалта асараа.
Тэрэнэй скрипка ба фортепианада зорюулһан поэмэ-рондо, симфонииин сюитанууд, арадай хүгжэмэй зэмсэгтэ зорюулһан пьесэнүүд улас орондоо мэдээжэ болоо.
1948 ондо зүблэлтэ гүрэнэй һайшаалда хүртэһэн суута «Колхозой сюита» Батуев бэшээ. Тэрэ 1959 ондо Москвада «Соведүүдэй хүгжэм найруулагша» гэһэн хэблэлэй газарта хэблэгдээ, тиигээд Москвагай радиогоор дамжуулагдадаг болоо, 1957 ондо Жигжит Батуев найрулагша Б. Майзельтэй суг хамта бэшэһэн «Хайра дуранай түлɵɵ» гэһэн балет түрүүшынхиеэ табигдаа. Батуевай бүхы урда тээхи зохёохы ажал шэнэ, бүри томо хүгжэмтэ жанарта дамжан оролгын бэлэдхэл hуури боложо үгөө. Жэл үнгэрһэн хойно «Алтан дэн» гэһэн хоёрдохи балет (Б. Майзельтэй хамта) бэшэгдээ.Тэрэнэй һүүлдэ хүгжэмдэ хабаатай зоной үргэнɵɵр дэмжэhэн «Наһанай сэсэгүүд» (1960 он) гэһэн балет болоно.
Яхадай АССР-эй Соёлой яаманай захяалгаар Ж.А. Батуев яхад аман зохёол дээрэ үндэһэлжэ, үндэhэнэй хүгжэмтэ-драмын театрта зорюулан «Чурумчуку» гэһэн балет бэшээ. Хоёр хүршэ уласууд Яхадай ба Буряадай харилсаанда хүгжэмэй талаар ехэхэн үйлэ хэрэг болоhон байна.
1969 ондо Хальмагай олониитэ аман зохёолой үндэһэ һуури дээрэ балет бүтээдэг дүршэлтэй Батуевта хандаһан байна. Эдэ хоёр уласуудай арад түмэнэй хэлэ, соел, заншал дүтэ түрэл. Балет дээрэ хүдэлжэ эхилхын урда тээ, найруулагша Хальмаг ороноор олон дахин ябаһан, хүгжэмтэ арадай зохёол шудалаа, тэрэнэй «Жангар үльгэр» гэhэн хүгжэм шэнжэлэгшэ Х. Каржаубаев бэшээ. («Үнэн», 1970, июниин 28). Ж. Батуевай «Жангар» балет ехэ һайн тоотой дэмжэлгэ эхэ ороной болон Хальмагай хүгжэмэй талаар абаа. Найруулагшын эгээл горитойхон ажал һүр жабхаланта буряад-монгол арадай «Гэсэр» үльгэрые шэнэлэн зохёохо үнинэй һанаа бэелүүлэгдэлгэ болоно. Жигжит Батуев аргагүй һонин хүгжэм зохёонхой, үсөөн бэшэ хурса тодо, үндэhэн арад зураглаһан хүгжэмтэ дүрэ хабаадана. «Гэсэр», һүүлдэнь балет болоторынь найруулhан «Түби дэлхэйн баатар хүбүүн», Н. Балданогой либретто, саашанхи оперо болон баледэй Буряадай театрай удаадахи шатын баледэй зүжэг болоо. Жигжит Батуев «Мүнхэ гал», «Хани барисаан», «Боро тохорюунай орон», «Ангуушад ба шубуун» гэһэн баледэй тайзанай зохёогшо байгаа.
Найруулагша Батуев томо симфониин поэмэнуудэй, арадай хүгжэмэй зэмсэгэй оркестрэй пьесэнүүдэй, духовой оркестрэй маршнуудай, мэдээжэ дуунуудай автор гэжэ мэдээжэ.
Жигжит Абидуевич Батуев ниитын эмхидхэгшэ болон олониитын ажаябуулагша байгаа, Хүгжэм дуунай һургуулинуудай (хүгжэмэй училищинууд ба хүүгэдэй хүгжэмэй һургуулинуудай), хүгжэмтэ бүлгэмүүдэй дуу ба хатарай ансамблиин, филармониин, Хүгжэм найруулагшадай холбооной правлениин гэшүүнээр, хорой ниигэмлэгэй түрүүлэгшээр, Ородой холбооной уласай найруулагшадай холбооной зүблэлэй хиналтын комиссиин гэшүүнээр hунгагдаhан байгаа. Хүгжэм зохёол найруулха һалбарида аша габьяа харуулһанайнгаа түлөө найруулагша гүрэнэй шагналнуудаар, Ород уласай, Буряадай, Яхадай, Хальмагай хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдээр тэмдэглэгдэһэн байна.
Хүгжэмэй зэмсэг найруулагша: Д. Аюшеевэй «Сагаан хатан» оперо (1994 он). Симфониин хүгжэм: колхозой сюита, симфониин поэмэ «Тайга дээрэхи туяа гэрэл», сюита «Амгалан байдалай түлөө», монголой сэдэбээр сюита, Яхадай дуунууд (4 хубитай сюита), симфониин эскизууд, хүүгэдэй сюита, симфониин оркестрэй рапсоди ба бусад. Камерна хүгжэм: скрипкэ ба фортепианын поэмэ-рондо, «Һарата һүни», «Шубуудай хатар» гэһэн фортепианын пьесэ ба бусад рапсоди, «Нангин далайе абаралга» гэһэн оратори.
Зүжэгүүдэй хүгжэм: «Шэдитэ горошек» (П. Малеревскиин зүжэг), «Будамшуу» (Ц. Шагжинай комеди), «Соёлма, Бата-Шулуун» (Ш. Гениновэй зүжэг), «Үнгэргэгдөөгүй түрэ» (хүгжэмтэ комеди, А. Арсалановай ба Д. Батожабайн либретто).
Духовой оркестрэй хүгжэм: буряад-монголой сэдэбүүдээр маршнууд, «Хойто зүгэй толон», «Яхад» (маршнууд), морин сэрэгэй марш, илагшадай марш, буряад-монгол тамирай марш, хальмагай хоёр маршнууд.
1933 ондо Жигжит Батуев Улаан-Үдын театрай- хүгжэмэй училищиин хүгжэмэй таhагай оюутан болобо. Труба дээрэ наадажа һурана, духовой оркестрэй саксофон ба барабан дээрэ наадана, арадай хүгжэмэй зэмсэгэй оркестртэ — домра дээрэ, радиокомитедэй хоорто дуулана, арадай дуунай гүйсэдхэгшэ боложо, сольно концертнүүдые харуулна. Залуу хүгжэмшэн нэгэ хэды дуу бэшэнэ, тэдээн сооһоонь «Жаргал» ба «Ворошилов тухай дуун» мэдэгдэһэн болоо, дуунуудынь Буряад-Монголой радиогой хоорто дуулагдадаг байһан. Дуунһаа бүри томо ажал эхилнэ, оркестртэ дуу зорюулжа бэшэнэ. 1940 ондо филармониин оркестрэй хүтэлбэрилэгшэ болоно, Батуев олон юумэ хүгжэмэй бүридэлдэ зохёоно — марш, хатар, шэнэ маягтай арадай дуу, өөрын — авторай ударидалга доро гүйсэдхэнэ.
Жигжит Батуев Москвада (1940 ондо) болоһон буряад-монголой уран зохёолой ба урлигай I декадын хабаадагшадай тоодо байгаа. Тэндэ Батуевай арадай хүгжэмэй зэмсэгэй оркестр «Саяан» гэһэн пьесэ наадажа гүйсэдхөө. Дайнай жэлнүүдтэ Ж. Батуев дуу хатарай бригадын хабаадагша, ударидагша байгаа. 1946 ондо Жигжит Абидуевич Батуев Свердловск ошожо, консерваторидо hураха үедɵɵ, хүгжэмшэдэй техникэ шудална. 1946-1947 онуудта Буряад-Монголой оперо баледэй театрай баледэй зүжэгүүдэй ударидаашын уялга дүүргэдэг һэн.
Хүгжэм найруулха талаар нэтэрүү ажал, үргэн бодото ажаябуулга залуу буряад хүгжэмшэндэ амжалта асараа.
Тэрэнэй скрипка ба фортепианада зорюулһан поэмэ-рондо, симфонииин сюитанууд, арадай хүгжэмэй зэмсэгтэ зорюулһан пьесэнүүд улас орондоо мэдээжэ болоо.
1948 ондо зүблэлтэ гүрэнэй һайшаалда хүртэһэн суута «Колхозой сюита» Батуев бэшээ. Тэрэ 1959 ондо Москвада «Соведүүдэй хүгжэм найруулагша» гэһэн хэблэлэй газарта хэблэгдээ, тиигээд Москвагай радиогоор дамжуулагдадаг болоо, 1957 ондо Жигжит Батуев найрулагша Б. Майзельтэй суг хамта бэшэһэн «Хайра дуранай түлɵɵ» гэһэн балет түрүүшынхиеэ табигдаа. Батуевай бүхы урда тээхи зохёохы ажал шэнэ, бүри томо хүгжэмтэ жанарта дамжан оролгын бэлэдхэл hуури боложо үгөө. Жэл үнгэрһэн хойно «Алтан дэн» гэһэн хоёрдохи балет (Б. Майзельтэй хамта) бэшэгдээ.Тэрэнэй һүүлдэ хүгжэмдэ хабаатай зоной үргэнɵɵр дэмжэhэн «Наһанай сэсэгүүд» (1960 он) гэһэн балет болоно.
Яхадай АССР-эй Соёлой яаманай захяалгаар Ж.А. Батуев яхад аман зохёол дээрэ үндэһэлжэ, үндэhэнэй хүгжэмтэ-драмын театрта зорюулан «Чурумчуку» гэһэн балет бэшээ. Хоёр хүршэ уласууд Яхадай ба Буряадай харилсаанда хүгжэмэй талаар ехэхэн үйлэ хэрэг болоhон байна.
1969 ондо Хальмагай олониитэ аман зохёолой үндэһэ һуури дээрэ балет бүтээдэг дүршэлтэй Батуевта хандаһан байна. Эдэ хоёр уласуудай арад түмэнэй хэлэ, соел, заншал дүтэ түрэл. Балет дээрэ хүдэлжэ эхилхын урда тээ, найруулагша Хальмаг ороноор олон дахин ябаһан, хүгжэмтэ арадай зохёол шудалаа, тэрэнэй «Жангар үльгэр» гэhэн хүгжэм шэнжэлэгшэ Х. Каржаубаев бэшээ. («Үнэн», 1970, июниин 28). Ж. Батуевай «Жангар» балет ехэ һайн тоотой дэмжэлгэ эхэ ороной болон Хальмагай хүгжэмэй талаар абаа. Найруулагшын эгээл горитойхон ажал һүр жабхаланта буряад-монгол арадай «Гэсэр» үльгэрые шэнэлэн зохёохо үнинэй һанаа бэелүүлэгдэлгэ болоно. Жигжит Батуев аргагүй һонин хүгжэм зохёонхой, үсөөн бэшэ хурса тодо, үндэhэн арад зураглаһан хүгжэмтэ дүрэ хабаадана. «Гэсэр», һүүлдэнь балет болоторынь найруулhан «Түби дэлхэйн баатар хүбүүн», Н. Балданогой либретто, саашанхи оперо болон баледэй Буряадай театрай удаадахи шатын баледэй зүжэг болоо. Жигжит Батуев «Мүнхэ гал», «Хани барисаан», «Боро тохорюунай орон», «Ангуушад ба шубуун» гэһэн баледэй тайзанай зохёогшо байгаа.
Найруулагша Батуев томо симфониин поэмэнуудэй, арадай хүгжэмэй зэмсэгэй оркестрэй пьесэнүүдэй, духовой оркестрэй маршнуудай, мэдээжэ дуунуудай автор гэжэ мэдээжэ.
Жигжит Абидуевич Батуев ниитын эмхидхэгшэ болон олониитын ажаябуулагша байгаа, Хүгжэм дуунай һургуулинуудай (хүгжэмэй училищинууд ба хүүгэдэй хүгжэмэй һургуулинуудай), хүгжэмтэ бүлгэмүүдэй дуу ба хатарай ансамблиин, филармониин, Хүгжэм найруулагшадай холбооной правлениин гэшүүнээр, хорой ниигэмлэгэй түрүүлэгшээр, Ородой холбооной уласай найруулагшадай холбооной зүблэлэй хиналтын комиссиин гэшүүнээр hунгагдаhан байгаа. Хүгжэм зохёол найруулха һалбарида аша габьяа харуулһанайнгаа түлөө найруулагша гүрэнэй шагналнуудаар, Ород уласай, Буряадай, Яхадай, Хальмагай хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдээр тэмдэглэгдэһэн байна.
Хүгжэмэй зэмсэг найруулагша: Д. Аюшеевэй «Сагаан хатан» оперо (1994 он). Симфониин хүгжэм: колхозой сюита, симфониин поэмэ «Тайга дээрэхи туяа гэрэл», сюита «Амгалан байдалай түлөө», монголой сэдэбээр сюита, Яхадай дуунууд (4 хубитай сюита), симфониин эскизууд, хүүгэдэй сюита, симфониин оркестрэй рапсоди ба бусад. Камерна хүгжэм: скрипкэ ба фортепианын поэмэ-рондо, «Һарата һүни», «Шубуудай хатар» гэһэн фортепианын пьесэ ба бусад рапсоди, «Нангин далайе абаралга» гэһэн оратори.
Зүжэгүүдэй хүгжэм: «Шэдитэ горошек» (П. Малеревскиин зүжэг), «Будамшуу» (Ц. Шагжинай комеди), «Соёлма, Бата-Шулуун» (Ш. Гениновэй зүжэг), «Үнгэргэгдөөгүй түрэ» (хүгжэмтэ комеди, А. Арсалановай ба Д. Батожабайн либретто).
Духовой оркестрэй хүгжэм: буряад-монголой сэдэбүүдээр маршнууд, «Хойто зүгэй толон», «Яхад» (маршнууд), морин сэрэгэй марш, илагшадай марш, буряад-монгол тамирай марш, хальмагай хоёр маршнууд.