Уладаева Цыремжэ

Цыремжэ Уладаевна Уладаева 1932 оной декабриин 17-до Хэжэнгын аймагай Загаhата нютагта үгытэй таряашанай бүлэдэ түрэhэн. Гэртэхиниинь хубисхалай hүүлээр колхоздо ороо. 1941 ондо басаган Чесаанын hургуулида орожо hуралсаа. Hургуулияа дүүргээд, 1949 онhоо 1952 он болотор Загаhатынгаа эмшэлгын газарта хүдэлhэн.

50-аад онуудай эхеэр, нүүдэл Буряад театр хубилгагдажа, залуу зүжэгшэд тон хэрэгтэй болоо hэн. Ахамад найруулан табигша Цырен Шагжин республикынгаа элдэб нютагууд руу ошожо, хүдөөгэй уран hайханай бүлгэмүүдэй наадануудые хараhан. 1952 ондо Хэжэнгын аймагай уран hайханай харалганда хонгёо гоё сопрано хоолойтой дууша басагые олобо. Тон эдэбхитэй, бэлигтэй басаган дары театрта уригдажа, мүн тэрэнтэй суг нютагайнь хүбүүн Виктор Самандуев зүжэгшэдэй тоодо абтаба.

1952 оной сентябрь hарада Уладаева буряад драмын театрай зүжэгшэнөөр баталагдаа. Тиин, тусхай hургуули hударшьегүй hаа, байгаалиhаа үгтэhэн тусгаар бэлигтэй 19 наhатай басаган мэргэжэлтэ соёл, уралалай замаар дабхиба. Хожомынь Ф. С. Сахировай театральна студида hуралсажа гараа юм.

Түрэлхи хэлэеэ, арадайнгаа ёhо заншал hайн мэдэхэ байhан хадаа, зүжэгшэд соогоо урдалхы hуури эзэлээ hэн. Тон түрүүшынь гүйсэдхэлгэ гэбэл К. Гольдониин «Хоёр эзэдэй зараса» соохи Смеральдинын роль hэн.

Зүжэгшэнэй зохёохы ажалай гол темэнь гэхэдэ — эхэнэрнүүдэй эрхые хаhадаг урданай заншалтай тэмсэл болоно. Илангаяа тэрээндэ арадай гүн сооhоо гараhан, өөhэдынгөө зол жаргал хамгаалhан юрын басагадай дүрэнүүд тон дүтэ байгаа. Тэрэнэй тон түрүүшын рольнууд сооhоо доторой байдал шэнжэлэн, бэлигтэйгээр гүйсэдхэhэн рольнуудынь гэбэл: Ж. Тумуновай «Сэсэгмаа» соо Сэсэгмаа (1956), Ч. Ойдобой «Далан худалч» соо Тунгалаг (1965), А. Грибоедовэй «Ухаанhаа болоhон уйдхар» соо Лизанька (1957). Ч. Гениновэй үндэр мэдэрэлтэ трагеди «Соёлмаа, Баташулуун» соо «буряад Джульттын» — Соёлмаагай уянгата hайхан дүрэ бэелүүлээ (1963). Үгытэй буряад басаганай огто дурагүй наhажаал баянда хүсөөр хадамлаhан ушар — бүхы үеын арадуудай уран зохёолой темэ.

Олониитын адли тэгшэ байдалтай бэшэ ушарынь залуухан Соёлмаа болон Ц-Д. Пурбуевай гайхалтай hайнаар наадаhан Баташулуун хоёрой наhанай харгыда hаад ушаруулаа.

Цырен Галзутович Шагжинай 1954 ондо найруулан табиhан «Будамшуу» зүжэг буряад театрай түүхэдэ тон hайн бүтээлнүүдэй нэгэн гэжэ тоологдохо бүримүhэн эрхэтэй. Анха түрүүн зохёогшо тэрэниие өөрөө табижа, мүн өөрөө гол герой болохо Будамшуугай роль гүйсэдхэhэн. «Будамшуу» зүжэг олон арбан жэлнүүдтэ театрай репертуарта бүхэ hуури эзэлхээрээ эзэлжэ, тэрэнэй 1000-хи харалгын ойн баяр болоhон юм. Гэрэлэй роль зүжэгшэнэй зохёохы намтарай эгээл эрхим бүтээл болоо гэхээр. Цыремжээ Уладаева уянгата дүрэ зураглахынгаа хажуугаар жэнхэни буряад, хонгор арюун сэдьхэлтэй эхэнэрэй дүрэ бүтээгээ.

Эдирхэн хонишон Гэрэл тон хэсүүтэй агшан зуурын тохёолдоодшье байхада, ямаршье ушарта түни даруу, аха заха зондоо хүндэмүүшээр хандадаг абари зангаа алданагүй. Теэд энэнь тэрэнэй өөртөө ашагүй, hула дотортой байhые харуулна бэшэ. Үнжэгэн, урин мэдэрэлээ ба нугаршагүй хатуу зоригоо тэрэ роль соогоо хэлэхэ үгэнүүдhээ үлүүгээр дуунууд соогоо мэдүүлнэ гэхээр. Зүжэгшэнэй наадан дуунтаяа ниилэжэ, анхандаа арад зоной гүйсэдхэлэй заншалhаа эхи абажа, дуун ба үгэ, дуун ба үйлэ гэhэн хоёролжонгуудые нэгэ бүхэли болгожо шадана.

Зүжэглэн бэелүүлhэн Соёлмаа, Гэрэл ба Сэсэгмаагай дүрэнүүдээр Уладаева өөрынгөө героининуудай эрхим шанараараа элирhэн буряад эхэнэрэй үндэhэн шэнжэ баталан харуулаал.

Цыремжээ Уладаевагай наадаха маягынь хүнэй абариие байhан соонь, тэрэ шэгээрнь үнэншэмөөр, нюурамгай сэхээр зурагладаг шэнжэтэй, тиимэhээ тэрэнэй геройнуудта зорюута гоёоhон, үлүү гаргаhан зурлаа харагдахагүй. Зүжэгшэн тайзан дээрэ хүдэлхэ, ябахадаа, яг бодото байдал соо байhандал харуулагдаха үйлэ, үзэгдэлэй удхада таруулан хоноодог hэн. Набтархан бэетэй, ташарайгүй, оромгүй хүхюутэй тэрэ илангаяа жаахан хүбүүдэй (травестийнэ) гү, али басагадай рольдо гоёор таарадаг байгаа: А. Салынскиин «Барабанщица» соо Сашка, А. Гайдарай «Р.В.С.» соо Жиган, Б-М. Пурбуевай «Сасуутан» соо Рэгзэмаа.

Шогтой, зугаатай, арадай гэмээр дүрэнүүдые бүтээдэг Уладаева ёhотойл арад зоной тон дуратай зүжэгшэн болоо hэн. Тэрэнэй hүүлшын ажалнууд соо тон hонирхолтойнь Ф. Буляковай «Хүгшэд хадамда гаран алдаба» гэhэн зүжэг соохи Авдотьиин роль. Найруулан табигша В. Кондратьев зүжэгтөө хуушанай артистнуудые хабаадуулаа: Ц-Д. Пурбуевые, Г. Бутухановые Абдуллагай рольдо, Ц. Уладаева, БХ. Рабданова, Л. Дугарова, М. Зоригтуева, Д. Дамдинова, Д. Батомункуева ба С. Шарапова гэгшэдые наhатайшуулай гэрэй ганса бэетэй аад, хамаг юумые hайн тээшэнь бододог, хүнгэн, хүхюун хүгшэдэй рольдо дуудаа. Тэрэ зүжэгынь бүхы республикын хото, хүдөөгэй харагшадай халуун талархалда хүртэhэн байна.

Буряадай соёл, уралалай түүхэдэ Цыремжээ Уладаева ганса зүжэгшэн бэшэ, мүн аргагүй бэрхэ дуушан гэжэ мэдээжэ. Тэрэ тон hайн хоолойтой байhанайхи, адли тэгшээр ород, буряад дуунуудые, монгол ба совед хүгжэм зохёогшодой дуунуудые дуулажа ябаа. БГТРК-гай нөөсэдэ дуунуудайнь буулгабари хадагалагдан, үндэhэн хүгжэмэй уралалай алтан жасын эдлэл болон элсэнхэй, мүн «Баян талын аялга» гэhэн хүгжэмтэ дамжуулгада Оросой Холбооной габьяата зүжэгшэн Цыремжээ Уладаевагай гүйсэдхэhэн дуунууд зэдэлжэл байдаг юм. Илангаяа арадай дунда Содном Дашеевич Будажапов Цыремжээ Уладаева хоёрой сугтаа дуэдээр дууладаг дуунууд hайшаагдадаг. Аха ба дунда үеын зон мүнөө болотор тэдэнэй дуулаhан «Эхэ тухай дуунда» аргагүй дуратай юм. Тэрэниие арад зон «буряадай гургалдай» гэжэ дэмы нэрлээгүй.

Москвада үнгэрhэн Буряадай соёл, уралалай ба уран зохёолой хоёрдохи Декадада театрайнгаа харуулhан зүжэгүүдтэ 1969 ба 1976 онуудаар хабаадалсаа, мүн 1965, 1972, 1978 онуудаар Хальмагай АССР болон Монгол орон руушье гастролёор театртаяа хамта ябалсаа.

1999 оной декабриин 14-дэ оройдоо hанагдашагүйгөөр, наhанайнгаа аяар 47 жэлнүүдые түрэл театртаа зорюулаад, алтан дэлхэйhээ халин ошоо. Харагшад Цыремжээ Уладаева тухай ёhотой зүжэгшэн, «арадай гүн сооhоо гараhан бэлигэй эрдэни» байhыень дурсаhаар.