Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Балдаков Бадма
- Буряадай Гүрэнэй Ленинэй орденто СССР-эй арадай зүжэгшэн Г. Ц. Цыдынжаповай нэрэмжэтэ оперо болон баледэй академическэ театрай зүжэгшэн (дуушан)
Буряадай элитэ дуушан Бадма Мелентьевич Балдаков Буряад ороной оперно соёлой хүгжэлтын эхин шатада байһан хүнүүдэй нэгэн гээшэ.
Бадма Балдаков 1918 ондо Буряад-Монголой АССР-эй Хурамхаан нютагта Мелентий Николаевич, Сыбжид Дулбаевна Балдаковтоной бүлэдэ түрэһэн юм. 1938 ондо Буряадай театральна-хүгжэмэй hургуулиин дуунай таһаг (багшанарынь — Н. Н. Шатров Н. В. Владимирский хоёр) дүүргэмсээрээ, буряадай драматическа театрай бүридэлдэ ороод байхадань, театрынь удангүй хүгжэмтэ-драматическа гэжэ нэрэтэй болоһон байна.
Энэ үедэ бүхы Буряад орон 1940 ондо Москвада үнгэрхэ түрүүшын Арбан хоногто эдэбхитэйгээр бэлдэжэ байһан, тиигээд бэлигтэй залуу дуушанда харюусалгатай даабари үгтэһэн юм. Арбан хоногой үедэ табигдаха П. Берлинскиин «Баяр» гэһэн хүгжэмтэ драмада Хаанай дүрэ, М. Фроловой «Энхэ-Булад баатар» оперодо Буумал хаанай дүрэ тэрэ бэлдээ. Мүн тоглолтодошье бэлдэһэн байба, тиихэдээ В. Морошкиной «Буряад-Монгол» гэжэ кантата Клавдия Гомбоева-Языковатай хамта дуулаһан юм. Арбан хоногой дүнгѳѳр дуушан «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагдаа бэлэй.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ Бадма Балдаков фронт дээрэ сэрэгшэдэй урда тоглолтодо оло удаа эдэбхитэйгээр хабаадалсаһан юм.
1942 ондо Буряадай хүгжэмтэ-драматическа театр ажалаа дахинаа ябуулжа эхилһэн байна. Балдаковто П. И. Чайковскийн «Евгений Онегин» соо Гремин тайжын дүрэ, Ш. Гуногой «Фауст» соо Мефистофелиин дүрэ даалгагдажа, тэдээнээ ялас гэмээр гүйсэдхэһэн юм. Дуушан «Баяр», «Энхэ-Булад баатар» оперонуудта дууладаг һэн. 1943 ондо театртаяа Монгол ороноор нүүдэл тоглолто-наадануудтай ябахадаа, Монголой Засаг Газарай Хүндэлэлэй тэмдэгээр шагнагдаһан юм.
1950-дахи онуудай хахадаар дуушан зохёохы замайнгаа эгээл орьёлдо хүрэһэн ябаа. Москвагай гүрэнэй хүгжэм дуунай дээдэ hургуулида Н. И. Сперанскийн ангида 1946-1948 онуудта һуралсал гараһан, хэдэн ехэ-ехэ дүрэнүүдтэ дуулаһан байна. Энэ хадаа М. Мусоргскиин «Борис Годунов» соо Пимен, С. Рахманиновай «Алеко» соо наһатай цыган, Н. Римский-Корсаковой «Царская невеста» соо Собакин хүпеэс, Ш. Гуногой «Фауст» соо Мефистофель, П. И. Чайковскийн «Евгений Онегин» соо Гремин тайжа, М. Фроловой «Энхэ-Булад баатар» соо Буумал хаан.
1959 ондо Москвада үнгэрһэн хоёрдохи Арбан хоногто Бадма Балдаков А. Бородинай «Игорь тайжа» соо Галицкий тайжые, Д. Аюшеевэй, Б. Майзелиин «Побратимы» соо Иван Дубов хасагые гүйсэдхэһэн байна. Арбан хоногто амжалтатайгаар хабаадаһанай түлѳѳ Бадма Мелентьевич Балдаковто Ородой Холбооной Уласай арадай зүжэгшэнэй үндэр нэрэ зэргэ олгогдоһон юм.
Оперын солист А. Даргомыжскийн «Русалка» соо Мельнигэй, Т. Хренниковэй «Шуурганай үедэ» гэжэ оперо соо Фрол Баевые, Л. Книпперэй «Байгал дээрэ» гэhэн оперо соо Хүсэтые, А. Рубинштейнэй «Демон» соо Гудалые, Д. Вердиин «Аида» соо Рамфисые болон бусад дүрэнүүдые тон һайханаар дууладаг байhан юм.
Тоглолтонуудташье дуулахадаа, тэрэ үеын харашадай хэлэһээр, ехэ зохид һэн. Буряад ороной хүгжэмэй соёлой түүхэдэ буряад шүлэгүүд дээрэ бэшэгдэһэн Бадма Балдаковой гүйсэдхэһэн дуунууд онсо һуури эзэлдэг. Тэрэ тоодо ѳѳрынь бэшэһэн үгэ дээрэ зохёогдоһон дуунуудай дунда «Инагтаа» (1957 он) гэһэн дууниинь анха түрүүшынхиеэ зэдэлхэһээ эхилээд, Буряад орондоо эгээл дуратай дуунуудай нэгэн болоһон байдаг.
1964 ондо Бадма Балдаков театрһаа болижо, хүгжэм дуунай эмхи зургаанда ажалда ороһон юм. Буряадай элитэ дуушанай дурасхаалда Улаан-Үдэдэ Ородой Холбооной Уласай арадай зүжэгшэн Бадма Мелентьевич Балдаковай нэрэмжэтэ дуушадай мүрысѳѳн үнгэржэ байдаг...
«Дуулахадань, зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэжэ һуухаш, нэгэн гэбэл бархирха, үгы гэбэл энеэхэ дуран хүрэхэ. Хоолойнь ямар нэгэн таагдашагүй оньһотой бэлэй» — гэжэ СССР-эй арадай зүжэгшэн Л. Л. Линховоин дурсан хэлэhэн юм.
«Шагнагшадтаяа уулзаха бүридѳѳ ёһотой уралалтай уулзалгын баяр асардаг шанга һайхан хоолойтой дуушад дэлхэй дээрэ тиимэ хоморшье бэшэ. Гэбэшье заримдаа эхэ байгаалимнай юунтэйшье зэргэсүүлхээр бэшэ, ори ганса, дабташагүй оньһотой, һайхан тембртэй хоолой мүндэлүүлдэг. Россиин арадай зүжэгшэн, буряадай элитэ дуушан Бадма Мелентьевич Балдаков иимэл онсо, гайхамшагтай дээгүүр бас хоолойтой байһан юм. Үгын хүсѳѳр дамжуулмаар бэшэ, нэгэ талаһаа зѳѳлэншье, нүгѳѳ талаһаа эрид хатуушье хоолойгоороо зохёохы замайнгаа гушаад жэлэй туршада шагнагшадайнгаа зүрхэ сэдьхэлыень дүүрэн эзэлдэг байһан гээшэ... » (О. И. Куницын, уралал шэнжэлэлгын кандидат, Ородой Холбооной Уласай соёлой габьяата ажал ябуулагша, хүгжэм шэнжэлэгшэ, профессор)
Бадма Балдаков 1918 ондо Буряад-Монголой АССР-эй Хурамхаан нютагта Мелентий Николаевич, Сыбжид Дулбаевна Балдаковтоной бүлэдэ түрэһэн юм. 1938 ондо Буряадай театральна-хүгжэмэй hургуулиин дуунай таһаг (багшанарынь — Н. Н. Шатров Н. В. Владимирский хоёр) дүүргэмсээрээ, буряадай драматическа театрай бүридэлдэ ороод байхадань, театрынь удангүй хүгжэмтэ-драматическа гэжэ нэрэтэй болоһон байна.
Энэ үедэ бүхы Буряад орон 1940 ондо Москвада үнгэрхэ түрүүшын Арбан хоногто эдэбхитэйгээр бэлдэжэ байһан, тиигээд бэлигтэй залуу дуушанда харюусалгатай даабари үгтэһэн юм. Арбан хоногой үедэ табигдаха П. Берлинскиин «Баяр» гэһэн хүгжэмтэ драмада Хаанай дүрэ, М. Фроловой «Энхэ-Булад баатар» оперодо Буумал хаанай дүрэ тэрэ бэлдээ. Мүн тоглолтодошье бэлдэһэн байба, тиихэдээ В. Морошкиной «Буряад-Монгол» гэжэ кантата Клавдия Гомбоева-Языковатай хамта дуулаһан юм. Арбан хоногой дүнгѳѳр дуушан «Хүндэлэлэй тэмдэг» орденоор шагнагдаа бэлэй.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ Бадма Балдаков фронт дээрэ сэрэгшэдэй урда тоглолтодо оло удаа эдэбхитэйгээр хабаадалсаһан юм.
1942 ондо Буряадай хүгжэмтэ-драматическа театр ажалаа дахинаа ябуулжа эхилһэн байна. Балдаковто П. И. Чайковскийн «Евгений Онегин» соо Гремин тайжын дүрэ, Ш. Гуногой «Фауст» соо Мефистофелиин дүрэ даалгагдажа, тэдээнээ ялас гэмээр гүйсэдхэһэн юм. Дуушан «Баяр», «Энхэ-Булад баатар» оперонуудта дууладаг һэн. 1943 ондо театртаяа Монгол ороноор нүүдэл тоглолто-наадануудтай ябахадаа, Монголой Засаг Газарай Хүндэлэлэй тэмдэгээр шагнагдаһан юм.
1950-дахи онуудай хахадаар дуушан зохёохы замайнгаа эгээл орьёлдо хүрэһэн ябаа. Москвагай гүрэнэй хүгжэм дуунай дээдэ hургуулида Н. И. Сперанскийн ангида 1946-1948 онуудта һуралсал гараһан, хэдэн ехэ-ехэ дүрэнүүдтэ дуулаһан байна. Энэ хадаа М. Мусоргскиин «Борис Годунов» соо Пимен, С. Рахманиновай «Алеко» соо наһатай цыган, Н. Римский-Корсаковой «Царская невеста» соо Собакин хүпеэс, Ш. Гуногой «Фауст» соо Мефистофель, П. И. Чайковскийн «Евгений Онегин» соо Гремин тайжа, М. Фроловой «Энхэ-Булад баатар» соо Буумал хаан.
1959 ондо Москвада үнгэрһэн хоёрдохи Арбан хоногто Бадма Балдаков А. Бородинай «Игорь тайжа» соо Галицкий тайжые, Д. Аюшеевэй, Б. Майзелиин «Побратимы» соо Иван Дубов хасагые гүйсэдхэһэн байна. Арбан хоногто амжалтатайгаар хабаадаһанай түлѳѳ Бадма Мелентьевич Балдаковто Ородой Холбооной Уласай арадай зүжэгшэнэй үндэр нэрэ зэргэ олгогдоһон юм.
Оперын солист А. Даргомыжскийн «Русалка» соо Мельнигэй, Т. Хренниковэй «Шуурганай үедэ» гэжэ оперо соо Фрол Баевые, Л. Книпперэй «Байгал дээрэ» гэhэн оперо соо Хүсэтые, А. Рубинштейнэй «Демон» соо Гудалые, Д. Вердиин «Аида» соо Рамфисые болон бусад дүрэнүүдые тон һайханаар дууладаг байhан юм.
Тоглолтонуудташье дуулахадаа, тэрэ үеын харашадай хэлэһээр, ехэ зохид һэн. Буряад ороной хүгжэмэй соёлой түүхэдэ буряад шүлэгүүд дээрэ бэшэгдэһэн Бадма Балдаковой гүйсэдхэһэн дуунууд онсо һуури эзэлдэг. Тэрэ тоодо ѳѳрынь бэшэһэн үгэ дээрэ зохёогдоһон дуунуудай дунда «Инагтаа» (1957 он) гэһэн дууниинь анха түрүүшынхиеэ зэдэлхэһээ эхилээд, Буряад орондоо эгээл дуратай дуунуудай нэгэн болоһон байдаг.
1964 ондо Бадма Балдаков театрһаа болижо, хүгжэм дуунай эмхи зургаанда ажалда ороһон юм. Буряадай элитэ дуушанай дурасхаалда Улаан-Үдэдэ Ородой Холбооной Уласай арадай зүжэгшэн Бадма Мелентьевич Балдаковай нэрэмжэтэ дуушадай мүрысѳѳн үнгэржэ байдаг...
«Дуулахадань, зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэжэ һуухаш, нэгэн гэбэл бархирха, үгы гэбэл энеэхэ дуран хүрэхэ. Хоолойнь ямар нэгэн таагдашагүй оньһотой бэлэй» — гэжэ СССР-эй арадай зүжэгшэн Л. Л. Линховоин дурсан хэлэhэн юм.
«Шагнагшадтаяа уулзаха бүридѳѳ ёһотой уралалтай уулзалгын баяр асардаг шанга һайхан хоолойтой дуушад дэлхэй дээрэ тиимэ хоморшье бэшэ. Гэбэшье заримдаа эхэ байгаалимнай юунтэйшье зэргэсүүлхээр бэшэ, ори ганса, дабташагүй оньһотой, һайхан тембртэй хоолой мүндэлүүлдэг. Россиин арадай зүжэгшэн, буряадай элитэ дуушан Бадма Мелентьевич Балдаков иимэл онсо, гайхамшагтай дээгүүр бас хоолойтой байһан юм. Үгын хүсѳѳр дамжуулмаар бэшэ, нэгэ талаһаа зѳѳлэншье, нүгѳѳ талаһаа эрид хатуушье хоолойгоороо зохёохы замайнгаа гушаад жэлэй туршада шагнагшадайнгаа зүрхэ сэдьхэлыень дүүрэн эзэлдэг байһан гээшэ... » (О. И. Куницын, уралал шэнжэлэлгын кандидат, Ородой Холбооной Уласай соёлой габьяата ажал ябуулагша, хүгжэм шэнжэлэгшэ, профессор)