Зүжэгшэд ба хүгжэмшэд
Базарсадаев Ким
- Буряадай Гүрэнэй Ленинэй орденто СССР-эй арадай зүжэгшэн Г. Ц. Цыдынжаповай нэрэмжэтэ оперо болон баледэй академическэ театрай зүжэгшэн (дуушан)
Элитэ оперно дуушан Ким Иванович Базарсадаев 1937 оной апрелиин 22-то Буряад-Монголой АССР-эй Хойто-Ага (мүнөө Үбэр-Байгалай хизаарай Агын Буряадай тойрог, Агын аймаг) нютагта түрэhэн намтартай. 17-ой байхадаа, П. И. Чайковскиин нэрэмжэтэ Улаан-Yдын дунда мэргэжэлэй хүгжэмэй hургуулиин дуунай таhагта ороhон юм. Түрүүшынь багша hаяхан Лениградай хүгжэм дуунай дээдэ hургуули дүүргэhэн, Буряад-Монголой АССР-эй арадай зүжэгшэн, Буряадай оперо болон баледэй театрай зүжэгшэн, залуухан Һасаран Линховоин байhан. Хүгжэмэй hургуулида hуража байха үедөө бэлигтэй оюутан Ким Базарсадаев Буряадай дуушадай мүрысөөндэ илажа гараhанай удаа, эндээ үшөө hураха сагайнгаа жэл үлөөд байгаашье hаа, Лениградай Н. А. Римский-Корсаковой нэрэмжэтэ гүрэнэй хүгжэм дуунай дээдэ hургуулида орожо, тэрэнээ 1963 ондо дүүргэhэн байна.
Ленинградай хүгжэм дуунай дээдэ hургуулида профессор И. И. Плешаковай класста hуража гараhан юм. Иван Иванович Плешаков багшань Марийнска театрай гол бас хоолой ябаhан, агууехэ Шаляпинтай сугтаа зүжэгүүдтэ дууладаг байhан. Оперно дуунай олон багшанар болон элитэ оперно дуушад, тэрэ тоодо Һасаран Линховоин, энэл багшада hураhан юм.
Нева мүрэн дээрэ оршодог хото, дуушанай тэмдэглэhээр, Ким Базарсадаевта гансашье залуу наhанайнь бэшэ, харин хүгжэмтэ шэдиин үлгы боложо үгэhэн байна, эндэл анха түрүүшынхиеэ зохёохы ажалай охи абаhан хүн юм. Тэрээнтэй суг hураhан нүхэдыень нэрлэхэдэ, Елена Образцова, Владимир Атлантов, Ирина Богачева, Николай Охотников гэгшэд болоно. Табадахи ангида Ким Базарсадаев М. И. Глинкын нэрэмжэтэ Ородой Холбооной дуушадай мүрысөөндэ илагшадай тоодо ороhон юм. Энээнhээ урид 1959 ондо Москвада үнгэрhэн Буряадай уралал болон уран зохёолой хоёрдохи Арбан хоногто хабаадаhан. Энэл үедэ Хельсинкидэ уласхоорондын дуушадай мүрысөөнэй дипломант боложо шалгараа. Дээдэ hургуулиингаа hүүлшын ангиин оюутан байгаад, Ленинградай филармоническа таhагай Ородой Холбооной нүүдэл тоглолтын нэгэдэлэй дуушан болоhон, Марлен Дитрихтэй нэгэ тоглолтодо дуулаhан, Белоруссяар Клавдия Ивановна Шульженкотэй нүүдэл тоглолтодо ябалсаhан юм. Дээдэ hургуулияа дүүргээд, А. В. Александровэй нэрэмжэтэ Совед Армиин дуун болон хатарай Улаан тугта шуулгын дуушанаар уригдажа, тэндээ жэлэй туршада, 1965-1966 онуудта хүдэлhэн юм.
Түрэл орондонь дуушаниие Буряадай оперо болон баледэй академическэ театр хүлеэжэ абаhан байна. Энэл театртай хуби заяагаа холбожо, дүшэн жэлэй туршада бүхэдэлхэйн, ородой оперно классикын басай эгээ ехэ партинуудые бултыень гүйсэдхэжэ, хэдэ-хэдэн ялас гэмэ дүрэнүүдые мүндэлүүлжэ шадаа.
Ким Базарсадаев Молдавида, Азербайджанда, Москвада үнгэрhэн Ородой Холбооной Уласай уралалай болон уран зохёолой үдэрнүүдтэ (1973, 1983 онууд), Свердловскдо «Лениградай хабар» гэhэн фестивальда хабаадаhан юм. Холын 1963 ондо, үшөө дээдэ hургуулида hуража байхадаа, Зүблэлтэ гүрэнэй залуу зүжэгшэдэй бүридэлдэ Швеци ошоhон юм. «Бүлэгэй эгээл hонин зүжэгшэдэй нэгэн Ким Базарсадаев байгаа», — Стокгольмын нэгэ hонин бэшэhэн байдаг. Буряад ороной дуушанай Англиин, Норвегиин, Чехословакиин, Гвинейн, Франциин, Финляндиин, Монгол ороной, Хитадай, Японой олон тоото тоглолтын танхимууд соо дуулахадань, хододоо халуун альга ташалгаар угтадаг байhан. Базарсадаевай дуунуудай жаса элдэб ондоо үе сагай, маягай зохёогшодой гурбан зуугаад дуунай зохёолнуудhаа бүридэдэг hэн.
К. И. Базарсадаев уралалда туйлаhан амжалтануудайнгаа, ниитын ехэ ажал ябуулhанайнгаа түлөө Арадуудай хани барисаанай, Хүндэлэлэй орденуудаар, Монгол ороной «Хүндэлэлэй тэмдэг» медаляар шагнагдаhан юм.
СССР-эй арадай зүжэгшэн (1981), М. И. Глинкын нэрэмжэтэ Ородой Холбоной дуушадай мүрысөөнэй дипломант, Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат К. И. Базарсадаев гээшэ оперно искусствын бэлигтэйшүүлэй тоодо ородог, тиихэдээ хоморой hайханшье, шангашье хоолойтой, зүжэгшын бэрхэ шадабаритай гэжэ тэмдэглэгдэдэг байhан юм. Мэдээжэ оперно найруулагша И. М. Туманов дуушаниие дэлхэйн элитэ басуудай нэгэн гэжэ нэрлэhэн байдаг.
«Аялга» гэжэ үйлэдбэриин нэгэдэл СССР-эй арадай зүжэгшэн Ким Базарсадаевай гүйсэдхэhэн хүгжэмэй зохёолнуудтай хэдэн диск (пластинка) гаргаhан юм. 1986 ондо СССР-эй Түбэй сэнхир дэлгэсээр буряадай элитэ дуушанай зохёохы замда зорюулагдаhан «Байгал дээрэхи гэрэл» гэжэ фильм дамжуулагдаhан байна.
1988 онhоо К. И. Базарсадаев Ородой хүгжэмэй ниигэмэй Буряадай таhагай түрүүлэгшээр хүдэлhэн. 1988 онhоо 2002 он болотор СССР-эй арадай зүжэгшэн Л. Л. Линховоиной нэрэмжэтэ дуушадай Уласхоорондын мүрысөөнэй шүүлгын бүлэгэй түрүүлэгшэ ябаhан. 1998 онhоо Буряад Уласай Соёлой яаманай зүбшэлэгшөөр ажаллаhан. Энээнhээ гадуур 1994-1998 онуудта Буряадай Гүрэнэй оперо болон баледэй академическэ театрай захиралаар, Ородой Холбооной хүгжэмэй ниигэмэй хүтэлбэриин гэшүүнээр хүдэлhэн намтартай. КПСС-эй Буряадай обкомой гэшүүнээр hунгагдаhан (1978 онhоо коммунис намай гэшүүн байгаа).
Абынгаа ажалые Эржен басаганиинь, Буряадай Гүрэнэй СССР-эй арадай зүжэгшэн Г. Ц. Цыдынжаповой нэрэмжэтэ оперо болон баледэй академическэ театрай дуушан, мүн Саяан хүбүүниинь, Санкт-Петербургын сэрэгэй тойрогой Дуун болон хатарай шуулгын дуушан, үргэлжэлүүлжэ ябанад.
Буряад орондо үгэржэ байдаг К. И. Базарсадаевай нэрэмжэтэ залуу оперно дуушадай Уласхоорондын мүрысөөн (эхилхэдээ можо нютагууд хоорондын мүрысөөн байhан аад) мартагдашагүй үйлэ хэрэг болоhон байна. Тус мүрысөө СССР-эй арадай зүжэгшэн К. И. Базарсадаевай нэрэмжэтэ Соёлой жаса (жасын юрэнхылэгшэ — дуушанай наhанайнь нүхэр Серафима Даниловна Базарсадаева) Буряадай гүрэнэй СССР-эй арадай зүжэгшэн Г. Ц. Цыдынжаповой нэрэмжэтэ оперо болон баледэй академическэ театртай хамта үнгэргэдэг.
Түрэл Агадань нэрыень мүнхэлжэ, Агын уралалай hургуулида мэдээжэ дуушанай нэрэ олгогдонхой.
Ким Базарсадаевай байгуулhан дүрэнүүдэй жасаhаа:
А. Даргомыжскиин «Русалка» соо Мельник
А. Бородинай «Князь Игорь» соо Галицкий
М. Мусоргскиин «Хованщина» соо Досифей
М. Мусоргскиин мэдээжэ оперо соо Борис Годунов
П. Чайковскиин «Евгений Онегин» соо Гремин
П. Чайковскиин «Иоланте» соо Рене
Ш. Гуногой «Фауст» соо Мефистофель
Дж. Вердиин «Аида» соо Рамфис
Дж. Вердиин «Дон Карлос» соо Король Филипп
Дж. Вердиин «Аттила» соо Аттила
И. Дзержинскиин «Тихий Дон» соо Григорий Мелехов
И. Дзержинскиин «Судьба человека» со Андрей Соколов
А. Холминов «Оптимистическэ трагеди» соо Вожак
Б. Ямпилова «Прозрение» со Намжил
Б. Ямпиловай «Сильнее смерти» соо Бадма
М. Фроловой «Энхэ-Булад Баатар» сооБуумал-хаан, Солмон-баатар
Б. Ямпиловай «Цыремпил Ранжуров» со Василий болон бусад.
«Ким Базарсадаев сэдьхэлэй ямаршье байдал дамжуулха шэдитэй аялгын баян янзануудтай абьяас шанга хоолойтой (үргэн хилэнүүдтэй үндэр бас) байhан. Хоолойнь ирагуу hайхан, нэгэ талаhаа зөөлэншье, нүгөө талаhаа эрид хатуушье, жэгтэй гоёор, баритон шахуу дээгүүр абажа дуулаха шадабаритай байгаа», — гэжэ хүгжэм шэнжэлэгшэ, профессор О. И. Куницын бэшэhэн байха юм.
«Ким Базарсадаев агуу шанга, ирагуу hайхан, хэмжэшэгүй үргэн хилэнүүдтэ бас хоолойтой дуушан», — гээд Иосиф Кобзон хэлэhэн байдаг.
Ленинградай хүгжэм дуунай дээдэ hургуулида профессор И. И. Плешаковай класста hуража гараhан юм. Иван Иванович Плешаков багшань Марийнска театрай гол бас хоолой ябаhан, агууехэ Шаляпинтай сугтаа зүжэгүүдтэ дууладаг байhан. Оперно дуунай олон багшанар болон элитэ оперно дуушад, тэрэ тоодо Һасаран Линховоин, энэл багшада hураhан юм.
Нева мүрэн дээрэ оршодог хото, дуушанай тэмдэглэhээр, Ким Базарсадаевта гансашье залуу наhанайнь бэшэ, харин хүгжэмтэ шэдиин үлгы боложо үгэhэн байна, эндэл анха түрүүшынхиеэ зохёохы ажалай охи абаhан хүн юм. Тэрээнтэй суг hураhан нүхэдыень нэрлэхэдэ, Елена Образцова, Владимир Атлантов, Ирина Богачева, Николай Охотников гэгшэд болоно. Табадахи ангида Ким Базарсадаев М. И. Глинкын нэрэмжэтэ Ородой Холбооной дуушадай мүрысөөндэ илагшадай тоодо ороhон юм. Энээнhээ урид 1959 ондо Москвада үнгэрhэн Буряадай уралал болон уран зохёолой хоёрдохи Арбан хоногто хабаадаhан. Энэл үедэ Хельсинкидэ уласхоорондын дуушадай мүрысөөнэй дипломант боложо шалгараа. Дээдэ hургуулиингаа hүүлшын ангиин оюутан байгаад, Ленинградай филармоническа таhагай Ородой Холбооной нүүдэл тоглолтын нэгэдэлэй дуушан болоhон, Марлен Дитрихтэй нэгэ тоглолтодо дуулаhан, Белоруссяар Клавдия Ивановна Шульженкотэй нүүдэл тоглолтодо ябалсаhан юм. Дээдэ hургуулияа дүүргээд, А. В. Александровэй нэрэмжэтэ Совед Армиин дуун болон хатарай Улаан тугта шуулгын дуушанаар уригдажа, тэндээ жэлэй туршада, 1965-1966 онуудта хүдэлhэн юм.
Түрэл орондонь дуушаниие Буряадай оперо болон баледэй академическэ театр хүлеэжэ абаhан байна. Энэл театртай хуби заяагаа холбожо, дүшэн жэлэй туршада бүхэдэлхэйн, ородой оперно классикын басай эгээ ехэ партинуудые бултыень гүйсэдхэжэ, хэдэ-хэдэн ялас гэмэ дүрэнүүдые мүндэлүүлжэ шадаа.
Ким Базарсадаев Молдавида, Азербайджанда, Москвада үнгэрhэн Ородой Холбооной Уласай уралалай болон уран зохёолой үдэрнүүдтэ (1973, 1983 онууд), Свердловскдо «Лениградай хабар» гэhэн фестивальда хабаадаhан юм. Холын 1963 ондо, үшөө дээдэ hургуулида hуража байхадаа, Зүблэлтэ гүрэнэй залуу зүжэгшэдэй бүридэлдэ Швеци ошоhон юм. «Бүлэгэй эгээл hонин зүжэгшэдэй нэгэн Ким Базарсадаев байгаа», — Стокгольмын нэгэ hонин бэшэhэн байдаг. Буряад ороной дуушанай Англиин, Норвегиин, Чехословакиин, Гвинейн, Франциин, Финляндиин, Монгол ороной, Хитадай, Японой олон тоото тоглолтын танхимууд соо дуулахадань, хододоо халуун альга ташалгаар угтадаг байhан. Базарсадаевай дуунуудай жаса элдэб ондоо үе сагай, маягай зохёогшодой гурбан зуугаад дуунай зохёолнуудhаа бүридэдэг hэн.
К. И. Базарсадаев уралалда туйлаhан амжалтануудайнгаа, ниитын ехэ ажал ябуулhанайнгаа түлөө Арадуудай хани барисаанай, Хүндэлэлэй орденуудаар, Монгол ороной «Хүндэлэлэй тэмдэг» медаляар шагнагдаhан юм.
СССР-эй арадай зүжэгшэн (1981), М. И. Глинкын нэрэмжэтэ Ородой Холбоной дуушадай мүрысөөнэй дипломант, Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат К. И. Базарсадаев гээшэ оперно искусствын бэлигтэйшүүлэй тоодо ородог, тиихэдээ хоморой hайханшье, шангашье хоолойтой, зүжэгшын бэрхэ шадабаритай гэжэ тэмдэглэгдэдэг байhан юм. Мэдээжэ оперно найруулагша И. М. Туманов дуушаниие дэлхэйн элитэ басуудай нэгэн гэжэ нэрлэhэн байдаг.
«Аялга» гэжэ үйлэдбэриин нэгэдэл СССР-эй арадай зүжэгшэн Ким Базарсадаевай гүйсэдхэhэн хүгжэмэй зохёолнуудтай хэдэн диск (пластинка) гаргаhан юм. 1986 ондо СССР-эй Түбэй сэнхир дэлгэсээр буряадай элитэ дуушанай зохёохы замда зорюулагдаhан «Байгал дээрэхи гэрэл» гэжэ фильм дамжуулагдаhан байна.
1988 онhоо К. И. Базарсадаев Ородой хүгжэмэй ниигэмэй Буряадай таhагай түрүүлэгшээр хүдэлhэн. 1988 онhоо 2002 он болотор СССР-эй арадай зүжэгшэн Л. Л. Линховоиной нэрэмжэтэ дуушадай Уласхоорондын мүрысөөнэй шүүлгын бүлэгэй түрүүлэгшэ ябаhан. 1998 онhоо Буряад Уласай Соёлой яаманай зүбшэлэгшөөр ажаллаhан. Энээнhээ гадуур 1994-1998 онуудта Буряадай Гүрэнэй оперо болон баледэй академическэ театрай захиралаар, Ородой Холбооной хүгжэмэй ниигэмэй хүтэлбэриин гэшүүнээр хүдэлhэн намтартай. КПСС-эй Буряадай обкомой гэшүүнээр hунгагдаhан (1978 онhоо коммунис намай гэшүүн байгаа).
Абынгаа ажалые Эржен басаганиинь, Буряадай Гүрэнэй СССР-эй арадай зүжэгшэн Г. Ц. Цыдынжаповой нэрэмжэтэ оперо болон баледэй академическэ театрай дуушан, мүн Саяан хүбүүниинь, Санкт-Петербургын сэрэгэй тойрогой Дуун болон хатарай шуулгын дуушан, үргэлжэлүүлжэ ябанад.
Буряад орондо үгэржэ байдаг К. И. Базарсадаевай нэрэмжэтэ залуу оперно дуушадай Уласхоорондын мүрысөөн (эхилхэдээ можо нютагууд хоорондын мүрысөөн байhан аад) мартагдашагүй үйлэ хэрэг болоhон байна. Тус мүрысөө СССР-эй арадай зүжэгшэн К. И. Базарсадаевай нэрэмжэтэ Соёлой жаса (жасын юрэнхылэгшэ — дуушанай наhанайнь нүхэр Серафима Даниловна Базарсадаева) Буряадай гүрэнэй СССР-эй арадай зүжэгшэн Г. Ц. Цыдынжаповой нэрэмжэтэ оперо болон баледэй академическэ театртай хамта үнгэргэдэг.
Түрэл Агадань нэрыень мүнхэлжэ, Агын уралалай hургуулида мэдээжэ дуушанай нэрэ олгогдонхой.
Ким Базарсадаевай байгуулhан дүрэнүүдэй жасаhаа:
А. Даргомыжскиин «Русалка» соо Мельник
А. Бородинай «Князь Игорь» соо Галицкий
М. Мусоргскиин «Хованщина» соо Досифей
М. Мусоргскиин мэдээжэ оперо соо Борис Годунов
П. Чайковскиин «Евгений Онегин» соо Гремин
П. Чайковскиин «Иоланте» соо Рене
Ш. Гуногой «Фауст» соо Мефистофель
Дж. Вердиин «Аида» соо Рамфис
Дж. Вердиин «Дон Карлос» соо Король Филипп
Дж. Вердиин «Аттила» соо Аттила
И. Дзержинскиин «Тихий Дон» соо Григорий Мелехов
И. Дзержинскиин «Судьба человека» со Андрей Соколов
А. Холминов «Оптимистическэ трагеди» соо Вожак
Б. Ямпилова «Прозрение» со Намжил
Б. Ямпиловай «Сильнее смерти» соо Бадма
М. Фроловой «Энхэ-Булад Баатар» сооБуумал-хаан, Солмон-баатар
Б. Ямпиловай «Цыремпил Ранжуров» со Василий болон бусад.
«Ким Базарсадаев сэдьхэлэй ямаршье байдал дамжуулха шэдитэй аялгын баян янзануудтай абьяас шанга хоолойтой (үргэн хилэнүүдтэй үндэр бас) байhан. Хоолойнь ирагуу hайхан, нэгэ талаhаа зөөлэншье, нүгөө талаhаа эрид хатуушье, жэгтэй гоёор, баритон шахуу дээгүүр абажа дуулаха шадабаритай байгаа», — гэжэ хүгжэм шэнжэлэгшэ, профессор О. И. Куницын бэшэhэн байха юм.
«Ким Базарсадаев агуу шанга, ирагуу hайхан, хэмжэшэгүй үргэн хилэнүүдтэ бас хоолойтой дуушан», — гээд Иосиф Кобзон хэлэhэн байдаг.