Хүхэ үнгэ

    Хүхэ үнгэ тэнгэриин, далайн үнгэ, үндэр ба гүнзэгын бэлгэ тэмдэг. Улаан үнгэдэ ороходоо, хүхэ үнгэ хүнэй тэсэбэри хатуужуулдаг, бодолго түрүүлдэг гэжэ психологууд тэмдэглэнэ. Буряад зон хүхэ үнгые ехэ үлзытэй үнгэ гэдэг. Хүхэ манхан тэнгэри гэжэ анханһаа хойшо хэлэдэг. «Үндэр тэнгэри – эсэгэмнай, үлгэн дэлхэй эхэмнай» гэжэ хэлэдэг. Эрэ хүнэй баруун тала һэеы гэр соо анхан хүхэ үнгөөр тодорхойлогдодог байһан гээшэ. Хүхэ тэнгэри – эсэгэ, ногоон газар – эхэ гэһэн ёһоор, эхэнэрэй зүүн тала ногоон үнгөөр тэмдэглэгдэнэ. Буряад малгайн орой хүхэ үнгэтэй. Энэ хадаа тэнгэри эгүүридэ мүнхэ гэһэн удхатай. Юундэ хүхэ үнгэдэ монгол зон, илангаяа буряад зон дуратай байгааб гэһэн асуудалда манай мэдээсэгшэ иимэ харюу үгэнэ: «Хүхэ мүнхэ тэнгэри хубилхагүй, тэнгэриһээ дээдэ, тэнгэриһээ мүнхэ, тэнгэриһээ хүсэтэй юумэн оршолон дэлхэй дээрэ үгы гэжэ урданай зон хэлэдэг байһан. Тиимэһээ хүхэ үнгэ хамагһаа эрхим гэжэ тоологдодог» (Р. Эрдэнийн). Дууһашагүй хүхэ мүнхэ тэнгэри гэһэн һанаа арадай дуун баталжа байна:
    «Хүхэ мүнхэ огторгой 
    Хүтэлш үгы хогоосон. 
    Хүмүүнэй бэе олобошье 
    Мүнхэ бэшэ хогоосон».

    Хүхэ үнгэ уһанай үнгэ болоно. Уһан тухай «гарта баригдахагүй хүхэ торгон, газарта шэнгэдэггүй хүхэ торгон» гэһэн таабари бии. «Дайдын хүхэ морин даруу эмээлтэй» гэһэн таабари уһанай хүхэ үнгэ тэмдэглэнэ. Эмээл гээшэнь хүүргэ болоно.

    Эрдэмтэн Н. Жуковская дүрбэн зүг дүрбэн үнгэтэй холбоно:
    Хойто — хара 
    Баруун – сагаан 
    Зүүн – хүхэ 
    Урда – улаан.

    Үнгэ бүхэн арад зонтой холбоотой. Хара түгэд, сагаан солонгос, хүхэ монгол, улаан хитад гэдэг. «Монголшууд өөрыгөө зүүн зүгтэ хаража, хүхэ монголнуудбди гэжэ нэрлэнэ. Онон, Хэрлэн мүрэнэй хоорондо оршоһон монголшуудай тоонто нютаг Чингис хаанай Харахорин гэжэ хотын зүүн тээ оршодог байна» (Жуковская, 1988, 36). Харин И. Урбанаевагай һанамжаар, монгол зон хүхэ бэшэ, харин шара арад болоно. Тэдэ өөһэдыгөө тэгэндэ, газарай хүйһэндэ табиха ёһотой байгаа:

	хара	
сагаан	шара	хүхэ
	улаан	

     Манай һанамжаар эндэ хүхэ үнгэ эльгэлдэг монголшууд гол шара үнгэ эзэлжэ тэгэндэ һуухадаа, шара үнгэёо зүүн зүгэй хүхэ үнгөөр андалдаба. Зүүн зүгтэ байһан Хитад орон шара хитад гэжэ нэршэбэ. Шара хитад тухай И. Урбанаева иигэжэ бэшэнэ: «по бурятским преданиям по всему Прибайкалью жили хара-монголы. Ольхонские старики буряты до сих пор знают места сражений шара-хитад с хара монголами (Урбанаева, 1995, 102). Хара-монгол гэжэ эндэ буряад-монгол нэрлэгдэнэ гэжэ һананабди. Тиигэбэшье хүхэ үнгэ буряад угсаатанай эхи табиһан тэмдэг гэжэ нэмэхэ байнабди. Хүхэ тэнгэридэ элин ябаһан хун шубуун гарбалтай хори-буряад хүхэ, хүхэ бухада һүгэдэдэг хонгоодор, булагад угсаатан хүхэ, хүхэ номин Байгал далайһаа гараһан гутаар эсэгэтэй эхирэд зон хүхэ гэжэ хэлэхэ һанаан байна.

    Харин Н. Жуковская иимэ хубаари нэмэнэ: 
    хойно – хара – түгэд 
    урда – улаан – хитад 
    баруун – сагаан – солонгос 
    зүүн – хүхэ – монгол 

    Монгол профессор Дулам ондоо янзын хубаари зүг болон үнгөөр илгаруулна: 
    Хойно – 99 тэнгэри – хүхэ 
    Урда – 77 тэнгэри – хүрин 
    Баруун – 55 тэнгэри – сагаан 
    Зүүн – 44 тэнгэри – хара эреэн 

    Шажан тухай хэлэбэл, «Хитадта нэгэ зарима дасануудта хүхэ орхимжо хэдэрһэн, хүхэ хубсаһатай ламануудай маани уншажа һуухые харахат» гэжэ Р. Эрдэнийн мэдээсэнэ. Энэ мэдээсэл монгол профессор Дуламай үгэнүүдээр баталнабди: «Religions are sүmbolised bү cоlоurs, red (tantra), үellоw (Lamaism), black (Sһamanism), wһite (Cһristian) and blue (Cһinese Buddһism)» (Дулам, 2000, 70). Эндэ Буддын шажан хүхэ гэгдэнэ.

    Үльгэр туужа соо хүхэ зүһэтэй амитад тухай хэлэгдэхэдээ ехэнхидээ һайн гүүлэдэг: хүхэ мэлзэн моритой Мэньелтэ Мэргэн, халзан хүхэ моритой Хүхэлдүүр Мэргэн. Булагад, хонгоодорнуудай хүндэлдэг Буха ноён баабай хүхэ үнгэтэй. «Хүндэ хүхэ буха харагдабал һайн, олон ан алагдаха, хэрбээ харагдаагүй хадань, ан олдохогүй» гэһэн урданай зоной үгэ бии» (Буряадай түүхэ бэшэгүүд, 1999, 98). Эгэтын дасанай хийдэй сахюусан Шойжил сэнхир буха унанхай юм.

    Арадай аман зохёол дээрэ жэшээлэн хүхэ үнгэ хаража үзэе. Ехээр айха, һүрдэхэдөө, хүхэ сагаан болоно гэдэг. Үбэлэй нюдэн хүхэ гэхэдээ, хүйтэндэ хүн юумэ обёорхогүй гэжэ ойлгонобди. Сагаан үһэ үнэһэн хүхэ үһэн гэжэ хэлэдэг. Үнэһэн хүхэ шарайтай гэхэдээ үлбэр гэһэн удхатай. «Уудаг хүнэй һудаһан хүхэ, унадаг хүнэй шарай хүхэ». «Үншэн хүнэй зүһэнь хүхэ, үтэлһэн мориной нюдэн хүхэ». Хүхэ мяхан гэжэ муу шанартай мяха хэлэдэг ушар бии. Хүхэ ханяадан гэжэ хобхорхоо болишоһон ханяада хэлэдэг. Хүхэ уһан гэжэ үлүү гараһан ехэ бороо тэмдэглэдэг. Хүхэ бала болотороо унаа гэһэн үгэ бии. Хүхэ ямаан, тиигээд үшөө ганса гээ һаа, үгытэй байдал тэмдэглэнэ. «Үндэр уулын хормойдо, үргэн голой тохойдо, ганса хүхэ ямаатай үбгэн һамган хоёр ажаһууһан юм ха» (Цыренжапов, 1986, 44). Монгол зон баһа хүхэ ямаа үнэржэхэгүйн бэлгэ тэмдэг гэнэ. «Ямаанай хүхэ, соохор зүсэм бол үржихүйн бэлгэдэл зүсэм болно» (Дулам, 2000, 146). Хүхэ гэһэн үгэтэй холбоотой хараалай үгэнүүд бии. «Басаган гэжэ хүхэ үлэгшэншни гэртээ бии гү?» (Намсараев, 1986, н.1, 11). Эндэһээ уламжалан хэлэбэл, хүхэ үнгэ муу шэнжэтэй гэжэ тобшолнобди. Ондоо арадтай сасуулбал хүхэ үнгэ зарима ушарта муу шэнжэтэй юм. «Немец зон хүхэ үнгэтэй фартуктай эхэнэртэй харгыдаа уулзабал, талаан буруутаха гэдэг» (С. Пенкерт). Япон арадай Кабуки театрай шолмос боложо наадаһан эхэнэрнүүд хүхэ үнгөөр нюураа шэрдэдэг юм.

    Тиигэбэшье хүхэ үнгэ буряад зоной гол дуратай үнгэнүүдэй нэгэн болоно. Буряадууд хүхэ үнгэтэй хубсаһанда анхан сагһаа хойшо дуратай байһан. «Аламжа Мэргэн» гэһэн үльгэр соо иимэ үгэнүүдые олонобди: «Үүлэн торгон дэгэл, манан торгон нэмэргэ» Абхай хүүхэн Дангинада тэнгэриһээ бууба. Манан, үүлэн гэхэдээ сэнхир хүхэ үнгэ заана. Харалтуур хаанай хүбүүн Эрхэ Торомжуу «үнгыень харахада, үүлэ мана татуулһан ура магнал дэгэл үмдэбэ» (Намсараев, 1987, н.2, 45). Урда сагта эхэнэрнүүд ехэнхидээ хүхэ, хара, хүрин үнгэтэй хубсаһа үмдэдэг байһан. Улаан, шара үнгэ хорюултай байһан гээшэ ааб даа. Иимэ нэгэ үреэл бэри болохоо байһан басаганда хэлэдэг:
    «Хүхэ торго хүшэн ерээрэй, 
    Хүрьгэн хүбүүндэ мүргэн ерээрэй».

    Хүхэ ногоон хяаг шэмэтэй юм. «Хүхэ ногоон угтахал даа» гээд тээгэлхэдээ дууладаг. Хүхэ ногооной уняар юун бэ гэһэн таабари бии. Энэ хадаа шэмэ болоно. Хүхэ номин шулуун хэрүүл хэлэ сараха, амгалан байдал хурылха заяатай.

    Согсолон хэлэбэл, буряад зоной ухаан бодол, сэбэр эрмэлзэл, сагаан сэдьхэл, дууһашагүй газар дайда хүхэ үнгөөр тодорхойлогдоно.

    Европодо хара зоной шуһантай адлишаахада, гарбал ехэтэнэй шуһан сэнхир хүхэ гэжэ зарима зон үнэншэдэг байһан. Эрдэмтэ эхэнэрнүүдые мүнөөшье хүрэтэр «хүхэ оймһон» гэжэ нэрлэдэг, юундэб гэхэдэ арбан табадахи зуун жэлдэ эрдэм шудалһан эхэнэрнүүд хүхэ оймһо үмдэхэ ёһотой байһан.