Шара үнгэ

    Буддын шажанда лама санаартан шара хубсаһатай. Христиан шажанда шара үнгэ наранай ба бурханай тэмдэг. Хутагта гэгээн Иосиф ба Пётр алталмал шара үнгэтэй хубсаһа нэмэрһээр зурагдадаг. Харин урбагша Иосифай хубсаһан шаб шара бэшэ, ногообтор шара үнгэтэй. Ногообтор шара үнгэ урбалта, атаа жүтөө тэмдэглэдэг.

    Шарын шажан ба харын шажан гэжэ илгардаг. Хара – бөө мүргэлэй, зүүн зүгэй дүшэн дүрбэн тэнгэриин үнгэ зүһэ болоно. Шарын шажан тухай Аюша Очирой «Буряадай түүхэ бэшэгүүд» соо иигэжэ бэшэнэ: «Буддын шажаниие шүтэгшэ буряадууд бэе, хэлэн, сэдьхэл гурбанай арбан хара нүгэлтэ үйлые сээрлэдэг байна. Ами абарха, үгэльгэ үгэхэ, үнэниие үгүүлхэ, туһалха сэдьхэл түрүүлхэ гэхэ мэтын арбан сагаан буянта үйлэ хэхые оролдожо ябаха һургаалтай байна» (Буряадай түүхэ бэшэгүүд, 1998, 15). «Буряад-монгол угсаатанай бурхан шажан гэжэ мэдэхэгүй үедэ Абадай Сагаан хаан гэжэ байһан юм. Нэгэтэ Абадай сагаан хаанай хүлдэнь үбшэнтэй юумэн гаража, ехээр тулиһан байгаа. Энэ үедэ шара хубсаһатай хубилгаан хутагта, үндэр түрэлтэй, шарын шажанай дэлгэрхэ газараар аяншалжа ябаһан хүн хааниие аргалба. Тиигээд нүгэл буян хоёр бии юм гэжэ хаанда ойлгуулжа, нютагтаа шарын шажан дэлгэрхыень дурадхаад ябаа ха. Шажан дэлгэрүүлхын тула бурхан, ном, лама гурбые гуйжа асарха хэрэгээр Абадай Сагаан хаан Баруун Жуу ошобо» (Р. Эрдынеев). Иигэжэ Баруун Жууһаа бурхан, хубараг, ном гурбан асарагдажа, шарын шажан дэлгэрһэн түүхэтэй. Үльгэрлэбэл, иимэ байна:
    «Шэхэр далай нютагтай, 
    Шэгэмүниин шажантай, 
    Буйр далай нютагтай, 
    Бурхан Буддын шажантай» 
    (Монголой буряадуудай үльгэрнүүд (1992, 1988, 2). 
    «Шара дэгэл шалхалзуулжа, 
    Шанам малгай һэгсэлжүүлжэ, 
    Манан хөөргэ ялалзуулжа» 
    (Намсараев, н.2, 310).

    Ламанарай хубсаһан улаан ба шара үнгэтэй гэжэ хэлэнэбди. «Дээдэ зиндаатай ламанарай хубсаһанай зүйлдэ шара үнгэ ородог» (Эрдэни лама). Энэ мэдээсэл Цырен Эрдынеевай архивай материал баримтална: «Ламы в основном носят одежду коричневого цвета, у утверждённых штатных лам, получивших высшее образование, одежда жёлтого цвета» (Р-1746, оп.1, д.16).

    Богдо Зонховын шабинарые «шара малгайтан» гэдэг байһан. Зандан-Жуу бурханиие залажа асарһан Эрдэнийн соржые магтажа, нэгэ хууршан морин хуур дээрэ иигэжэ дуулаһан гэхэ:
    «Шара торгон дэгэл хүлхэлзүүлжэ, 
    Шара торгон малгай дэлбэлзүүлжэ, 
    Шаажан дэлбэгэр хүүргэ ялалзуулжа, 
    Ябаһан соржо гэгээн багша янзатай» 
    (Эрдэнийн Р.).

    Шара хадаг – бүхы мууе зайсуулхын, бурхан шажанаа үргэхэ хүсэлтэй. Бурханда, ламада баридаг. Хүхэлдүүр Мэргэнэй хүбүүн Хүрзэ тайжа «алда ута алтан хадагаа гаргаад, даяаншада барина» (Хүхэлдүүр Мэргэн). Ламада шара хадаг бариха заншал эртэ урда сагһаа хойшо сахигдадаг тухай уран зохёол гэршэлжэ байна: «Бадмын Янжуудай эбхэмэл шара торгон хадаг ламахайда барина» (Цыбиков, 1996, 19).

    Буряад арадта шара үнгэ наранай тэмдэг болоно. «Алтан наран унтархагүй, арад зон нугархагүй» гэһэн оньһон үгэ бии юм. «Шарахан сэсэгэй һалбарха шангахан наранай хүсэн лэ. Шамбалын орондо түрэхэмнай шангахан буянай хүсэн юм» (арадай дуун). Алтан шара наран, уураг шара наран гэдэг. «Алтан шарга газаа, аргамжын үзүүр досоо» — гэһэн наранай туяа тухай таабари бии юм. Үшөө нэгэ байгаалиин үзэгдэл абаад үзэхэдэ, алтан шара намар гэдэгбди. Намарай халууниие ондоогоор шара набшын халуун, шара набшын үе гэдэг. «Үндэр хадын һүүдэр буляан, үргэн шара талые манаруулна» гэжэ мориной соло соо буряад нютагай тала зураглагдана. Добо шарлуулха гэхэдээ, ажаһууха, ажамидарха гэһэн үгэ болоно.

    Шара үнгые алтатай сасуулжа хэлэдэг. Алтан гэһэн үгэтэй олон шухала үгэнүүдые холбожо болоно. Жэшээнь: алтан амин, алтан бэе, алтан гар, алтан дэлхэй, алтан гадаһан, алтан гургалдай, алтан үгэ, алтан шарга морин, алтан ташуур (гэжэ сахилгааниие хэлэдэг). Алтан аша гэжэ хүбүүе, мүнгэн аша гэжэ басагые хэлэдэг ушар бии.

    Уг гарбал харахада, шара үнгэтэй холбоотой 11 эсэгын Галзуудай табан шара гэлсэдэг. Энээн тухай «Буряадай түүхэ бэшэгүүд» соо иимэ мэдээсэл олобобди: «Хори уладай Оросой хаанда хамжаанһаа хойшо 79 жэл болобо. Хори улад Хоридой Мэргэн ноёной хоёрдугаар гэргэнһээ түрэһэн табан хүбүүд нэгэ эхэтэй тула, эхын нэрэһээ уламжалан 5 шара галзууд хэмээн нэрлэгдэдэг» (Буряадай түүхэ бэшэгүүд, 1998, 10). Эндэ Шаралдай хатанай табан хүбүүд тухай хэлэгдэнэ. Табан шара галзуудтанда: галзууд, шарайд, гушад, хүбдүүд, хуасай ородог.

    Эдихэ юумэн сооһоо шара тоһон ехэ һайн шанартай эдеэн болоно. Шара тоһоор бурханда зула баридаг. «Шандаманита шара тоһон» гэжэ «Хэедээр Мэргэн» гэһэн үльгэр соо хэлэгдэнэ. Энэ үльгэр соо Шаргалта Мэргэн араг яһан болоод, Хэедээр Мэргэнэй үхэжэ хэбтэхэдэ, «эжынгээ үгэһэн шара тоһо амандань дуһаана. Яһанһаань мяхан ургана. Тэрэнэй һүүлээр баһа нэгэ дуһаана. Мяханһаань арһан ургана. Тэрэнэй хойто бэедэ баһа нэгэ дуһаана – үнгэ шарай ороно» (Улигеры хори-бурят, 1988, 66). Эдеэшэг һайн сайе шара улаахан сай гэдэг. Жэшээнь: «Шандаганай шабардама, шанагын байма үдхэн, шара улаахан сайгаа шанажа, болгожо ууба» (Ц. Дон, 1988, 299). Араанайнгаа шарлатар эдибэб гэхэдээ, садатараа эдибэб гэһэн удхатай.

    Шара маахай гэжэ галзуу баабгайе нэрлэдэг. Шара тэхэ гээд, багахан үхибүүдэй бэе бэеэ нэрлэхэ ушар үзэгдэдэг. Энэ ушар Тэхэ шара Манжалайһаа удхатай гэхэ һанаан байна. Бөө мүргэлдэ Тэхэ шара Манжалай үнэр баянай, хүбүүдээр олон болохо тэмдэг гэлсэдэг. «Шара тэхэ – (букв. «рыжий козёл») – обряд возрастного посвящения мальчика 10-12 лет, который должен был притащить на спине на место ритуальной церемонии жертвенного козла» (Зомонов, 1997, 126).

    Шара гэһэн үгэ ажабайдалай эхи татаһан эхын һүнтэй сасуулмаар: «Амтан шара уурагаа татан татан хүхүүлэгшэ эхэ минуу» (арадай дуун). Үльгэрлэбэл, Хүхэлдүүр Мэргэн Хүрзэ тайжа хүбүүгээ Мэньелэн луугаа хатанайнгаа сээжын алтан уураг хүхүүлжэ һэгээрүүлнэ. Абай Гэсэрэй газар дээрэ түрэһэн үйлэ иимэ алтан, мүнгэн үгэнүүдээр зураглагдана:
    «Наран-Гоохон хатанай 
    Уураг сагаан һүниинь 
    Урдаһандал болобо. 
    Эхын алтан хээли 
    Нэмэһэндэл болобо. 
    Баабайн мүнгэн сэргэ 
    Заяаһандал болобо» 
    (Абай Гэсэр, 89).

    «Эхын алтан хээли, эсэгын мүнгэн баханаһаа» түрүүшын хүнүүд бии болоо гэһэн үгэтэй.

    Шара уһан хүдэлөө гэхэдээ, хүл гар шархирхада, шарын бусалхада хэлэдэг. Хорлуулшаһан Хэедээр Мэргэнэй хорон бэеһээнь гарахадаа, шара уһан боложо гарана: «Зосоо тээһээнь бэеһээнь газаа тээшээ шэнгэн, шара уһан шэжэгэнэжэ, гоожоно» (Улигеры хори-бурят, 1988, 91). Хүхэлдүүр Мэргэнэй дайсан муу шэнжэтэй Шаргадаан хаанай эди шэди «орог шара шубуун боложо ерэжэ, ангаймни дээжэ обтолоо» — гэжэ дала шатаахада үзэгдэбэ. Эндэ шара үнгэ муу юумэ эрхимлэхэеэ һанаһан зониие, амитадые зураглана. «Митурай шара мангадхай, Даньял шара мангадхай, Ута шара Изы, Хорото шара могой г.м.» (Уланов, 1963, 23).

    Европын арад зондо шара үнгэ хоёр удхатай. Сайбар шара үнгэ наранай үнгэ болоно. Ногообтор шара үнгэ буруу үзэл, урбалга гэһэн удхатай. Немец арадта атаа жүтөөн хара бэшэ шара үнгөөр тэмдэглэгдэнэ. Ородууд «чёрная зависть», немецүүд «шара атаархал» гэдэг. Ехээр сухалаа хүнэй хүрэхэдэнь, буряад зон уулагар улаан болотороо сухалдаба, харин немецүүд «sicһ grun und gelb argern» шара ногоон болотороо сухалдаба гэдэг.