Хара үнгэ

    Б. Сэрсэгмаа «сагаан үнгые түмэн үнгөөр хубилжа шададаг хадань, эхэ үнгэ гэнэ. Хара үнгэ дахяад ондоо үнгөөр хубилжа шададаггүй ушарһаа адаг үнгэ гэжэ тоологдобо». (Сэрсэгмаа Б.//Дүхэриг.–2004.-5 февр.). Тиигэбэшье хара сагаан үнгэ эсэгэ эхэ үнгэнүүд гэжэ бүхы дэлхэйн арад зон тоолодог. Хара эсэгэ, сагаан эхэ болоно.

    Олон арад зоной аман зохёолдо хара үнгэ муу гэһэн удхатай. Американ индейцүүдтэ хара үнгэ хойто зүг, уйдхар, гашуудал тэмдэглэнэ. Буряад, япон болон хитад арад хара үнгэ баһа хойто зүгтэй, үбэлтэй холбоно.

    Манай буряад арадта хара үнгэ муушье, һайншье удхатай. Байгаалида хара үнгэ муу – хара үүлэн, хара боро хии бараан, харалган зуд. Урдань халдабаритай үбшөөр үбдэһэн айлай газаа хара туг хададаг байһан. Хара үнгэтэй юумэ бэлэглэхэгүй гэжэ оролдодог. Хэрбэеэ заатагүй бэлэглэбэл, дээрэнь сагаан үнгөөр оройлхо ёһотой. «Хара уһан, хаташаһан хара хилээмэн, хара хэлэтэй һамган г. м., хүнэй харгы алдуулһан, ой ухааниие балартуулһан хатуу хара архи» (Намжилон, 2001, 67) гэжэ хара үнгэ муушалагдана. Хара үдэр гэхэдээ муу саг тэмдэглэнэ гэжэ Ш-Н. Цыденжапов ород-буряад толи соогоо тэмдэглэнэ. Зурхайда хара үдэр гэжэ тэрсүүд, модон хохи үдэрые хэлэдэг.

    Хара һанаатай зон тухай үльгэр соо иигэжэ хэлэгдэнэ: «Хүхэ тэнгэриин хара барагдаха, хүн амитанай хара барагдахагүй» (Абай Гэсэр, 483). Саргал ноён эдэ үгэнүүдээр Абай Гэсэр ашаяа Шарайдай гурбан хаашуулһаа һэргылнэ.

    Дүшэн дүрбэн тэнгэринэр иимээр зураглагдана:
    «Хара балай тэнгэришүүл 
    Хара мана татуулан 
    Хара соохор мэдээндээ 
    Хаахиралдан ерэбэ» 
    (Абай Гэсэр, 53).

    Эдэ тэнгэринэрэй нэрэнүүд хара үнгэтэй холбоотой байна: Балар-Хара, Уняар-Хара, Хара-Соохор, Буртан-Хара, Хайра-Хара, Бөөлүүр-Хара.

    Атай Улаан тэнгэри хара һанаа һанаалжа, үһөө нэхэхэ гэжэ бодобо:
    «Хара һаналаар хардажа, 
    Халуун шуһа жүрөөдэбэ. 
    Боро һаналаар бордожо, 
    Булин шуһа һануулба» 
    (Абай Гэсэр, 63).

    Атай Улаан тэнгэриин амаргал хүзүүнһээнь таһарһан Гал Нурман хаанай юһэн зуун шолмонууд, наян хара шүдхэрнүүд, гурбан зуун шолмонууд, гушан хара шүдхэрнүүд «хара соохор моритой, хара хирбээ һахалтай, хара зубсаа хубсаһатай, хара хэрмэн залаатай, хара түмэр тогоотой, хара бөөһэн эдеэтэй» гэгдэнэ (Абай Гэсэр, 103).

    Хара Зутан абгын муу зан иимэ үгэнүүд элирүүлнэ:
    «Хара ехэ һанаатай, 
    Хайр муухай дотортой, 
    Хара үүлэн харгытай, 
    Харын зэрлиг номотой 
    Хара Зутан абга» 
    (Абай Гэсэр, 193).

    Булган Жабхай дангина Хэедээр Мэргэндэ хэлэнэ ха: «Болдоор Мэргэн ахамни намайе нэхэжэ ерэбэ гэжэ зүүдэлбэлби. Һай хаража ерээ һаань, сагаан үүлэн дэлгэрхэ, муу һанажа ерээ һаань, хара үүлэн гараха» (Улигеры хори-бурят, 44). Эндэ байгаалиин үзэгдэл хүндэ адли хүсэ шадалтай гэһэн һанаан бии.

    «Хара юумэн хараараа, сагаан юумэн сагаанаараа. Хара һанаатай хардаашад, хүндэ хоро мууе хээшэд нюдэндэ харагдажа, гарта баригдадаг юм гэжэ юрөөл хэлэхэ болоходоо Ядуу Доржо хэлэбэ» (Тороев, 1994, 33). Хара һанаан тухай үльгэр домог дууряан Н. Ангараева иигэжэ бэшэнэ: «Мүнөө үе саг үнэн зүбэй агаартай ерэжэ, хүн зоной бүхы хара һанаан, дабхар сохилтоор хэһээгдэхэ тухай засаг баригшадта, ши, Найдалма, хэлэхэ ёһотойш» (Ангараева, 1996, 40).

    Хоёр хара мэнгэ – арга бэлиг түгэлдэр гэһэн удхатай, түбһэн юумэндэ диилдэхэгүй шанга мэнгэ юм. Харин ондоо удхатай үгэнүүдые Г-Д. Дамбаевай зохёол соо олонобди: «Хоёр хара мэнгэтэй. Хажуудахи эрэдээ хатуу мэнгэ гэлсэдэг» (Г-Д. Дамбаев, 1973, 27).

    Хабарай хара һалхин гэжэ шанга һалхи тэмдэглэдэг.

    Гансал өөр тухайгаа бодоод байдаг хүниие буряадууд иигэжэ хэлэдэг: хара амияа хараха, хара бэеэ хааха, хара тархяа хараха. Хара гэһэн үгөөр хүниие тэмдэглэхэдээ, муу һанаатай, залхуу, һалан, хобууша, али бүхы муу шэнжэтэй хүниие элирхэйлдэг. Жэшээнь:
    «Гэрэй муухай дарамта, 
    Гэдэгэр хара һамгандаа 
    Гэмэрэн байжа хэлэбэ» 
    (Намсараев, 1988, н.3, 8).

    Хара гэһэн үгэтэй холбоотой хараалай үгэнүүд бии: хара эмэ, хара нохой. Муу юумэндэ, аюул осолдо ороходоо, хара һабарта орохо гэдэг. Хүниие хүдөө гаргахадаа, хара шоройдо оруулба гэдэг.

    Гурбан хара иимээр хэлэгдэдэг: «Үндэр хадын үбэр хара, үншэн хүнэй эльгэн хара, үгытэй хүнэй хото хара». «Буряты печаль, тоску, душевные переживания передают словами «эльгэн харлаба» — буквально, «печень почернела» или «досоомни харлаба» — «почернело в груди» (Шаракшинова, 1959, 114).

    Дүрбэн хара иимээр харагдана: «Үтэлһэн мориной урал хара, үмхи хуһанай гол хара, өөнтэг хүнэй һанаан хара, өөдэгүй эрын хэрэг хара».

    Үхэр хара буряад болон оросой хара буряад гэһэн үгэ бии. Үйлын үрёор гурбан газар хубаагдашаһан буряадууд сооһоо Монголой ба Хитадай буряад угсаатан ёһо заншалаа алдаагүй, эхынгээ хэлэ нангинаар абажа ябана гээшэ. Нангин түрэһэн хэлэеэ, һүр һүлдэёо алдаха туйлдаа хүрөөд байһан оросой буряадые хара гэнгүй яахаб даа!

    Эрдэмтэн Н. Л. Жуковская хойто зүгтэ Түбэд орониие табяад, хара үнгөөр тэмдэглэнэ. Түбэд ороной зониие буряадууд хара түгэд гэдэг. Гэршэ болгон Х. Намсараевай зохёол табия:
    «Түбэд ороной гэлсэдэг 
    Түргэн хара дооромбо» 
    (Намсараев, 1988, н.3, 312). 
    «Хара муухай түбэдтэ 
    Хатан Дулмаяа буляалгабаб» 
    (Намсараев, 1988, н.3, 317). 

    Хара муухай гэжэ эндэ яһатанай шэнжэ хэлээ бэшэ, харин хүнэй абари зан тухай хэлэгдэнэ.

    «Хара үнгэ хүнгэ бэшэ – хүндэ, хүндэшье һаа һайханай һайхан эндэ» — гэжэ Б. Юндунов хара үнгэ һайхан шэнжэтэй гэжэ бэшэнэ. Хара үнгэ һайнай шэнжэ гэжэ немец арад гэрэй хоолой сэбэрлэдэг хуу хөө болошоһон хүниие (трубочист) харабал ехэтэ баярладаг. «Тоһотойһоо тогоон хара, бэлигтэйһээ бэрхэ хара, амтатайһаа архи хара» гэжэ юртэмсын гурбан соо хэлэгдэдэг. Хара үнгэ баһа хэрэгтэй үнгэ юм. Нохой тухай хэлээ һаа, хара үһэтэй нохой шэнжэ янза һайтай. «Шар, цагаан, саарал зүсмийн нохой хотондо байлгаад байвал, хонь мал алдах болуужин гэж зүрх цагаан хар, дүрвэн нюдтэй халтар нохойгоор малаа мануулдаг билээ» (Дулам, 2000, 71). Шара, һаарал, сагаан нохой хотондоо байлгабал, хони малаа алдажа болохо, зүрхэ сагаан хара нохой, дүрбэн нюдэтэй халтар нохой һайн гэгдэнэ. Ан амитан сооһоо хара үнэгэнэй, хара булганай, хара халюунай арһан ехэ үнэтэй. Хара халюун тухай «Абай Гэсэр» болон «Үбгэн Жэбжээнэй Мэргэн» гэһэн үльгэрнүүд соо хэды дахин хэлэгдэнэ.

    «Халтар халюунай харые харбан барихада яалай. 
    Хаалингуудай удхые хэлэн барихада яалай». 
    (Абай Гэсэр, 146). 

    Гал хара үнэгэн Ахын Бүрэнхаан болодог юм гэлсэдэг.

    Ган гасуур болоод байхада, бороо асарһан хара үүлэн алтан гэжэ тоологдодог. Бороо оруулхын тула африкан арад хара үнгэтэй шубуу болон амита тэнгэридэ үргэдэг байһан байна.

    Хамаг зониие тэжээжэ байһан Эхэ Газарай үнгэ хара, ангажа байһан газарые уһалха ехэ уһатай үүлэнэй үнгэ хара. Бүһэтэй дэгэлэй энгэр гурбан үнгөөр оёгдодог – улаан, хара, хүхэ. Хара үнгэ дэлхэйн хара хүрьһэн гэһэн удхатай.

    Мүнхын хара уһан гэжэ хүниие амидыруулха шэдитэй аршаан тухай үльгэр онтохон соо хэлэгдэдэг. Хара эдеэн – хара шүлэн бэедэ ехэ һайн, хии аргалдаг. Буряад малгай хара һарабшатай, хотогортой. Энэ хотогор соонь тэнгэриин хэшэг тогтодог гэжэ хүн зон үнэншэдэг байһан. Хара малгай тухай үльгэр соо оло дахин хэлэгдэнэ: «Эрхэ Торомжуу хүбүүн хаяабшын шэнээн хара булган малгай үмдэбэ» (Намсараев, 1988, 46). Ногоодой Сэсэн басаган «хара бообор малгайгаа һэгсэд гэжэ һэхэжэ, һэмбэд гэжэ үмдэнэ» (Намсараев, 1988, 17). «Хаан баабай ордон сооһоо морилхонь, хара зон хоёр тээшээ хахаржа, зай табигты!» (Тороев, 1994, 47). Хара зон гэжэ буддын санаартан, хаан, дээдэ тушаалта ноёдһоо гадна зониие нэрлэдэг.

    Өөрынгөө хара хүлһөөр олоһон зөөриие хара зөөри гэдэг. Саг хара гэһэн үгэтэй холбоотой байна. Жэшээнь: хара һүни, хара үглөө, хара эртэ. Хара хүлһэн, хара хүсэн, хара хүдэлмэри – ажалша бүхэриг хүниие элирхэйлнэ. Ехэ хоморой шанга уталгые нагва гүжир гэдэг гэжэ Л. Намжилон тэмдэглэнэ: «Наг – түгэд хэлэн дээрэ хара гэһэн удхатай. Нагва Гүжир – хара үнгэтэй санзай юм» (Намжилон, 2001, 60). «Боро гэртэ богдо, хара гэртэ хаан» гэһэн үгэ, өөрынгөө гэртэ нохойншье һүүл дээрэ гэһэн удхатай.

    Кидань угсаатан дайлалдахадаа, хара үнгэтэй һэеы гэр абаад ябадаг байһан байна. Эндэ хара үнгэ агуу хүсэнэй, айлгаха, хэһээхын тэмдэг гэжэ ойлгонобди. Рерих «Великий всадник» гэһэн зураг дээрээ Чингис хаанай туг хара үнгөөр зураглана.

    Хара үһэтэй, хара нюдэтэй зон буряад арадта сэбэр гүүлэдэг. Мойһон харахан нюдэтэй гээд гоёшоодог. Эндэһээ уламжалан дүн гаргабал, иимэ байна: хара гэһэн үгэ шанга, түрэл, үндэһэн үнгэ болоно.