Асаринарай түбиһөө түрэһэн зон һогтоходоо бэлиндэхэ, тоосолдохо ба наншалдаха. Өөрыгөө нилээд аягүйгөөр харуулхаһаа гадна, атаархуу, жүтөөншэ ба харуу хатуу боложо аашалха.
Тамын оронһоо түрэһэн зон һогтоходоо, нэрэ һурагүй орилхо.
Бэридүүдэй түбиһөө түрэгшэд һогтоходоо, мал шэнги үгэ хэлэхэгүй, дүнгеэ болошоод, дуугарха шадалгүй, гансал үүгэнэдэг.
Шэгэмүүни Будда бурхан багшамнай иигэжэ номноһон: «Олон гутарал ба зоболон үзүүлдэг архиһаа огтолон арсагты!». Тэрэ үшөө иигэжэ хэлэһэн юм: «Дуулагтыл даа, ламанар-шабинарни! Хэрбэеэ хэн нэгэнтнай ногооной үзүүрһээ һанжаһан шүүдэрэйшье шэнээн архи ууг даа, тэрэ шабимни бэшэ болохо. Архи ууһан санаартан үбэштэйрхэ, бэеын, хэлэнэй, бодолой үйлэ хэрэгтэ бэеэ бариха тэсэшэгүй болохо. Хубхай хооһон, аягүй шэрүүнээр шашаха. Сэдьхэлдээ бүхы гутаралнуудые бөөмэйлхэ, тэрэ тоодо хурисал, сухал, харанхы мунхаг, бардам, атаархал, харуу хяһуур г. м. Архи уугаад, мэдээгээ алдаад, үхэдхэн унахадаа, эшхэбтэр байдалда орохо, бөөлжэһэндөө зуурашаһан, ама хамараа нохойдо долёолгохо гү даа, али нюсэгэн зүдэг газарнуудаа олоной үзэмжэдэ табиха. Түрэхэһөөнь тэрээниие хамгаалһан бурхадай тэдээнһээ буруу хараһанһаа, нангин һургаалай дошхон хамгаалагшад-сахюусануудай урмаа хухаран сухалдаһанһаа юутэ юугүй хамарһаань шуһан гараад гү, али хабсагайһаа гү, али моринһоо унажа, уһанай үертэ гү, али түймэртэ абтажа, аймшагтай үхэлөөр хосорхо. Тиихэдээл тэдэ 18 тамада унаха, найман халуун ба найман хүйтэн гэһэн шэнги, тэсэшэгүй удаан мүнхэ тамын зоболониие эдлэхэ.
Таанад асууха байхат: «Мүнхэ тамада хэды шэнээн саг соо байхаб?». Эды шэнээн гэе: «Хайша хайшаа 80 алда кубометр газар малтаад, тэрээнээ үзэмэй үрэһөөр дүүргээд, галаб эрьехэ бүри нэгэ-нэгэ үрэһөөр абабал, нүхэн соохи үрэһэнэй дууһахадал мүнхэ тамын зоболон дүүрэхэ. Гурбан муу түрэлнүүдэй зоболонгууд тухай эндэ хэлэлтэшьегүй ха. Ламанар ба хубарагууд, минии шабинар, соносогтыл даа! Хэрбэеэ архидалгада шунахайрбал, амгалан тэнюуниие олохогүйт, урда хэлэгдэһэн бүхы зоболонгуудые эдлэхэт. «Буддануудта архи үргэдэг, теэд манай уухые хоридог?» – гэхэт. Теэд таанад, Буддын дээгүүр шадабариие туйлаагүйшүүл, бодото байгаалиин үнэнхэ үгэльгые хэрэглэжэ шадахагүйт. Харагтыл даа, жэшээнь, үнэгэн арсалан шэнгеэр холо һүрэхэмни гээд, нюргаа хухарһан тухай, үгы һаа, заахан шубуухайн хаан Гарууди гээшэб гээд, үндэртэ дэгдэхээ һэдэжэ, даляа хухараад үхэһэн тухай үльгэрнүүд. Хэрбэеэ Буддын ундые уужа шадаха болбол, юундэ теэд Буддын Винная соо үгтэһэн сахил журам, Ваджраян соо үгтэһэн хуули, заршамуудые дүүргэхээ хүсэлнэгүйбта?». Нангин шүтөөнэй сахюусадта ламанар архи үргэхэдөө, тэдэнь табан янзын мяхан ба табан зүйлэй амтаахай болохыень үреэлжэ адисладаг, тиихэдэнь үргэл тогтооһон хамгаалагша-сахюусадынь тэдээн дээрэнь хамаг амитадай табан гутаралай хорые нэмэжэ холёод, эхэ зургаан зүйл хамаг амитадые нүгэлһөө сэбэрлэхын тула бултыень уудаг.
Табан янзын мяханай бүридэлдэ хүнэй, мориной, нохойн, үхэрэй ба заанай мяхан ородог. Эдээниие эдихэ уялгатай болонот. Табан зүйлэй амтаахайн бүридэлдэ «үмхэй» ба «угаа үмхэй» – хүнэй шээһэн, бааһан, хүрэнгэ, сэмгэн ба шуһан шэнгэн зүйл ородог. Та энэ муухай бодосын гутамшагые мэдэжэ байжа, амтаахай уунаб гэжэ һанаад, оло дахин ууха болонот. Энээниие хэжэ шадаха болобол, уухадатнай болоно, шадахагүй һаа, – хоригдоно.
Хэрбэеэ архиие табан янзын амтаахай болгодог нюуса ёһолол тарниин али хуби соо бии юм гэжэ һураха болоо һаань, юун гэжэ харюусахабта? Доржечанай (тарниин бурхан) хэлээгүй юумые харюусахалта. Шандаганай толгойдо эбэр ургаа, үрэһэгүй эхэнэр үриие түрөө гэһэншүү юумэн болохо. Бурхан багшын һайн мууе илгаһан һургаал бултанда адли. Тиимэһээ архидалгаһаа оро таһагүй бэеэ бариха хэрэгтэй.
Буддын нангин һургаал шүтэһэн хаан тайжанар, ноёд, бэшэшье дээгүүр тушаалтад, архиин ямар нэрэтэйень шагнагтыл даа!: «Уймарлуулдаг архи», «Хуурмаг эрэлхэг зориг дуудадаг архи», «Дээрэлхүү зантай болгодог архи», «Баярхахые баадхадаг архи», «Зөөригүй болгодог архи», «Болгоомжогүй болгодог архи».
«Уймарлуулдаг архи»
Хэрбэеэ хаашуул ба дээдэ ударидагшад архи уубал, юуниинь һайн бэ, юуниинь мууб гэжэ мэдэхэ юумэгүй тэнэгээр аашалха, буян ба нүгэлые, үнэн ба худалые, үнэн бодото байдал ба эндүүрэлые илгаруулхагүй. Хардалгые элирүүлжэ шадахагүй дээрэһээ дээрэ дурсагдаһан доодо түбиин зоболонгуудые үзэхэ.
«Хуурмаг эрэлхэг зориг дуудадаг архи»
Гурбан эрдэниие бузарлаха нүгэлшөөдэггүйһөө, хаан тайжанарые гомодхоогоод хэһээлгэхээ мэдэхэгүйһөө, хэрэлдээд, наншалдаад, түрэлхид болон нүхэдһөө хахасахаа ойлгохогүйһөө боложо, һогтуу тэрэ өөрыгөө баатар гээшэб гэжэ шэбшэнэ.
«Дээрэлхүү зантай болгодог архи»
Архи уужархёод лэ, доодо түрэлтэн өөрыгөө дээдэ түрэлтэндэл уйгарлаха, юрын хүн аад, амбан һайд, үгытэй аад, баян, тэнэг аад, сэсэн, харанхы мунхаг аад, эрдэмтэн хэбэртэй загнаха.
«Зөөригүй, үгытэй болгодог архи»
Үнэндөө үгэльгын буян тухай угтаашье һанангүй, архиһаа боложо элбэг бардам болошоод, морёо үгэжэрхёод, өөрөө ябаган, хубсаһаяа үгөөд, өөрөө салдаган, эдеэгээ үгөөд, өөрөө хооһон үлэхэ.
«Баярхахые баадхадаг архи»
Архи ууһан хүн һайрхуу: «Би ехэ алта мүнгэтэйб. Намда мал, хогшол зөөри бардам обоо», – гэхэ. Зүгөөр хүнэй эрихэдэнь, хюмһанайшье харые үгэхэгүйл, энэ шоо үзэмөөр.
«Болгоомжогүй болгодог архи»
Архиһаа боложо иимэ болгоомжогүй болошохо: баймга үгэхэ юумэеэ уридшалан үгэжэрхихэ, һүүлдэ хэлэхэ юумэеэ урид хэлэжэрхихэ, сагынь ерээдүйдэ эртүүр найдуулжархиха.
Хэрбэеэ архидажал ябабал:
Нэгэдэхеэр, тэнхээ шадалтнай доройтохо.
Хоёрдохёор, нюур шарайтнай уршалаатажа, туража, зүдэрүү муухай болохо.
Гурбадахяар, хэлэнтнай ээдэлдэжэ, дэмы-дэмы уйгарлахат.
Дүрбэдэхеэр, ухаан балартажа, молхи мохоо болохо.
Табадахяар, танай муу һайн үйлэ хэрэгүүдтнай энэ ба хойто түрэлнүүдтэтнай ямар үрэ дүн асархыень мэдэншьегүй үхэхэт.
Зургаадахяар, энэ түрэлдэтнай бултадаа таниие үзэн ядан доромжолон хэлэхэл: «Үнөөхи нэтэрүү архиншан ерэбэл!».
Долоодохёор, архи гээшэ тон ехэ хорон һэн тула, бэшэ хоронуудай хабаагүйгөөр элдэб үбшэнгүүдые хүргэдэг.
Архиһаа дүрбэн янзын үбшэн болохо: хиирэлгэ, уналга, ухаан муудалга, хүсэ оруулдаг шуһанай гүйдэг һудаһануудай унтарһанһаа үлүү ехэ аргаар шара суглардаг. Бэшэшье шалтагаанаар тэдэ бии болодогшье һаа, ехэнхи ушарта архиин хорлолой хойшолонгууд иимэнүүд: агаарай ехэдэһэнһээ тархи үбдэдэг, амин тээрэдэг, һалгануулдаг, зүүдэндээ харада даруулжа, үхэһэншүүл үзэгдэжэ зобоодог, шара ехэдэһэнһээ боложо, халуун бодохо, тэнхээ тамиргүй, толгой эрьехэ, хоолой һөөлдэхэ, нюдэн улайрха, шээһэн хөөһэтэжэ, ногообтор үнгэтэй болохо. Шүлһэн залхагай ехэдэһэнһээ тархи үбдэхэ, үргэһэн хүрэхэ, бэе дагжа һүрэхэ, хүл, гар бадайрха. Элдэб янзын үбшэнгүүдэй шэнжэ тэмдэгүүд үзэгдэдэг. Эдээн тухай эмнэлгын ном соо харагты.
Наймадахяар, дээрэ хэлэгдэһэнэй ёһоор удаадахи түрэлнүүдтээ гурбан муу түрэлнүүдэй зоболонгуудые эдлэхэт. Хэрбэеэ хүн түрэлдөө бусаа һаа, ухаа муутай, зангаа доройгоор эрьехэт.
Иигэжэл архиин бии болоһон тухай, тэрээнэй хорон тухай хаан тайжада Бадмасамбава номноһон. Тиимэһээ гутаралнуудай бүхы шалтагаанууд мууе хүргэдэг архиһаа оро таһагүй бүрин түгэс арсагты.
Тамын оронһоо түрэһэн зон һогтоходоо, нэрэ һурагүй орилхо.
Бэридүүдэй түбиһөө түрэгшэд һогтоходоо, мал шэнги үгэ хэлэхэгүй, дүнгеэ болошоод, дуугарха шадалгүй, гансал үүгэнэдэг.
Шэгэмүүни Будда бурхан багшамнай иигэжэ номноһон: «Олон гутарал ба зоболон үзүүлдэг архиһаа огтолон арсагты!». Тэрэ үшөө иигэжэ хэлэһэн юм: «Дуулагтыл даа, ламанар-шабинарни! Хэрбэеэ хэн нэгэнтнай ногооной үзүүрһээ һанжаһан шүүдэрэйшье шэнээн архи ууг даа, тэрэ шабимни бэшэ болохо. Архи ууһан санаартан үбэштэйрхэ, бэеын, хэлэнэй, бодолой үйлэ хэрэгтэ бэеэ бариха тэсэшэгүй болохо. Хубхай хооһон, аягүй шэрүүнээр шашаха. Сэдьхэлдээ бүхы гутаралнуудые бөөмэйлхэ, тэрэ тоодо хурисал, сухал, харанхы мунхаг, бардам, атаархал, харуу хяһуур г. м. Архи уугаад, мэдээгээ алдаад, үхэдхэн унахадаа, эшхэбтэр байдалда орохо, бөөлжэһэндөө зуурашаһан, ама хамараа нохойдо долёолгохо гү даа, али нюсэгэн зүдэг газарнуудаа олоной үзэмжэдэ табиха. Түрэхэһөөнь тэрээниие хамгаалһан бурхадай тэдээнһээ буруу хараһанһаа, нангин һургаалай дошхон хамгаалагшад-сахюусануудай урмаа хухаран сухалдаһанһаа юутэ юугүй хамарһаань шуһан гараад гү, али хабсагайһаа гү, али моринһоо унажа, уһанай үертэ гү, али түймэртэ абтажа, аймшагтай үхэлөөр хосорхо. Тиихэдээл тэдэ 18 тамада унаха, найман халуун ба найман хүйтэн гэһэн шэнги, тэсэшэгүй удаан мүнхэ тамын зоболониие эдлэхэ.
Таанад асууха байхат: «Мүнхэ тамада хэды шэнээн саг соо байхаб?». Эды шэнээн гэе: «Хайша хайшаа 80 алда кубометр газар малтаад, тэрээнээ үзэмэй үрэһөөр дүүргээд, галаб эрьехэ бүри нэгэ-нэгэ үрэһөөр абабал, нүхэн соохи үрэһэнэй дууһахадал мүнхэ тамын зоболон дүүрэхэ. Гурбан муу түрэлнүүдэй зоболонгууд тухай эндэ хэлэлтэшьегүй ха. Ламанар ба хубарагууд, минии шабинар, соносогтыл даа! Хэрбэеэ архидалгада шунахайрбал, амгалан тэнюуниие олохогүйт, урда хэлэгдэһэн бүхы зоболонгуудые эдлэхэт. «Буддануудта архи үргэдэг, теэд манай уухые хоридог?» – гэхэт. Теэд таанад, Буддын дээгүүр шадабариие туйлаагүйшүүл, бодото байгаалиин үнэнхэ үгэльгые хэрэглэжэ шадахагүйт. Харагтыл даа, жэшээнь, үнэгэн арсалан шэнгеэр холо һүрэхэмни гээд, нюргаа хухарһан тухай, үгы һаа, заахан шубуухайн хаан Гарууди гээшэб гээд, үндэртэ дэгдэхээ һэдэжэ, даляа хухараад үхэһэн тухай үльгэрнүүд. Хэрбэеэ Буддын ундые уужа шадаха болбол, юундэ теэд Буддын Винная соо үгтэһэн сахил журам, Ваджраян соо үгтэһэн хуули, заршамуудые дүүргэхээ хүсэлнэгүйбта?». Нангин шүтөөнэй сахюусадта ламанар архи үргэхэдөө, тэдэнь табан янзын мяхан ба табан зүйлэй амтаахай болохыень үреэлжэ адисладаг, тиихэдэнь үргэл тогтооһон хамгаалагша-сахюусадынь тэдээн дээрэнь хамаг амитадай табан гутаралай хорые нэмэжэ холёод, эхэ зургаан зүйл хамаг амитадые нүгэлһөө сэбэрлэхын тула бултыень уудаг.
Табан янзын мяханай бүридэлдэ хүнэй, мориной, нохойн, үхэрэй ба заанай мяхан ородог. Эдээниие эдихэ уялгатай болонот. Табан зүйлэй амтаахайн бүридэлдэ «үмхэй» ба «угаа үмхэй» – хүнэй шээһэн, бааһан, хүрэнгэ, сэмгэн ба шуһан шэнгэн зүйл ородог. Та энэ муухай бодосын гутамшагые мэдэжэ байжа, амтаахай уунаб гэжэ һанаад, оло дахин ууха болонот. Энээниие хэжэ шадаха болобол, уухадатнай болоно, шадахагүй һаа, – хоригдоно.
Хэрбэеэ архиие табан янзын амтаахай болгодог нюуса ёһолол тарниин али хуби соо бии юм гэжэ һураха болоо һаань, юун гэжэ харюусахабта? Доржечанай (тарниин бурхан) хэлээгүй юумые харюусахалта. Шандаганай толгойдо эбэр ургаа, үрэһэгүй эхэнэр үриие түрөө гэһэншүү юумэн болохо. Бурхан багшын һайн мууе илгаһан һургаал бултанда адли. Тиимэһээ архидалгаһаа оро таһагүй бэеэ бариха хэрэгтэй.
Буддын нангин һургаал шүтэһэн хаан тайжанар, ноёд, бэшэшье дээгүүр тушаалтад, архиин ямар нэрэтэйень шагнагтыл даа!: «Уймарлуулдаг архи», «Хуурмаг эрэлхэг зориг дуудадаг архи», «Дээрэлхүү зантай болгодог архи», «Баярхахые баадхадаг архи», «Зөөригүй болгодог архи», «Болгоомжогүй болгодог архи».
«Уймарлуулдаг архи»
Хэрбэеэ хаашуул ба дээдэ ударидагшад архи уубал, юуниинь һайн бэ, юуниинь мууб гэжэ мэдэхэ юумэгүй тэнэгээр аашалха, буян ба нүгэлые, үнэн ба худалые, үнэн бодото байдал ба эндүүрэлые илгаруулхагүй. Хардалгые элирүүлжэ шадахагүй дээрэһээ дээрэ дурсагдаһан доодо түбиин зоболонгуудые үзэхэ.
«Хуурмаг эрэлхэг зориг дуудадаг архи»
Гурбан эрдэниие бузарлаха нүгэлшөөдэггүйһөө, хаан тайжанарые гомодхоогоод хэһээлгэхээ мэдэхэгүйһөө, хэрэлдээд, наншалдаад, түрэлхид болон нүхэдһөө хахасахаа ойлгохогүйһөө боложо, һогтуу тэрэ өөрыгөө баатар гээшэб гэжэ шэбшэнэ.
«Дээрэлхүү зантай болгодог архи»
Архи уужархёод лэ, доодо түрэлтэн өөрыгөө дээдэ түрэлтэндэл уйгарлаха, юрын хүн аад, амбан һайд, үгытэй аад, баян, тэнэг аад, сэсэн, харанхы мунхаг аад, эрдэмтэн хэбэртэй загнаха.
«Зөөригүй, үгытэй болгодог архи»
Үнэндөө үгэльгын буян тухай угтаашье һанангүй, архиһаа боложо элбэг бардам болошоод, морёо үгэжэрхёод, өөрөө ябаган, хубсаһаяа үгөөд, өөрөө салдаган, эдеэгээ үгөөд, өөрөө хооһон үлэхэ.
«Баярхахые баадхадаг архи»
Архи ууһан хүн һайрхуу: «Би ехэ алта мүнгэтэйб. Намда мал, хогшол зөөри бардам обоо», – гэхэ. Зүгөөр хүнэй эрихэдэнь, хюмһанайшье харые үгэхэгүйл, энэ шоо үзэмөөр.
«Болгоомжогүй болгодог архи»
Архиһаа боложо иимэ болгоомжогүй болошохо: баймга үгэхэ юумэеэ уридшалан үгэжэрхихэ, һүүлдэ хэлэхэ юумэеэ урид хэлэжэрхихэ, сагынь ерээдүйдэ эртүүр найдуулжархиха.
Хэрбэеэ архидажал ябабал:
Нэгэдэхеэр, тэнхээ шадалтнай доройтохо.
Хоёрдохёор, нюур шарайтнай уршалаатажа, туража, зүдэрүү муухай болохо.
Гурбадахяар, хэлэнтнай ээдэлдэжэ, дэмы-дэмы уйгарлахат.
Дүрбэдэхеэр, ухаан балартажа, молхи мохоо болохо.
Табадахяар, танай муу һайн үйлэ хэрэгүүдтнай энэ ба хойто түрэлнүүдтэтнай ямар үрэ дүн асархыень мэдэншьегүй үхэхэт.
Зургаадахяар, энэ түрэлдэтнай бултадаа таниие үзэн ядан доромжолон хэлэхэл: «Үнөөхи нэтэрүү архиншан ерэбэл!».
Долоодохёор, архи гээшэ тон ехэ хорон һэн тула, бэшэ хоронуудай хабаагүйгөөр элдэб үбшэнгүүдые хүргэдэг.
Архиһаа дүрбэн янзын үбшэн болохо: хиирэлгэ, уналга, ухаан муудалга, хүсэ оруулдаг шуһанай гүйдэг һудаһануудай унтарһанһаа үлүү ехэ аргаар шара суглардаг. Бэшэшье шалтагаанаар тэдэ бии болодогшье һаа, ехэнхи ушарта архиин хорлолой хойшолонгууд иимэнүүд: агаарай ехэдэһэнһээ тархи үбдэдэг, амин тээрэдэг, һалгануулдаг, зүүдэндээ харада даруулжа, үхэһэншүүл үзэгдэжэ зобоодог, шара ехэдэһэнһээ боложо, халуун бодохо, тэнхээ тамиргүй, толгой эрьехэ, хоолой һөөлдэхэ, нюдэн улайрха, шээһэн хөөһэтэжэ, ногообтор үнгэтэй болохо. Шүлһэн залхагай ехэдэһэнһээ тархи үбдэхэ, үргэһэн хүрэхэ, бэе дагжа һүрэхэ, хүл, гар бадайрха. Элдэб янзын үбшэнгүүдэй шэнжэ тэмдэгүүд үзэгдэдэг. Эдээн тухай эмнэлгын ном соо харагты.
Наймадахяар, дээрэ хэлэгдэһэнэй ёһоор удаадахи түрэлнүүдтээ гурбан муу түрэлнүүдэй зоболонгуудые эдлэхэт. Хэрбэеэ хүн түрэлдөө бусаа һаа, ухаа муутай, зангаа доройгоор эрьехэт.
Иигэжэл архиин бии болоһон тухай, тэрээнэй хорон тухай хаан тайжада Бадмасамбава номноһон. Тиимэһээ гутаралнуудай бүхы шалтагаанууд мууе хүргэдэг архиһаа оро таһагүй бүрин түгэс арсагты.