Хүдөөгэй соёл
Ажабайдал булагаар бурьялха
16 февраля 2021
3045
Үнгэрhэн 2020 оной hүүл багта, Шэнэ жэлэй урдахана Түнхэнэй аймагта ажаhуугшад үнинэй хүлеэгдэhэн дүрбэн ехэ бэлэгтэ хүртөө гээд хүндэтэ уншагшадтаа hануулая
«Соёл» гэhэн үндэhэн түсэлэй ашаар Хуурай-hубаг (Толто) нютагай Соёлой байшанай заhабарилгада 3 сая 748 мянган түх. орожо, шэнээр, аятайгаар зохёогдоhон соёлой гуламта нютагаархидые угтан абаа. Хужар нютагай Соёлой байшан «Комплексное развитие сельских территорий» гэhэн гүрэнэй түсэлэй ашаар 3 сая 608 мянган түх. мүнгэндэ хүртэжэ, hэльбэн шэнэлэгдээд, үүдэеэ сэлибэ. Энээнhээ гадна 17 hууритай автобус (3 сая 200 мянган түх.) Хужарай Соёлой байшанда дамжуулагдаа. Хойтоголой (10 сая 189 мянган 980 түх.) болон Шэмхын (6 сая 725 мянган 010 түх.) хүдөөгэй Соёлой байшанууд «Социальное развитие центров экономического роста Дальневосточного федерального округа» гэhэн гүрэнэй үшөө нэгэ түсэлэй ашаар hэльбэн шэнэлэгдээ бшуу.
— Энэ ехэ ажал аймагта үргэлжэлүүлэгдэхэ гээд бусад нютагуудай ажаhуугшад хүлеэнэ ёhотой. 2021-2022 онуудта Түнхэнэй аймагай соёлой ямар эмхи зургаанууд заhабарилагдаха, hэльбэн шэнэлэгдэхэб? — гэhэн асуудалтайгаар аймагай захиргаанай соёлой hалбариие хүтэлэгшэ Светлана Владимировна Тулаевада хандабабди.
— «Соёл» гэhэн үндэhэн түсэлэй шугамаар 2021 ондо Түнхэнэй аймагай Шанаа нютагай Соёлой байшанай заhабарилгада 1 сая 797 мянган түх. hомологдохоор хараалагдана. Зуун-Мүрэнэй Соёлой байшанай заhабарилгада энэл түсэлэй ашаар 2 сая 759 мянган түх. орохоор түсэблэгдэнхэй. Горитой ехэ мүнгэн бэшэ, гол түлэб байшануудай хушалта hэлгэхэдэ, гадар талаhаань шэнэлхэдэ, мүн досоо талыень шэнээр шэрдэхэдэ хүрэжэ болохо.
Мон нютагай Соёлой байшан 2022 ондо заhабарилагдаха юм. Энэ ажалда 4 сая 373 мянган түх. шэглүүлэгдэхээр хүлеэгдэнэ.
— Олон жэл соо бэелүүлэгдэхэ ехэ хэмжээнэй ямар барилганууд хараалагданаб?
— Аймагай түб Хэрэн hууринда шэнэ томо Соёлой ордон (250 сая түх. гаргашатай) баригдаха, Тоорын Соёлой байшан (27,6 сая түх.), Нугын Соёлой байшан (5 сая түх.) hэльбэн шэнэлэгдэхэ ёhотой.
Энээнhээ гадна Далахайн Соёлой байшанай hэльбэн шэнэлэлгын ажалай оршо гаршын данса (смета), мүн Гүрэнэй экспертизын зүбшөөhэн баталалга бэлэн болоод байна. Заhабарилгын ажалай гаргаша 12 сая 334 мянган түх. гээд элирүүлэгдэнхэй. Гүрэнэй али нэгэ түсэлдэ энэ барилгаяа оруулха хэрэгтэй.
— Хэмгүй ехэ ажал бүтээгдэжэ байна даа. Хүндэтэ Светлана Владимировна, морилжо бууhан Сагаагшан түмэр Үхэр жэлдэ хараалhан түсэбүүдтнай бэелүүлэгдэжэ, үргэн ехэ ажалдаа үндэр амжалта туйлахыетнай хүсэнэбди! — гэhэн амаршалгын үгэнүүдээр нарин утаhаар сэхэ хөөрэлдөөмнай дүүрэбэ.
Хүлтүүгhээ Мон хүрэтэр зурын ошодог федеральна харгын хоёр захаар нэмжыhэн Зуун-Мүрэн ехэ hууринhаа 3,5 км зайда оршодог Шанаа нютагта 212 хүн ажаhуудаг юм байна. Эндэ үни сагhаа нааша хонгоодор, тэртэ, уляаба, хамниган яhанай зон эбтэй эетэй ажаhуудаг.
Газар уhанай эзэдтэ, хада бурхадта, Хара Шулуутын таабай, Тэбээтын таабайда нютагай зоной үргэл мүргэлые хадаша үбгэд бүтээдэг заншалтай. Мүн Ялоотын нуур гэжэ мүргэлэй газар бии юм.
Эндэ ехэ ажалша бүхэриг, уран дархан зон ажаhуудаг. 1935 ондо байгуулагдаhан «Улаан-Шанаа» ажахы бэлигтэй бэрхэ дарга Ш.А.Фроловой ударидалга доро 1940-1950 онуудта аймагай эгээн эрхим ажахынуудай нэгэн гэжэ суурхадаг байгаа. Нютагай модошо дархашуул уужам hаруул клуб, конторо, бэеын тамир hорилгын талмай, склад, үнеэдэй, тугалнуудай, хонидой үргэн ехэ байрануудые бариhан байгаа.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, багахан Шанаа нютагhаа аяр 90 хүбүүд сэрэгтэ татагдаа бэлэй. Дайнда унаhан баатар хүбүүдэйнгээ дурасхаал мүнхэлжэ, шанаагаархин хүшөө бодхоогоо hэн. Буряад арадай бэлиг түгэлдэр поэт, сурбалжалагша Цыретор Зарбуев, Эрдэни Гулгонов, Жадамба Удаев, Гомбо болон Мандарагша Ангореновууд, Даша болон Жамнян Онхоновууд, Доржо Мархуев болон бусадай гэрэлтэ дурасхаал шэнэ үеын нютагаархидай зүрхэн соо мүнхэ.
Дайнhаа бусаhан эрэлхэг сэрэгшэдэй нэгэн, Шанаагай омогорхол хүбүүн Д.Ш.Фролов Буряад Уласта дээдэ hуралсал эмхидхэлгэдэ онсо габьяатай: ВСГУТУ-гай түрүүшын ректор юм.
1952 ондо ажахынуудые нэгэдэлгэ болоходо, Шанаа нютаг Ленинэй нэрэмжэтэ хамтын ажахын отделени болоhон юм. Ленинэй нэрэмжэтэ ажахы аймаг соо эгээн түрүүн бүхы айлнуудта зайн гал оруулаад, радиогой утаhа татаhан байна.
Тэрэл үеэр клубай шэнэ ехэ байшан баригдаа. Эндэ кино харуулдаг, Улаан-Үдэhөө артистнууд ерэжэ, тоглолто наада дэлгэжэ, зониие хужарлуулдаг hэн. Олон харагшадые багтааха ехэ танхим, хатар наада харуулхада тааруу үргэн үндэр тайзан, мүн номой сан энэ байшан соо оршодог бэлэй.
— Нютагай урма зоригтой залуушуул өөрын hанаагаар элдэб hайндэрнүүдтэ дуу хатартай хүхюу наада, ёохор эмхидхэдэг заншалтай байhан. Клубай ажалые ондо ондоо сагта Долгор Ошоровна Яхонова, Сэсэг Сандановна Соломинова, Роберт Доржеевич Шакталаев амжалтатай хүтэлжэ байгаа, — гээд, 2019 онhоо энэ тушаал даажа байдаг Сэсэг Антоновна Дальбакова хөөрэнэ.
Энэ клубай тайзан дээрэ уран бэлигтэйгээ түрүүшынхиеэ мэдэрhэн залуушуул сооhоо хэдэн хүниие онсо тэмдэглэмээр. Дарима Таряшиевна Гыргенова саашадаа дуу хатарай «Байгал» ансамблиин гол зүжэгшэн, Буряадай арадай артист болоhон юм. Николай Дашеевич Дригенов, уян нугархай хатаршан, 1957 ондо «Байгал» ансамблиин бүридэлдэ абтаад, Москвада болоhон Буряадай уралигай болон уран зохёолой 2-дохи декадада хабаадалсаhан юм. Саашадаа аха дүү хальмаг арадай «Тюльпан» ансамбль байгуулагшадай нэгэн, Хальмагай габьяата зүжэгшэн. Наhанайнгаа амаралтада гараад, «Буряад үнэн» сониндо зураг буулгагшаар хүдэлхэ үеыень hайн hанадагби.
1990-ээд онуудта баригдаhан клубай байшан мүнөө хуушараа. Урдандаа кино харуулдаг байhан таhалгые (кинобудка) зудалаад, тайзан түхеэрээ hэн.
— Нютагай үндэр наhатайшуул Светлана Лопсоновна, Сергей Дулмаевич Молокшоновтон, Ешин-Хорло Цыденовна Халхуева, Венера Цыреновна Шакталаева, Октябрина Цыреторовна Дальбакова эжымни өөhэдын hайн дураар аман зохёолой бүлгэм байгуулhан юм. Арадай дуу таталуулхадань, С.Д.Молокшонов баяан дээрэ тэдэниие дэмжэдэг байгаа, — гэжэ С.А.Дальбакова хөөрэбэ.
— Мүнөө энэ бүлгэм бии гү?
— Үгы. Саашадаа дуунай ансамбль байгуулха хүсэлтэйбди. Олон зомнай ниислэл хото нүүжэ ошоhоноо, hаяар нютагаа бусажа эхилээ. Тоонтодоо бусаhан залуушуулда ехээр найданабди, — гэжэ Сэсэг Антоновна хэлэнэ hэн. Нютагайнгаа зоной сэдьхэлэй халуун ольhондо түшэглэжэ, урма зоригойнь элшэ хүсые бадараахань болтогой гээд Сэсэг Антоновнада үреэнэбди. Холын бага hууринуудай хүгжэхэ, hэргэхэ хэрэгтэ соёлой гуламтанууд шухала үүргэтэй ха юм.
Шанаагай, бүхыдөө Түнхэнэй уран hайханда дуратай улад зон шэнээр баригдаhан, заhабарилагдаhан Соёлой байшануудтаа сугларжа, дуу хатараа дэлгэхэ, хүдөө холын нютаг hууринуудай ажабайдал булагаар бурьялха гээд найдая.
— Энэ ехэ ажал аймагта үргэлжэлүүлэгдэхэ гээд бусад нютагуудай ажаhуугшад хүлеэнэ ёhотой. 2021-2022 онуудта Түнхэнэй аймагай соёлой ямар эмхи зургаанууд заhабарилагдаха, hэльбэн шэнэлэгдэхэб? — гэhэн асуудалтайгаар аймагай захиргаанай соёлой hалбариие хүтэлэгшэ Светлана Владимировна Тулаевада хандабабди.
— «Соёл» гэhэн үндэhэн түсэлэй шугамаар 2021 ондо Түнхэнэй аймагай Шанаа нютагай Соёлой байшанай заhабарилгада 1 сая 797 мянган түх. hомологдохоор хараалагдана. Зуун-Мүрэнэй Соёлой байшанай заhабарилгада энэл түсэлэй ашаар 2 сая 759 мянган түх. орохоор түсэблэгдэнхэй. Горитой ехэ мүнгэн бэшэ, гол түлэб байшануудай хушалта hэлгэхэдэ, гадар талаhаань шэнэлхэдэ, мүн досоо талыень шэнээр шэрдэхэдэ хүрэжэ болохо.
Мон нютагай Соёлой байшан 2022 ондо заhабарилагдаха юм. Энэ ажалда 4 сая 373 мянган түх. шэглүүлэгдэхээр хүлеэгдэнэ.
— Олон жэл соо бэелүүлэгдэхэ ехэ хэмжээнэй ямар барилганууд хараалагданаб?
— Аймагай түб Хэрэн hууринда шэнэ томо Соёлой ордон (250 сая түх. гаргашатай) баригдаха, Тоорын Соёлой байшан (27,6 сая түх.), Нугын Соёлой байшан (5 сая түх.) hэльбэн шэнэлэгдэхэ ёhотой.
Энээнhээ гадна Далахайн Соёлой байшанай hэльбэн шэнэлэлгын ажалай оршо гаршын данса (смета), мүн Гүрэнэй экспертизын зүбшөөhэн баталалга бэлэн болоод байна. Заhабарилгын ажалай гаргаша 12 сая 334 мянган түх. гээд элирүүлэгдэнхэй. Гүрэнэй али нэгэ түсэлдэ энэ барилгаяа оруулха хэрэгтэй.
— Хэмгүй ехэ ажал бүтээгдэжэ байна даа. Хүндэтэ Светлана Владимировна, морилжо бууhан Сагаагшан түмэр Үхэр жэлдэ хараалhан түсэбүүдтнай бэелүүлэгдэжэ, үргэн ехэ ажалдаа үндэр амжалта туйлахыетнай хүсэнэбди! — гэhэн амаршалгын үгэнүүдээр нарин утаhаар сэхэ хөөрэлдөөмнай дүүрэбэ.
Хүлтүүгhээ Мон хүрэтэр зурын ошодог федеральна харгын хоёр захаар нэмжыhэн Зуун-Мүрэн ехэ hууринhаа 3,5 км зайда оршодог Шанаа нютагта 212 хүн ажаhуудаг юм байна. Эндэ үни сагhаа нааша хонгоодор, тэртэ, уляаба, хамниган яhанай зон эбтэй эетэй ажаhуудаг.
Газар уhанай эзэдтэ, хада бурхадта, Хара Шулуутын таабай, Тэбээтын таабайда нютагай зоной үргэл мүргэлые хадаша үбгэд бүтээдэг заншалтай. Мүн Ялоотын нуур гэжэ мүргэлэй газар бии юм.
Эндэ ехэ ажалша бүхэриг, уран дархан зон ажаhуудаг. 1935 ондо байгуулагдаhан «Улаан-Шанаа» ажахы бэлигтэй бэрхэ дарга Ш.А.Фроловой ударидалга доро 1940-1950 онуудта аймагай эгээн эрхим ажахынуудай нэгэн гэжэ суурхадаг байгаа. Нютагай модошо дархашуул уужам hаруул клуб, конторо, бэеын тамир hорилгын талмай, склад, үнеэдэй, тугалнуудай, хонидой үргэн ехэ байрануудые бариhан байгаа.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, багахан Шанаа нютагhаа аяр 90 хүбүүд сэрэгтэ татагдаа бэлэй. Дайнда унаhан баатар хүбүүдэйнгээ дурасхаал мүнхэлжэ, шанаагаархин хүшөө бодхоогоо hэн. Буряад арадай бэлиг түгэлдэр поэт, сурбалжалагша Цыретор Зарбуев, Эрдэни Гулгонов, Жадамба Удаев, Гомбо болон Мандарагша Ангореновууд, Даша болон Жамнян Онхоновууд, Доржо Мархуев болон бусадай гэрэлтэ дурасхаал шэнэ үеын нютагаархидай зүрхэн соо мүнхэ.
Дайнhаа бусаhан эрэлхэг сэрэгшэдэй нэгэн, Шанаагай омогорхол хүбүүн Д.Ш.Фролов Буряад Уласта дээдэ hуралсал эмхидхэлгэдэ онсо габьяатай: ВСГУТУ-гай түрүүшын ректор юм.
1952 ондо ажахынуудые нэгэдэлгэ болоходо, Шанаа нютаг Ленинэй нэрэмжэтэ хамтын ажахын отделени болоhон юм. Ленинэй нэрэмжэтэ ажахы аймаг соо эгээн түрүүн бүхы айлнуудта зайн гал оруулаад, радиогой утаhа татаhан байна.
Тэрэл үеэр клубай шэнэ ехэ байшан баригдаа. Эндэ кино харуулдаг, Улаан-Үдэhөө артистнууд ерэжэ, тоглолто наада дэлгэжэ, зониие хужарлуулдаг hэн. Олон харагшадые багтааха ехэ танхим, хатар наада харуулхада тааруу үргэн үндэр тайзан, мүн номой сан энэ байшан соо оршодог бэлэй.
— Нютагай урма зоригтой залуушуул өөрын hанаагаар элдэб hайндэрнүүдтэ дуу хатартай хүхюу наада, ёохор эмхидхэдэг заншалтай байhан. Клубай ажалые ондо ондоо сагта Долгор Ошоровна Яхонова, Сэсэг Сандановна Соломинова, Роберт Доржеевич Шакталаев амжалтатай хүтэлжэ байгаа, — гээд, 2019 онhоо энэ тушаал даажа байдаг Сэсэг Антоновна Дальбакова хөөрэнэ.
Энэ клубай тайзан дээрэ уран бэлигтэйгээ түрүүшынхиеэ мэдэрhэн залуушуул сооhоо хэдэн хүниие онсо тэмдэглэмээр. Дарима Таряшиевна Гыргенова саашадаа дуу хатарай «Байгал» ансамблиин гол зүжэгшэн, Буряадай арадай артист болоhон юм. Николай Дашеевич Дригенов, уян нугархай хатаршан, 1957 ондо «Байгал» ансамблиин бүридэлдэ абтаад, Москвада болоhон Буряадай уралигай болон уран зохёолой 2-дохи декадада хабаадалсаhан юм. Саашадаа аха дүү хальмаг арадай «Тюльпан» ансамбль байгуулагшадай нэгэн, Хальмагай габьяата зүжэгшэн. Наhанайнгаа амаралтада гараад, «Буряад үнэн» сониндо зураг буулгагшаар хүдэлхэ үеыень hайн hанадагби.
1990-ээд онуудта баригдаhан клубай байшан мүнөө хуушараа. Урдандаа кино харуулдаг байhан таhалгые (кинобудка) зудалаад, тайзан түхеэрээ hэн.
— Нютагай үндэр наhатайшуул Светлана Лопсоновна, Сергей Дулмаевич Молокшоновтон, Ешин-Хорло Цыденовна Халхуева, Венера Цыреновна Шакталаева, Октябрина Цыреторовна Дальбакова эжымни өөhэдын hайн дураар аман зохёолой бүлгэм байгуулhан юм. Арадай дуу таталуулхадань, С.Д.Молокшонов баяан дээрэ тэдэниие дэмжэдэг байгаа, — гэжэ С.А.Дальбакова хөөрэбэ.
— Мүнөө энэ бүлгэм бии гү?
— Үгы. Саашадаа дуунай ансамбль байгуулха хүсэлтэйбди. Олон зомнай ниислэл хото нүүжэ ошоhоноо, hаяар нютагаа бусажа эхилээ. Тоонтодоо бусаhан залуушуулда ехээр найданабди, — гэжэ Сэсэг Антоновна хэлэнэ hэн. Нютагайнгаа зоной сэдьхэлэй халуун ольhондо түшэглэжэ, урма зоригойнь элшэ хүсые бадараахань болтогой гээд Сэсэг Антоновнада үреэнэбди. Холын бага hууринуудай хүгжэхэ, hэргэхэ хэрэгтэ соёлой гуламтанууд шухала үүргэтэй ха юм.
Шанаагай, бүхыдөө Түнхэнэй уран hайханда дуратай улад зон шэнээр баригдаhан, заhабарилагдаhан Соёлой байшануудтаа сугларжа, дуу хатараа дэлгэхэ, хүдөө холын нютаг hууринуудай ажабайдал булагаар бурьялха гээд найдая.