Уран зохёолшод тухай
«Аймшагтай дайсаниие диилэжэл гараһамди!»
17 апреля 2020
3167
Элитэ уран зохёолшо Даширабдан Батожабай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хархис дайсантай тулалдаһан шэн зоригто баатарнуудай нэгэн юм.
Баруун дайнай эхилхэдэ, Д.Батожабай Буряад театрта зүжэгшэнөөр хүдэлжэ байгаа. Москвада 1940 ондо дэлгэһэн зүжэг-наадаяа «Зунай театрай» тайзан дээрэ харуулжа байтарнь, «Дайн эхилбэ» гэһэн аймшагтай мэдээсэл дуулдаа һэн.
Буряадай радиокомитедэй «Алтан жасада» миндаһан дээрэ хадагаламжада байдаг Д.О.Батожабайн дайн тухай дурсалга хөөрөөе наһанайнь нүхэр Лхамасу Батуевна буулгажа абаад, «Даширабдан Батожабай» (У-Удэ, 2006) гэһэн биобиблиографическа шэглэлэй ном соо хэблүүлһэн юм.
Тэрэ үедэ залуухан хүбүүд Сергей Балдаев, Александр Бажеев, Чимит-Доржо Базаржапов, Даширабдан Батожабай болон бусад комиссиин шалгалта гаража, һайн дураараа сэрэгэй лётно һургуулида абтаад, 81-дэхи лётно эскадрилида бэлэдхэл гараха болобо.
Сергей Балдаев
Буряадай арадай артист, Россиин уралигай габьяата ажал ябуулагша Сергей Лазаревич Балдаев энэ үе тухай иигэжэ дурсаһан юм: «Улаан-Үдын аэроклубай дэргэдэ Граждан Агаарай Флодой (ГВФ) Зүүн-Сибириин хүтэлбэриин һуралсалай тусхай эскадрилида абтаа һэмди. Курсантнуудай һуралсал Дээдэ-Онгостойдо эхилхэдээ, ниидэлгын теори, ПО-2 түхэлэй самоледой материальна талыень, штурманай хэрэг, аэронавигаци г.м. шудалжа эхилээбди. Зунай сагта аэропортын талмай дээрэ курсантнуудай байха майханууд татагдаа һэн.
Энэ һургуулияа дүүргэхэдэмнай, маниие Новосибирскын сэрэгэй летчигуудые бэлдэдэг һургуулида эльгээһэн байна. Тэндэ Р-5 түхэлэй самоледоор, бомбардировщигоор ниидэжэ һураабди. Бердск хотодо сэрэгэй алба гарахадаа, эдэ самоледуудай материальна талые шудалдаг болоо һэмди.
Улаан-Үдэһөө мантай суг ошоһон Виктор Семушев баяан дээрэ эрхимээр наададаг байгаа. Тэрэнэй оролдолгоор бидэ Новосибирск хотодо болохо уран һайханай харалгада бэлдэбэбди. Даширабдан Батожабай «Энхэ-Булад баатар» гэжэ түрүүшын буряад опероһоо Хаанай ариһаа хэһэг, мүн нэгэ буряад дуу дуулаба. Би Улаан-Үдын гурбан хүбүүдтэй хамта «Сэнхирлэнхэн» гэжэ арадай дуу таталуулжа мэдэбэб.
Сүлөө сагай олдоходо, Даширабдан һургуулиин Офицернүүдэй байшанда ханын газетэ шэмэглэдэг һэн. Элдэб плакадуудые зуража, маанадаа гайхуулха. Ехэл уран, шуран бэрхэ хүн гэжэ ойлгоһон байнаб. Шогууша зангынь яаха аргагүй гараад ерэдэг һэн.
Энеэдэтэй нэгэ ушар болоо һэн. Офицернүүдэй байшан соо «Гурбан баатар» гэжэ зурагай саана ороод, унтажа байтарни, һургуулиин дарга генерал-майор Мартьянов үдэрөө олоһон юумэндэл ерээд, намайе хам барижархиба. «Юун боложо байнаб?!» гэжэ ганирхадань, Батожабай «Һүни багадаа, тиимэһээ мүнөө амаржа байна» гэжэ шогтойгоор харюусаһан юм.
Даширабдан Батожабай манһаа хэдэн һара урид һургуулияа түгэсхэжэ, дайнай газарта эльгээгдээ бэлэй. «Дээдэ һургуули дүүргэһэн хүмби» гэжэ һүүлдэнь бидэндээ хөөрэгшэ һэн. Дайсадай тала руу дайшалхы арбаад ниидэлгэ хэһэн байха юм.
Харин намайе Рязань хото эльгээжэ, һүниин экипажнуудые бэлдэдэг һургуулида ябуулаа һэн. Дайнай дүүрэтэр Дягилево хотодо алба гарахадаа, курсантнуудые һургадаг байгааб. 1946 ондо сэрэгэй албанһаа табигдажа, Буряадай Гүрэнэй филармониин оркестртэ хүдэлхэ зуураа Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида виолончелиин класста һураһан байнаб. Даширабдантай суг алба хэһэндээ ходо омогорхожо ябадагби».
Нэмэжэ хэлэхэдэ, Сергей Балдаев арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестрэй хуур дээрэ наададаг гол хүгжэмшэн байгаа, удаань концертмейстерэй ажал бэелүүлээ. Оперо болон баледэй театрай оркестртэ хэдэн жэл виолончель дээрэ наадаа. 1957-1967 онуудта Гүрэнэй дуу, хатарай «Байгал» ансамбльда хуур дээрэ наадаа. 1966 ондо хүгжэмшэн Чингис Павлов, Сергей Балдаев, Ардан Зонхоев гурбан буряад арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестр һэргээн байгуулха үүсхэл гаргаа һэн. Оркестртэ наадаха мэргэжэлтэд хэрэгтэй болоод, Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида арадай зэмсэгүүдэй таһаг нээхын түлөө тэдэнэр оролдоо. 1970 ондо нээгдэһэн таһагые С.Л.Балдаев хүтэлөө. 20 жэл эндэ багшалха үедөө тэрэ 18 хууршадые бэлдэһэн юм. Москвада болоһон бүхы гурбан декадада (1940, 1959, 1973) хабаадаһан бэлигтэй хүгжэмшэн, дээдэ гарай багша С.Л.Балдаев үндэһэн хүгжэмтэ уралигай түүхэдэ өөрын марташагүй мүр үлөөһэн габьяатай.
1944 оной октябриин 24
Д.Батожабайн дурсалгануудта бусая: «Намайе Бузулукска летно дээдэ һургуулиин дэргэдэ һурахые эльгээбэ. Тэндэ һураһанай удаа младша лейтенант болоһон хүн 2-дохи Смоленскэ Улаан Тугта гвардиин авиаполкын зэргэдэ алба гараха болобоб. Намайе экипажай командираар, штурмамнай Галчун гэжэ украин хүн, белорус Афанасьев радистаар, Краснопеев гэжэ ород хүбүүе стрелогоор томилбо. Иимэл хэдэн ондоо яһатан нэгэ самоледто тудабабди.
Бидэ, залуу летчигууд, дайлалдаха болоһондоо омог зон ошоод байхадамнай, урдаһаамнай үбсүүгээрээ дүүрэн орден медальнуудые зүүһэн, хэдэн олон янзын самоледоор ниидэһэн аргагүй томо летчигууд угтаа.
Залуу маанадые дүтүүр ниидхүүлхэ, өөһэдөө холо саагуур, Берлин мэтын ехэ хотонуудые бомбодохоо ниидэдэг һэн. Маанадые Шалей, Троцбург болоод Балтиин далайн эрье шадар һүниндөө бомбодохые эльгээдэг һэн.
Манай командовани хэлэгшэ һэн: „Немецүүд город бүхэнииемнай һэшхэлгүй бомбодоно, гэдэргээ бусажа ябаһан харгын зониие хайра гамгүй бомбодоно“. Бидэндэ шанга захиралта үгтэдэг һэн: „Самолет, танк хэдэг заводуудые, дайсанай сэрэгэй газарнуудые алдангүй бомбоёо хаягты!“ Манай сэрэгэй тагнуул гээшэ ехэл шанга хүдэлдэг байһан. Хэрбэеэ самолет бомбоёо буруу газарта хаябалынь, тагнуул тэрэ дары командованида дуулгадаг һэн. Хаягдаһан бомбо бүхэндэ самоледой тэмдэг байгша бэлэй.
Иигэжэл нэгэн хамта агаарташье, далай дээгүүршье, газарааршье шэн зоригтойгоор тэмсэжэ, аймшагтай дайсаниие диилэжэл гараһамди гэжэ хэлэхэб!»
Новосибирскдэ суг һураһан Догой нютагайнь Чимит-Доржо Базаржапов унаган нүхэрынь иигэжэ дурсаһан юм: «Курсант бүхэн ара нэрэтэй һэн. Дашарабдан „Ланжерон“ гэжэ нэрлүүлхэ, бинь „Кувышка“ гүүлэдэг һэм. Түргэн лэ фронт мордохо гэжэ эрмэлзэгшэ бэлэйбди... Дайнай һүүлээр Германиин портово Барт хотодо алба хэжэ байтарни, Дашарабдамни амиды юумэ Польшоһоо, Познань хотоһоо, намайгаа яажа олоо, дуулаа юм, бэшэг бэшэбэл даа. Бинь аргагүй ехээр баярлаа, хүхеэ бэлэйб».
...Д.Батожабайн Карпадай ууланууд дээгүүр ниидэхэ үедэнь самоледыень дайсад оножо буудаа бэлэй. Д.Батожабай командир хадаа шатажа байһан самоледһоо эгээн һүүлдэ парашюдаар һүрэн, газарта бууһан юм. Шэдитэ хүсөөр гэхээр амиды үлэһэн Батожабай хэдэн һара госпитальдо аргалуулхадаа, эдир баатар Сэнгэ ба тэрэнэй нүхэр Сунды Мэргэн тухай поэмэ-үльгэр зохёоһон. Энэ түрүүшын зохёолынь 1945 ондо хэблэгдээ һэн.
Даширабдан Батожабайн дайшалхы дүрые 1984 ондо Буряад Уласай арадай уран зурааша Баясхалан Лыксоков найруулһан юм. «Летчик. Даширабдан Батожабай дайнай үедэ» гэжэ зурагынь юрэ портрет бэшэ, харин портрет — уран зураг гээд нэрлэхээр. Харагшын урдаһаа сэхэ хараһан Д.Батожабайн портредһээ гадна нээлгээтэй дэбтэр, карандаш тэрэнэй ерээдүй зохёохы ажал тухайнь һануулһан хуби хэсэгүүд боложо, энэ бүтээлэй удхые бүри гүнзэгы болгожо үгэнэ.
2011 ондо түрэл нютагайнь зон солото зохёолшо, эрэлхэг хүбүүндээ хүрэл хүшөө бодхоожо, нэрэ солыень мүнхэрүүлээ. Догой нютагайхидынь суута хүбүүнэйнгээ нэрэмжэтэ музей байгуулаа һэн. Д.Батожабайн буряад, ород, монгол хэлэн дээрэ зохёолнуудые музейдээ суглуулжа байдаг. Л.Б.Батожабай гэр бүлын библиотекэһээ 500 гаран зохёолнуудыень һургуулиин номой санда бэлэглэһэн юм. Тэдэ номуудые уншалгын заалда табижа, ехэ багагүй бултадаа уншажа танилсадаг байна.
Эрэлхэг зоригтой Д.О.Батожабай, Ч-Д.Базаржаповһаа жэшээ абажа, Догойн 15 хүбүүд летчигой мэргэжэлтэй хуби заяагаа холбоо бшуу. Эдэ зоригтой зоной нэгэн, Россиин Агаарай-Зэбсэгтэ Хүсэнүүдэй полковник, буряад угсаатан сооһоо түрүүшын летчик-шалган ниидэгшэ (испытатель) Дашанима Базаров. Үе сагай холбоон таһаршагүй, үндэр һайхан наһанай жэшээ үшөөл олон үе зондо одон мэтэ толорон байхал даа...
Буряадай радиокомитедэй «Алтан жасада» миндаһан дээрэ хадагаламжада байдаг Д.О.Батожабайн дайн тухай дурсалга хөөрөөе наһанайнь нүхэр Лхамасу Батуевна буулгажа абаад, «Даширабдан Батожабай» (У-Удэ, 2006) гэһэн биобиблиографическа шэглэлэй ном соо хэблүүлһэн юм.
Тэрэ үедэ залуухан хүбүүд Сергей Балдаев, Александр Бажеев, Чимит-Доржо Базаржапов, Даширабдан Батожабай болон бусад комиссиин шалгалта гаража, һайн дураараа сэрэгэй лётно һургуулида абтаад, 81-дэхи лётно эскадрилида бэлэдхэл гараха болобо.
Сергей Балдаев
Буряадай арадай артист, Россиин уралигай габьяата ажал ябуулагша Сергей Лазаревич Балдаев энэ үе тухай иигэжэ дурсаһан юм: «Улаан-Үдын аэроклубай дэргэдэ Граждан Агаарай Флодой (ГВФ) Зүүн-Сибириин хүтэлбэриин һуралсалай тусхай эскадрилида абтаа һэмди. Курсантнуудай һуралсал Дээдэ-Онгостойдо эхилхэдээ, ниидэлгын теори, ПО-2 түхэлэй самоледой материальна талыень, штурманай хэрэг, аэронавигаци г.м. шудалжа эхилээбди. Зунай сагта аэропортын талмай дээрэ курсантнуудай байха майханууд татагдаа һэн.
Энэ һургуулияа дүүргэхэдэмнай, маниие Новосибирскын сэрэгэй летчигуудые бэлдэдэг һургуулида эльгээһэн байна. Тэндэ Р-5 түхэлэй самоледоор, бомбардировщигоор ниидэжэ һураабди. Бердск хотодо сэрэгэй алба гарахадаа, эдэ самоледуудай материальна талые шудалдаг болоо һэмди.
Улаан-Үдэһөө мантай суг ошоһон Виктор Семушев баяан дээрэ эрхимээр наададаг байгаа. Тэрэнэй оролдолгоор бидэ Новосибирск хотодо болохо уран һайханай харалгада бэлдэбэбди. Даширабдан Батожабай «Энхэ-Булад баатар» гэжэ түрүүшын буряад опероһоо Хаанай ариһаа хэһэг, мүн нэгэ буряад дуу дуулаба. Би Улаан-Үдын гурбан хүбүүдтэй хамта «Сэнхирлэнхэн» гэжэ арадай дуу таталуулжа мэдэбэб.
Сүлөө сагай олдоходо, Даширабдан һургуулиин Офицернүүдэй байшанда ханын газетэ шэмэглэдэг һэн. Элдэб плакадуудые зуража, маанадаа гайхуулха. Ехэл уран, шуран бэрхэ хүн гэжэ ойлгоһон байнаб. Шогууша зангынь яаха аргагүй гараад ерэдэг һэн.
Энеэдэтэй нэгэ ушар болоо һэн. Офицернүүдэй байшан соо «Гурбан баатар» гэжэ зурагай саана ороод, унтажа байтарни, һургуулиин дарга генерал-майор Мартьянов үдэрөө олоһон юумэндэл ерээд, намайе хам барижархиба. «Юун боложо байнаб?!» гэжэ ганирхадань, Батожабай «Һүни багадаа, тиимэһээ мүнөө амаржа байна» гэжэ шогтойгоор харюусаһан юм.
Даширабдан Батожабай манһаа хэдэн һара урид һургуулияа түгэсхэжэ, дайнай газарта эльгээгдээ бэлэй. «Дээдэ һургуули дүүргэһэн хүмби» гэжэ һүүлдэнь бидэндээ хөөрэгшэ һэн. Дайсадай тала руу дайшалхы арбаад ниидэлгэ хэһэн байха юм.
Харин намайе Рязань хото эльгээжэ, һүниин экипажнуудые бэлдэдэг һургуулида ябуулаа һэн. Дайнай дүүрэтэр Дягилево хотодо алба гарахадаа, курсантнуудые һургадаг байгааб. 1946 ондо сэрэгэй албанһаа табигдажа, Буряадай Гүрэнэй филармониин оркестртэ хүдэлхэ зуураа Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида виолончелиин класста һураһан байнаб. Даширабдантай суг алба хэһэндээ ходо омогорхожо ябадагби».
Нэмэжэ хэлэхэдэ, Сергей Балдаев арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестрэй хуур дээрэ наададаг гол хүгжэмшэн байгаа, удаань концертмейстерэй ажал бэелүүлээ. Оперо болон баледэй театрай оркестртэ хэдэн жэл виолончель дээрэ наадаа. 1957-1967 онуудта Гүрэнэй дуу, хатарай «Байгал» ансамбльда хуур дээрэ наадаа. 1966 ондо хүгжэмшэн Чингис Павлов, Сергей Балдаев, Ардан Зонхоев гурбан буряад арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй оркестр һэргээн байгуулха үүсхэл гаргаа һэн. Оркестртэ наадаха мэргэжэлтэд хэрэгтэй болоод, Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида арадай зэмсэгүүдэй таһаг нээхын түлөө тэдэнэр оролдоо. 1970 ондо нээгдэһэн таһагые С.Л.Балдаев хүтэлөө. 20 жэл эндэ багшалха үедөө тэрэ 18 хууршадые бэлдэһэн юм. Москвада болоһон бүхы гурбан декадада (1940, 1959, 1973) хабаадаһан бэлигтэй хүгжэмшэн, дээдэ гарай багша С.Л.Балдаев үндэһэн хүгжэмтэ уралигай түүхэдэ өөрын марташагүй мүр үлөөһэн габьяатай.
1944 оной октябриин 24
Д.Батожабайн дурсалгануудта бусая: «Намайе Бузулукска летно дээдэ һургуулиин дэргэдэ һурахые эльгээбэ. Тэндэ һураһанай удаа младша лейтенант болоһон хүн 2-дохи Смоленскэ Улаан Тугта гвардиин авиаполкын зэргэдэ алба гараха болобоб. Намайе экипажай командираар, штурмамнай Галчун гэжэ украин хүн, белорус Афанасьев радистаар, Краснопеев гэжэ ород хүбүүе стрелогоор томилбо. Иимэл хэдэн ондоо яһатан нэгэ самоледто тудабабди.
Бидэ, залуу летчигууд, дайлалдаха болоһондоо омог зон ошоод байхадамнай, урдаһаамнай үбсүүгээрээ дүүрэн орден медальнуудые зүүһэн, хэдэн олон янзын самоледоор ниидэһэн аргагүй томо летчигууд угтаа.
Залуу маанадые дүтүүр ниидхүүлхэ, өөһэдөө холо саагуур, Берлин мэтын ехэ хотонуудые бомбодохоо ниидэдэг һэн. Маанадые Шалей, Троцбург болоод Балтиин далайн эрье шадар һүниндөө бомбодохые эльгээдэг һэн.
Манай командовани хэлэгшэ һэн: „Немецүүд город бүхэнииемнай һэшхэлгүй бомбодоно, гэдэргээ бусажа ябаһан харгын зониие хайра гамгүй бомбодоно“. Бидэндэ шанга захиралта үгтэдэг һэн: „Самолет, танк хэдэг заводуудые, дайсанай сэрэгэй газарнуудые алдангүй бомбоёо хаягты!“ Манай сэрэгэй тагнуул гээшэ ехэл шанга хүдэлдэг байһан. Хэрбэеэ самолет бомбоёо буруу газарта хаябалынь, тагнуул тэрэ дары командованида дуулгадаг һэн. Хаягдаһан бомбо бүхэндэ самоледой тэмдэг байгша бэлэй.
Иигэжэл нэгэн хамта агаарташье, далай дээгүүршье, газарааршье шэн зоригтойгоор тэмсэжэ, аймшагтай дайсаниие диилэжэл гараһамди гэжэ хэлэхэб!»
Новосибирскдэ суг һураһан Догой нютагайнь Чимит-Доржо Базаржапов унаган нүхэрынь иигэжэ дурсаһан юм: «Курсант бүхэн ара нэрэтэй һэн. Дашарабдан „Ланжерон“ гэжэ нэрлүүлхэ, бинь „Кувышка“ гүүлэдэг һэм. Түргэн лэ фронт мордохо гэжэ эрмэлзэгшэ бэлэйбди... Дайнай һүүлээр Германиин портово Барт хотодо алба хэжэ байтарни, Дашарабдамни амиды юумэ Польшоһоо, Познань хотоһоо, намайгаа яажа олоо, дуулаа юм, бэшэг бэшэбэл даа. Бинь аргагүй ехээр баярлаа, хүхеэ бэлэйб».
...Д.Батожабайн Карпадай ууланууд дээгүүр ниидэхэ үедэнь самоледыень дайсад оножо буудаа бэлэй. Д.Батожабай командир хадаа шатажа байһан самоледһоо эгээн һүүлдэ парашюдаар һүрэн, газарта бууһан юм. Шэдитэ хүсөөр гэхээр амиды үлэһэн Батожабай хэдэн һара госпитальдо аргалуулхадаа, эдир баатар Сэнгэ ба тэрэнэй нүхэр Сунды Мэргэн тухай поэмэ-үльгэр зохёоһон. Энэ түрүүшын зохёолынь 1945 ондо хэблэгдээ һэн.
Даширабдан Батожабайн дайшалхы дүрые 1984 ондо Буряад Уласай арадай уран зурааша Баясхалан Лыксоков найруулһан юм. «Летчик. Даширабдан Батожабай дайнай үедэ» гэжэ зурагынь юрэ портрет бэшэ, харин портрет — уран зураг гээд нэрлэхээр. Харагшын урдаһаа сэхэ хараһан Д.Батожабайн портредһээ гадна нээлгээтэй дэбтэр, карандаш тэрэнэй ерээдүй зохёохы ажал тухайнь һануулһан хуби хэсэгүүд боложо, энэ бүтээлэй удхые бүри гүнзэгы болгожо үгэнэ.
2011 ондо түрэл нютагайнь зон солото зохёолшо, эрэлхэг хүбүүндээ хүрэл хүшөө бодхоожо, нэрэ солыень мүнхэрүүлээ. Догой нютагайхидынь суута хүбүүнэйнгээ нэрэмжэтэ музей байгуулаа һэн. Д.Батожабайн буряад, ород, монгол хэлэн дээрэ зохёолнуудые музейдээ суглуулжа байдаг. Л.Б.Батожабай гэр бүлын библиотекэһээ 500 гаран зохёолнуудыень һургуулиин номой санда бэлэглэһэн юм. Тэдэ номуудые уншалгын заалда табижа, ехэ багагүй бултадаа уншажа танилсадаг байна.
Эрэлхэг зоригтой Д.О.Батожабай, Ч-Д.Базаржаповһаа жэшээ абажа, Догойн 15 хүбүүд летчигой мэргэжэлтэй хуби заяагаа холбоо бшуу. Эдэ зоригтой зоной нэгэн, Россиин Агаарай-Зэбсэгтэ Хүсэнүүдэй полковник, буряад угсаатан сооһоо түрүүшын летчик-шалган ниидэгшэ (испытатель) Дашанима Базаров. Үе сагай холбоон таһаршагүй, үндэр һайхан наһанай жэшээ үшөөл олон үе зондо одон мэтэ толорон байхал даа...