Зүрхэ шэмшэрүүлмэ гуниг

Эхэ эсэгэ, уг гарбал, Эсэгэ орон, саг, арад түмэн, тоонто нютаг, түрэл дайда. Эдэ үндэр ойлгосонууд, нангин бэлгэ тэмдэгүүд дээрэ үндэһэлэн поэт зохёоно. Поэдэй һанамжаар, энэ ехэ андалдашагүй баялиг хүнэй ухаан зүрхэндэ, бүхы хуби заяанда оршодог, хүнһөө хүндэ, нэгэ үеһөө нүгөө үедэ дамжуулагдадаг.

Эхэ эсэгэ тухай шүлэгүүдынь хүшэр үедэ үндыһэн заахан үхибүүнэй бүхы наһандаа хурсаар һанажа ябаһан дурсалгануудые шэнгээһэн. Дайнда мордоһон эсэгэеэ хүлеэһэн хүбүүнэй нарин утаһанай зүрхэ шэмшэрүүлмэ гунигтай абяан шэнги мэдэрэл эдэ мүрнүүд соонь зэдэлнэ:

Харанхалтараа харгы дээрэ би зогсоноб.
Хаанаб даа, хаанаб, минии эсэгэ?
Али сэрэгшэн абажа намайе гар дээрээ: 
— Абашниб«, — гэхэнь ааб гэжэ,
«Ерэхэгүй» — гэһэндэл,
Эжымни нюдэн уһатаа.

Үхибүүн наһандаа дайнай хатуу жэлнүүдые бэе дээрээ үзэһэн поэт эхынгээ унтан хэбтэнгүй хүдэлжэ, үхибүүдээ тэжээһэн тухай олохон шүлэгүүд соогоо дурсаа бэлэй. Арайл заахан байжа, али олон юумэ ойлгоогүй үлэһэнөө поэт шаналан бэшэнэ:

«Дайн» гэжэ
Дабһаар дутамаг, даряар элбэг жэлнүүдтэ
Хартаабхын шүлэн соо
Эжын нулимсын дабһан
Харагдангүйгөөр дуһаа гэжэ
Мэдээгүйлби даа.

Дайнай ара талада эрэлхэг улад зоноймнай тэсэжэ гараһан хүндэ ажал, сэдьхэлэй уй гашуудалые «эжын нулимсын дабһан» гэжэ дүрэ-символээр поэт дамжуулна. Хүрэһэн гэртээ эхэеэ ажалһаань хүлеэ хүлеэһээр унташаһан заахан хүбүүнэй хайратай дүрэ бии болоно:

Хайшаа арилдаг һэмши тиимэ удаагаар?
Хойшоо харанаб, урагшаашье — үгыл аад, үгы.
Хүйтэн гэрэймнай анхилхада нарһан утаагаар
Хүрэжэ ерэһыеш тухайлаад,
Һэрихэб андангүй.

Үдэр дүүрэн колхозой ажалда хүдэлөөд, һүниндөө ээрсэгээр нооһо томожо, тэрээнээ халааса хилээмээр андалдажа, үхибүүдтээ асардаг байһан хайрата эхын дүрэ шүлэгүүд соогоо мүнхэрүүлээ:

Хөөрсэг нооһо томожо,
Нойрмог дундам һүниндөө
Ээрсэгшни аалихан эрьелдэхэ, тэршэгэнэхэ.
Хүгжэм доронь эрьелдэжэ наадахаб би зүүдэндээ. 
Шагаабариин сэнхэгтэ тиигээд
Хурганайнгаа улайтар
Шамайгаа халаасатай
Хүлеэжэ ядан зураналтайб.
Хүрэмэг тэрэ зүһэмэй үнэр 
ямар хоншуу һэм?
Һанахатай адли, шүлһэмни һайрашанал.
Хэды һүниин нойроор 
андалдажа асардаг һэмши?
Һанахатайм адли, зосоомни хахашанал.

Дахин, дахин үхибүүн наһайнгаа үе һанан дурдахадаа, найман ханатай гэрэйнгээ, эхэ эсэгынгээ марташагүй арюун дүрэнүүдые ойндоо һэрюулнэ:

Эсэхэдээ, эсэгэеэ һананаб —
Хүндэ ашаа үргүүлээгүй бэлэйл.
Үлдэхэдөө, эжыгээ һананаб —
Үһэн хооһоор ябуулаагүй бэлэйл. («Найман ханатай гэр»)

Дайнһаа бусаад, тээрмэшэнээр хүдэлһэн эсэгэдээ зорюулһан ехэ шүлэг соонь эсэгээрээ омогорхол, тэрэ шэрүүн сагай амисхал мэдэрхээр:

...Гансал хайратай юм һэн — 
дайша, ажалша эсэгэмни
Талханай уйгааг тооһон соо 
танишагүйгөөр сайшанхай,
Гал дүлэтэ дайнһаан 
гараагүй юумэдэл эсэнги,
Тээрмын дүлиирмэ нэерээгээр 
эрьесэ бүхэниинь шагнанхай,
Дала мүрөө дайнда 
сооро сүмэ буудуулбашье,
Даагаад лэ гарахал даа 
дала, наянай мэшээг.
Бүхэшэг юм һэн эгэшэм, 
наһаар залуу байбашье,
Багашаг мэшээг үргэжэ, 
харуулхал намдаа жэшээ...

Сагай шэнжэ түхэл, сагай хэмжүүр боложо хүгжэһэн тээрмын уран дүрэ-символ үшөө нэгэ шүлэг соо олонобди:

Шэнэһэ, хасуури соогуур 
үдхэн шэрэнги, бургааһан...
Шарга, тэргын шэнэ харгы 
баабай тиихэдэ гаргаа һэн.
Таряа, талха тэрээгүүр 
үбэл, зунгүй зөөхэбди.
Тайгын бүтүү бүглүүгээр 
баабгай, шоноһоо айхабди.

...Тээрмэ гэхэтэйм сасуу 
Хэрэн горхон һанагдана,
Эрьелдэжэ байһан һэрбээ, 
эмирэлдэһэн шулуунууд...
Дээрэмнай Хэрэнэй Тэбхэр 
һүртэй шэгтээ харагдана.
Дэншэнэгүй гансал тээрмэ, 
жэргэнэ хэбэртэй шубууд.
Байгаа энэ наһанда хуу — 
дэлхэйшье нэерээмэ
Байгаалиин габарал, 
дайнай хуулигүй дээрмэ.
Газарта агшан оротороо 
һанаха юумэмни — тээрмэ.
Галабай үнгэрхэдэ, 
дахяад һэргээмэ тээрмэ.

Дайнай үеын үхибүүн Лопсон Тапхаев эхэ эсэгын ашата буян харюулха шэдитэ арга олдобол, юу хэхэ байһанаа иигэжэ элишэлнэ:

Энээхэн наһанай сахаригые
Эрьюулжэ гэдэргэнь болохо юм һаа,
Хүгшэрһэн эжынгээ залуу наһые
Хүхижэ абахынь бусааха һэм даа.
Хараһан золойнгоо аша үриие
Хахадыньш харюулжа болохо юм һаа,
Арилһан абынгаа хахад ашаае
Арынгаа дабаанда хубааха һэм даа... («Болохо юм һаа...»)

Арадай поэт Лопсон Тапхаев өөртөө, зохёохы ажалдаа тон ехэ эрилтэ табидаг байгаа. Наһан соогоо түүхэй түргэн юумэ хээгүй, түбшэн даруу абари зантай, зөөлэн һайхан сэдьхэлтэй хүн бэлэй.