Уран зохёолшод тухай
Эхын нангин ном
1 апреля 2020
2493
Хүнэй наhан... Энэ түбидэ түрэһэн хүнэй наhан түргэн үнгэршэдэг, богонихон болзортой байбашье hаань, наhалhан жэлнүүдэйнгээ оройhоо эрьен хаража үзэхэдэ, олые багтааха байна даа.
Наhан соогоо үзэhэн хараhаншни он жэлнүүдэй ошохо бүри сагай эрхээр ажабайдалай хубилха тума сэдьхэлдэшни hэргэжэ, үри саданартаа хэлэхэ, захиха юумэнүүд олошоржол байдаг юм гээшэ ха.
Оролто үгын орондо
Наhанайнгаа амаралтада гарахын бүри урдахана зарим бодолоо саарhан дээрэ мүр холбожо бэшэдэг болоо hэм. Хожом нэгэтэ үхибүүдни уншажа, аха үетэнэй намтарhаа, эхын эдэ дурдалганууд соohоо өөhэдтөө, үри хүүгэдтээшье туhатай юумэ оложо абаха аалам гэhэн бодолhоо энэ мүнөөшье тэмдэглэлнүүдээ үргэлжэлүүлhэн зандааб. Хүнүүдтэ эдэнээ харуулдагшьегүй hэм даа, теэд үхибүүдни оложо уншажархихадаа, энэшни ганса маанадта хабаатай бэшэ, бусад олондошье хэрэгтэй гээшэл гэлдэхэдэнь, ном болгожо хэблүүлээшье haа, яахаб гэhэн бодол түрэбэ.
Энээхэн хуудаhануудым иража, абар-табар үйрхэй бодолнуудаймни үлхөөе уншахадаа, бүхы наhандаа хара ажал хэжэ ябаhан минии модохи үгэ хэлые хүлисөөрэйт даа.
Хүнүүд уулзажа танилсахадаа, нэн түрүүн түрэhэн тоонто нютагаа, уг гарбалаа дурдадаг гээшэ ааб даа. Тиимэ ёhонhоо өөрынгөө намтар богонихоноор хэлэхэ ушартай болоноб.
1927 оной зунай сагта, тэрэмнай шарагшан модон туулай жэл, Яруунын аймагай Ара-Толгой гэжэ нютагта шарайд угай айлда түрэhэн хүм. Түрэлхидни хүдөөгэй юрын ажалша хүнүүд hааб даа. 1930 ондо нютагтамнай «Улаан-Ярууна» колхоз тогтожо, манай гэр бүлэ тэрэнэй гэшүүд болоhон юм. Эсэгэмни, Жигжидэй Сэдэб, минии дурбэ наhаяа гүйсэжэ ябахада наhа барашоо бэлэй. Эжытэеэ дүрбэн багахан үхибүүд үлэшөө hэмди.
Эхэтэеэ үлэhэн үхибүүд үншэрдэггүй гэжэ буряад зомнай хэлсэдэг гээшэ. Энэнь айхабтар үнэн үгэ юм даа. Эхэмнай хара ажалшан ябажа, сурба маанадайнгаа «хүлыень дурөөдэ, гарыень ганзагада» хүргэхын түлөө хүшэр тэрэ сагта ехээр оролдоо hааб даа. «Хоёр хүлтэй амитан түрэhэн эхэеэ хододоо hанажа, ашата буянгыень харюулхын түлөө, бүхы наhан соогоо оролдо» гэжэ Бурхан багша номноhон ааб даа. Түрэhэн дүрбэн үхибүүдынь эхэ эсэгынгээ буянгаар өөдөө боложо, өөhэдынгөө гэр бүлэдэ туc бүридөө арбан үхибүүдэй эхэ, эсэгэ болоhон дэмбэрэлтэйбди. Иимэ агуу үлзы дэмбэрэл үршөөhэн эхэ эсэгын хэшэг үри саданартань, аша гушанартань, үшөөшье саадахи үенүүдтэнь дэлгэрэг лэ. Тэдэнэймнай үeтэн, айл аймаг бүгэдэндөө алтан дэлхэйдэ aмар жаргалан эдлэхэнь болтогой. Энээнэйл түлөө дээдэ бурхадтаа зальбарнам. Ерээдүй үетэмнай нүгэл хилэнcэггүй, арбан сагаан буян хуряажа, боди сэдъхэлтэй, ута наhатай ябахынь түлөө эхын энхэргэн сэдьхэлээр энээхэн номоо үргэнэб.
Автор.
Эжын сэдьхэл булаг мэтэ
Буряад ороноймнай эрхим түрүү гуа сэсэн эжынэрэй нэгэн, 94 наһатай Пагма Жигжитовна Цыдыповагай шүлэгүүдэй согсолбори Улаан-Үдын «Бэлиг» хэблэлһээ гаража, гайхамшагта ушар тохёолдобо. Иимэ үндэр наһатай, олон хүүгэдтэй, аша зээ, гушанартай юрын буряад хүгшэнэй өөрынгөө зохёоһон шүлэгүүдэй зохидхон номые хоёр нюдөөрөө хаража, гартаа барижа байхань ямар жэгтэй һонин, уярмаар үйлэ ябадал гээшэб! Үнэндөө, дүтэ нааша харагдаа, дуулдаагүй үзэгдэл гэхээр бэшэ гү? Тус ном хэблэлдэ зууршалангаа БГУ-ай профессор, Буряад Республикын эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша Ш-Н. Цыденжапов хамаг зоной бэлээр хүрөөд орхихоор бэшэ аяар 100 наһанай алтан мундарга өөдэ дабхин ябаһан зохёогшо тушаа иигэжэ бэшэбэ:
«1927 оной зун шарайд угтай Шоохоной Жэгжэдэй Сэдэбэй hамган Надмид гушан гурбан нууртай гулбай ехэ Яруунын аймагай Соолгото нютагай хажуудахи нугада үбhэ сабшаха үедөө басага түрөө hэн. Тэндэ ондоо хүнэй дүтэ нааша байгаагүй ушарhаа үбhэшэн эхэнэр хүйhэеэ өөрөө шүдөөрөө hүндөө бэлэй. Тиигэжэ Цыдыпова Пагма Жигжитовна алтан дэлхэйдэ түрэhэн намтартай.
Һүбэлгэн ухаатай, hаин зантай, урид hанаатай, нэтэрүү абаритай Пагмын хара багаhаа хойшо эхэ эсэгэдээ туhалдаг байhан тухайнь нютагайнь зон хэлсэдэг. Тэрэ наhаа хүсэхэдөө, улаалзай хүбдүүд угaй Бальжанов Дондок- Доржо Андановичтай хуби заяагаа холбоhон юм.
Үбгэниинь бага наhандаа үншэрөөд, Намсалмаа басагатай Андан эсэгэ Бальжима эхэ хоёройнгоо үргэмэл хүбүүниинь боложо, өөдөө үндын, хүлөө дүрөөдэ, гараа ганзагада хүргэhэн гээшэ. Энэрхы сэдьхэлтэ гэртэхинэйнгээ hургаалаар hайн хүн болоhон хүбүүн Пагмада түрүүшын харасаhаа hайшаагдаа hааб даа. Залууhаа эбтэй эетэй эдэ наhанай нүхэд арбан үри хүүгэдые үдхэжэ, түрэл нютагтаа эрхим hайнаар ажаллаhан юм.
Дондок-Доржо Андановичын олон жэлдэ колхозой түрүүлэгшээр хүдэлжэ, нютагайнгаа ажахын хүгжэхэ хэрэгтэ нилээн хубитаяа оруулhыень онсолон тэмдэглэмээр. Энэ айл үхибүүдээ бултыень ажалда дуратайгаар хүмүүжүүлжэ, эхэ орондоо туhатай үнэн сэхэ хүнүүд болгожо шадаа.
Мүнөө ажалай ветеран Пагма Жигжитовна олон хүүгэдтээ нилээн туhа хүргэнэ, хубсаhыень оёно, гэрэйнгээ ажал хэнэ...
Тэрэнэй түрэлхи бэлигтэй дээрэhээ бага наhанhaа эхилжэ, дуу дуулаха, зохёол бэшэхэ, зураг зурахa, хатар наадаха абьяастай байhыенъ эндэ дурдамаар. Һүүлэйшье үедэ ветеранай бэшэhэн шүлэгүүдынь яhала бии.
Зариманиинь энэ согсолбори соо хэблэгдэбэ.
Пагма Жигжитовна туc номоо Яруунынгаа аймагай 75 жэлэй ойдо болон наhанайнгаа хани нүхэр Бальжанов Дондок-Доржо Андановичын мүнхэ дурасхаалда зорюулба»
.
Яруу найрагаар һэбшээлһэн Ярууна нютагтаа үндыһэн хүүхэнэй сэдьхэлдэ бэлигэй лёнхобын задаран байхань гайхалгүй. Шүлэгэй мүрнүүд багаһаань лэ досоонь нуурай долгиндол эбхэрэн, миралан байһан байха. Зүгөөр саарһан дээрэ сараа табиха сагынь үшөөл ерэхэ үдыхэн байгаа гэе. Пагма абгайн дурсалга-найруулганууд өөрынь ажамидаралай зүргэтэй зэргэ гэшхэлнэ. Саг сагай үйлэ ушар харуулһан шүлэгүүдэйнь мүрөөр мүрлэн ябажа хараябди.
Түүхын нэгэ үе гэршэлһэн «Шара араата» гэжэ шүлэгынь дайнай һүүлээрхи хомор хохи жэлнүүдээр болоһон үнэн бодото ушар зураглана. Арбаад гаратай басагахан нагаса эгэшэдээ зорижо ябаһаар, Ехэ Ярууна нуурай хүр саһан соо хүрэшэһэн үхэнхэй үнэгэнэй һэетэй дайралдана. Харанхы болоһон хойно нэгэ бүүлхэ хилээмэн, хүрэһэн загаһан бэлэгтэй гэдэргээ бусажа ябахадаа, тэрэ шүдөө ирзайлгаад үхэшэһэн үнэгые дахин харахаяа зүрхэ алдан гэшхэлнэ. Гэртээ хүрөөд, эжыдээ тэрээн тушаа хөөрэхэдэнь, «сабдагуудай үгэһэн бэлэг абангүй ерэбэш, үлзы хэшэгээ алдахашни» гэжэ ухаа алдан, гэдэргэнь бусаана. Тиигэжэ, энэ жэшээгээр, тэрэ үеын үхибүүдэй бага наһанһаа ажал хэрэгтэ хабаадуулагдан, хатуу зоригжолтойгоор, харюусалга ехэтэйгээр, эхэ эсэгын, аха зоной үгэ зарлигта тооломоор хүмүүжүүлэгдэжэ, бэе тамираар, ухаан бодолоор эртүүр боргожон ябаһаниинь эли харагдана. Мүн тэрэ үеын зон туйлай ехэ ажал хүдэлмэри хэжэ ябабашье, эсээ сусааб гэлдэнгүй, ганса амяа харангүй, олоһоноо хубаалдан, эб хамтаараа хатуу хүшэр сагые дабажа гараал даа! Шүлэг соохи үйлэ нюдэнэй урда элеэр аржын, кино хаража байһаншуу. Энэ бол зохёогшын өөртэеэ тохёолдоһон ушаралаа айхабтар тодо мэргээр, уран хурсаар тобойсо харуулжа шадаһанай аша үрэ гүб даа. Түүхын амиды гэршын шүлэглэн хөөрэһэн үйлэ ябадал сэгнэшэгүй үнэтэй байна гээшэл!
Арбатайхан Пагма Ехэ Яруунын
Адаряатай мульhэн хуяг дээгүүр яарана.
Агаарта бударhан саhан нюурынь шэрбэнэ,
Ара бэе руунь хүйтэн hалхин үлеэнэ.
...Һарын сагаанда һайхан даа дайдамнай,
Һажана харанхыда хада ууланууднай.
Хэдышье холо һаань, хүрэжэ ерэбэ тэндэ,
Хүр малтажа, арьяатаниие абаба.
...Саг хатуу, дайнай һүүлэй үлэн жэл,
Сай, дабһан, хүнэй эдихэ хамаг хоол
Хомор һэн даа. Юу хэлэхэб, хүшэрхэн
Хүн амитанда үе бэлэйл, ай, бурхан.
...Ангир шарахан «Торгсинда» тушаагдаа.
Ахайнь тэндэһээ олзотой бусаа.
Аяар мэшээг нарин сагаан талха асараа.
Алда үргэн, алаг эреэн шаали пулаад,
Эжыдээ самсын бүд, эдеэнэй элдэб зүйл.
Эгээл хэрэгтэй жэжэ хогшол
Бии болошоо борохон гэр соо,
Бултанай досоо һара, наран таташоо.
Пагма басаганда шааляар пальто оёгдоо,
Бүгэдэ хүршэнэр табаг талханда хүртөө.
Хүшэр сагта үршөөгдэһэн дайдын хэшэг
Хэзээдэш хүмүүн наһандам һанагдан байдаг лэ.
Орон дэлхэйн ашата үргэмжэ нангин лэ,
Олон жэшээ энэ мэтэшэлэн мэдэхэлта.
Эхэ нютаг гээд элинсэгүүд хэлэһэн лэ,
Энхэргэн сэдьхэлээр хандажа, үринэрни, ябыта.
Хэнэйшье мэдэһээр, уран шүлэгшын хамаг үетэн эдир наһанһаа хамтын ажалда хабаадуулагдан, хүшхэрхын аргагүй хүдэлмэри ээм дээрээ тохожо ябаһан. Дайн соогуур, урда хойноншье Пагма хүүхэн өөрынгөө хубида дайралдаһан хамаг бэрхэшээлһээ зайлаагүй. Зүгөөр залуу наһанай охин халуун: наадаха, энеэлдэхэ, танилсаха, ушарха арга хурга олдоод лэ байгша һаабза. Тииһээр соморхон бэетэй, ошотой харахан нюдэтэй, дуурама сэбэрхэн шарайтай басаган 20-ёод наһандаа инаг дураяа золгожо, һайн эрын наһанай хани боложо, үри бэеын хэшэгтэ дүүрэн хүртөө.
Наhанай нүхэр нарата түбидэ олдохо,
Налгай урин сэдьхэлэй ольhоор жэгнэхэ.
Айдар шинии үнэншэ зангыш сэгнэхэ,
Арюухан байдалай эгээлэй жаргал бэлэглэхэ.
Дээрэ дээрэһээ һубариһан хүүгэдээ энхэрэн, анхаран үндылгөө. Колхозой суутай түрүүлэгшэнэрэй нэгэн Дондог Анданович Бальжанов нүхэрынь гэр мал гэжэ һанаха сүлөөгүй хамтынгаа ажалда хамсыгаа шаман ябаа. Пагма Жигжитовна тэрэ мэтые ойлгожо, нүхэрөө сүм дэмжэжэ, олоной эхын туйлай ехэ ажалай ашаае өөртөө сүм даажа ябаһан гээшэ. Нарай нялхашье, тээ томохоншье, юрэдөөл үен-үен дээрэ шахуу гараһан 10 хүүгэдээ харууһалжа, үшөө гэртэхи газаадахияа жэншэдгүй хэжэ ябаһан хүндэ зали забда байгаагүй гэхээр. Зүгөөр Пагма абгай ёһотой буряад эхэнэрэй шэнжэ харуулжа, ямаршье ажалда дарагдаагүй, ёо-ёгхо гээгүй, дуугайханаар лэ туйлажа гараа. Байдалай шэрүүндэ шэрбүүлхэшье хаһадаа, арбан хургаа зангидан, бэеэ хам барижа, хүүгэдээ гажараахагүй гэжэ оролдоо һэн. Алан-гуа, Балжан хатан, Үэлүн үжин мэтэ үльгэр домогто эхэнэрнүүдэй харуулжа ябаһан эхэ хүнэй эрэлхэг зориг энэл даа!
Эсэгэhээ гээгдээ hэн эдир наhалдаа
Эрхэ тангилхан хүүгэдни үншэрэн.
Намарай хюрууда шарлаhан набшадал
Нулимсаа аршаха сагниш болоол hэн.
Гажарhан сэдьхэл үзүүлэнгүй хүүгэдтээ
Газаашаа гаража уйдан hуухадаа,
Тэргэд hарын туяа доро hүзэглэн,
Найман гэгээниие уншадаг hэм даа.
Хэзээнэй сагта дулаахан сэдьхэлэйнгээ ульһые алдангүй, үелһэн нүхэртөө, үри бэедээ урин зөөлэхэнөөр хандажа ябаа. Оёхо, нэхэхэ, халаха, хадхахань юу барагдахаб, бултанайнгаа малгай гутал, оймһо бээлэй, үмдэ самса эхын хёрхо нюдөөр ажаглан, заһажа, шэнэлжэ ябаал гүб даа. Мүн хүүгэдтэеэ ном һударынь үзэлсэжэ, алиш сагта дүнгэлсэжэ, гомдол мууларынь буураажа, дундаа эбтэй эетэй ябахыень заагша һэн. Багаһаа дуулаһан, шагнаһан нютаг орондонь хабаатай түүхэ домогуудые, уг гарбалаашье удхалан хөөрэжэ, тэдэнэйнгээ һонирхол һэдэбынь хүгжөөхэеэ оролдогшо бэлэй. Хэдынэйш сагта хүн зондоо дулаанаар хандажа, зохидоор харилсажа ябагты гэжэ заажа захижа, эхын нангин һургаал үгэ хэлээрээшье, шүлэгэй мүрнүүдээршье хүргэхэеэ оролдоо.
Уладтаа туhатай ябахые оролдогты,
Үлдэhэн, даараhанда халуун эдеэ табигты,
Yншэн, хэнзые үргэлсэжэ ябагты,
Үбгэд, хүгшэдэй үреэлдэнь хүртэгты.
Үхибүүдээ бултыень адли тэгшэ өөгшөөн үргэжэ, хүл дээрэнь табижа, зоной үргэн харгыда табиһан габьяатай. Тэдэнэйнь дунда уран бэлигтэ зүжэгшэд, найруулан табигшад, аргашад бии байһаниинь гайхалгүй, эжын улаахан шуһаар бэлиг талаан дамжадаг гээшэл. «Нагасын бэлиг — шуһаар, абгын шадал — яһаар» гэжэ үгэ бии ха юм даа. Аша гушанартаашье хүрэжэ, шэнэ хүсөөр бурьялхань дамжаггүй.
Үнэр баян эхэлби мүнөө,
Үлзы буян эдлээлби наhандаа.
Үринэрөө үдхөөлби үндэр үршэлөөр,
Үргэн харгыда ябанал бултадаа.
Хэды сүлөөгүй ябабашье, сэдьхэлэйнь оёорто жэрэгэнэн сорьёлһон урлиг булагханаа шэргээгээгүй. Хаа-яа сүлөө забдын гарахада, досоонь хүлгэһэн мэдэрэлнүүдээ, дэгээ зүүгээр нэхэһэндэл, уран үгөөр холбожо, саарһан дээрэ мүрлүүлээ. Эхын сэдьхэлэй булагһаа шүлэгэй аршаан дэбэржэ, уран сэсэн үгэнүүдынь хүнэй уян сэдьхэлдэ шэнгэн тунамаар лэ. Номой багахан хэмжүүр тэрэнэй үнэ сэн буураанагүй. Аршаанай шанар шэнжэ булагайнь ехэ багаһаа болодоггүй ха юм даа. Олон шүлэгүүдынь ажабайдалай утын харгыда дайралдаһан үйлэ ушарнууд тухай домоглоно. Эхын дуран, этигэл, найдалынь ерээдүй сагуудай алас руу зоригтойгоор шэртэнэ. Эхын сэдьхэл Хун-Шубуун мэтэ үргэн далитай, хүсэ шадалтай, тэрэ ямаршье дабаанда торохогүй, ямаршье бэрхэшээлдэ тулгардахагүй, урагшаал жүдхэн тэгүүлхэ.
...Ээрсэгни эрьелдэнэ...
Ерээдүй саг тээшэ
Энээхэн түбитэеэ тэгүүлнэ эршэтэй...
Утахан замыень арюудхан үгүүлнэб:
Ум маани бадмай хум!..
«Эхын нангин ном» гэжэ эжынгээ номдо тон зүб нэрэ үгөөд, хэблэлдэ бэлдэһэн хүүгэдтэнь талархал мэдүүлмээр. Эжынгээ бэшэһэн шүлэгүүдые абдар соо хадагалжа байнгүй, арад зоной һонорто хүргэхэ гэжэ бодоһониинь тон зүб ябадал. Юундэб гэхэдэ, энэ ном соохи шүлэгүүд дэмы үгэ залгалган бэшэ, ёһотой уран аргануудые хэрэглэн, баян хурса хэлэ элсүүлэн, үе сагуудые удхалан харуулһан зохёолнууд гэжэ тэмдэглэхээр.
Угайдһаа, тусхайта эрдэмдэ хаанашье һураагүй, наһаараа хара ажал хэжэ, олон үри бэе үдхэжэ ябаһан хүнэй, арга забдаяа оложо мүндэлүүлһэн шүлэгүүдынь алтанһаа үлүү сэнтэйл даа. Уншагшад тус ном сохом лэ һонирхон, һайхашаан уншажа, сэдьхэлдээ нэгэ олзо оложо багтаахал байха.
Тус номой «нара хараһан» ушараар эжынгээ шүлэгүүдые согсолжо, оролдожо хэблэһэн 10 үхибүүдэйнь зүгһөө Буряад орондоо мэдээжэ, Үндэһэтэнэй буряад театрай найруулан табигша, Ород уласай соёлой габьяата ажал ябуулагша, Гүрэнэй шангай лауреад, гүн ухаанай эрдэмэй дид доктор Бальжанов Цырендоржо Дондокович ууган хүбүүниинь эжыдээ үри бэеын дулаахан үгэнүүдые зорюулаа: «Арбан үхибүүдэйнгээ хуби заяае бэе дээрээ багтаажа, ураднайнгаа заншалаар һүн сэржэмээ сүрэн үргэжэ, алтан дэлхэйдэ арюуна харгыданб табиһан манай хайрата эжыхэмнай эрдэмтэйшье бэшэ аад, ехэ гүнзэгы удхатай, зүрхэ сэдьхэлдэ сүмэ оромоор бодолнуудаа саарһан дээрэ суглуулжа, маанартаа, үхибүүдтээ, олон аша зээнэртээ саашанхи замдамнай харгын хүтэлбэри болгон дурадхаа.
Бүхы элинсэг хулинсагуудай, үхибүүдэй болон аша зээнэрэйнь зүгһөө доро дохин, олон жэлдэ элүүр энхэ, сэдьхэл тэнюун, буян хэшэгтэйхэн һуухыень үреэнэб».
Пагма Жигжитовна хамта 10 хүүгэдтэй, 25 аша зээнэртэй, 30 гушанартай. Үри бэень, аша гушань бултадаа эрхим хүмүүжэлтэйнүүд, элдэб мэргэжэлтэйнүүд, хаа-хаанагүй ажаллажа, арад зондоо аша туһатайнууд ябанад. Тон мэдээжэ зониинь нэрлэбэл: олохон лэ ялас гэмэ найруулгануудые табижа, харагшадтаа бэлэглэһэн буряад театрай алдар суута режиссёр Цырендоржо (Сергей), бэринь буряад театрай бэлигтэй зүжэгшэн Дарима, олондо туһатай аргашан, Тамчиин дасанай шэрээтэ байһан Бэлигтэ лама, буряад театрай мэдээжэ зүжэгшэн Туяна, «Байгал» ансамблиин уян нугархай хатаршан Гэрэлма, хари хэлэнэй багша Долгорма гээд лэ олон даа. Гадна аша зээнэрынь ехэшүүлынь дээдэ һургуули дүүргэжэ, мэргэжэлтэд боложо, арадай ажахын алишье һалбарида хүдэлжэ ябана. Үхибүүдынь аяа хайратай эжыгээ буряад зоной заншалаар «унтариин зөөлэниие дэбдижэ, эдеэнэй зөөлэниие хүртөөжэ, үгын зөөлэниие шагнуулжа» үндэр наһыень аятай зохид оршондо бөөмэйлэн ябахаяа оролдодог юм.
Иимэ олон бэлиг талаантай үринэрые буряад арадтаа бэлэглэхэһээ гадуур эрдэни зэндэмэни мэтэ олдохоһоо хомор уран шүлэгүүдэй согсолбори оюун сэдьхэлһээ энжэлэн байһан ерэ гаратай эжые хэнтэйш, юунтэйш жэшэхээр бэшэл!\
Нагасынгаа удаа Пагма абгайн эгээл бага зээ басаганиинь Нарана Ошорова иигэжэ шүлэглөө:
УЛААН НАРАЯА УГТАНАБ
Уулын оройгоор арюунда мандаhан,
Улаан нарамнай, мэндэ амар!
Угтажа шамайе газаагаа зогсоhон
Эхэ хүнэй наhанай намтар
Элшэ туяаhааш эхи татаал,
Энхэ жаргалай зүргөөр хүгжөөл.
Үнэр баян эхэлби мүнөө,
Үлзы буян эдлээлби наhандаа.
Үринэрөө үдхөөлби үндэр үршэлөөр,
Үргэн харгыда ябанал бултадаа.
Үлгэн дэлхэймни, баясанам шамдаа,
Үгөөлши намда эхын жаргал.
Үлдэхэ, даарахые узэhэншье haa даа,
Үе сагтаа гомдол угыб.
Улаан наран! Үхибүүдэйм наран!
Үлзы баян байт лэ үхибүүдэйм наhан!
ЭЭРСЭГНИ ЭРЬЕЛДЭНЭ ЭРШЭТЭЙ
Эршэ орон ээрсэгни эрьелдэнэ,
Энээхэн түбитэеэ үрдилдэн урилдана...
Эрхы, долёобор хурганууд соомни
Эршэгэнэhэн ээрсэгтэй домог дуугаар
Эхын захяанууд дахин hэргээд,
Ээрэгдэhэн утаhандал hубарилдаал жэлнүүд.
Эдир багахан хүүгэн наhандам
Эхэмни захидаг бэлэйл намдаа:
«Эрхы эрдэмтэй, долёобор домтой —
Ээрсэг эрьюулжэ, басагам hypa.
Ээрэhэн утаhаараа оёхош урматай
Ольhотой дулаахан нооhон оймhо».
Ээрсэгэй зөөлэхэн абяан доро
Эжым захяа hанагданал элихэн:
«Угайнгаа заншал hанажа ходол
Урагшатай ябыш даа залууhаа бэрхээр
Улаан наранаар үрдилдэн бодоод,
Yргөөрэй сагаан сэржэмээ
Yлгэн дэлхэйдээ, үндэр тэнгэридээ,
Аба, эжынгээ шутэhэн бурхадта
Алтан зула бадарган ябаарай.
Табан хаан нангин сахюусадаа
Тахилынь hэргээжэ хүндэлөөрэй.
Ариг сэбэрые бэедээш, гэртээш
Аргагуй нарин хэзээдэш сахяарай.
Даараhан улэн ороболнъ,
Тогоотой эдеэнhээ садхаажа табяарай.
Дэмыржэ зариманайнь уураа хүрэбэлнь,
Дуугайхан hуужа нүгэлыень тэбшээрэй.
Дэгэл захатай, хун ахатай, —
Дүү наhатандаа hургаал хэлээрэй.
Yнэншэ сэдьхэлээр бугэдэндэ хандаарай,
Yншэн хэнзэдэ туhалжа ургөөрэй».
Ээрсэгни эрьелдэнэ... Он жэлнүүд
Элихэн узэгдэнэ, намаяа эрьеhэншүү.
Нэтэрүү үсэдөөр ойндом толотон,
Нэгэ дүтэлнэ, ошоношъе холодон.
Эхымни хэлэhэн нангин hургаал
Эгэршэгүй зоригой эхин байгаал.
Эхэ, эсэгэнь түрэhэн үридөө
Эгээл дүтынь бурхад юм даа..."
Иигэжэ хэлэдэг бэлэйл эжымни,
Иигэжэл захинаб аша, зээнэртээ.
Багшанар, эхэ, эсэгэш угтаа
Бэлиг түгэлдэр hургаал үгэдэг.
Изагуур удхынгаа гүн захяае
Имагтал уhанда хаяагүйл haa,
Өөдэлхын заяан энэл байна даа!
...Ээрсэгни эрьелдэнэ...
Ерээдүй саг тээшэ
Энээхэн түбитэеэ тэгүүлнэ эршэтэй...
Утахан замыень арюудхан үгүүлнэб:
Ум маани бадмай хум!..
АШАТА ЭХЭ ХЭН ГЭЭШЭБ?
Алтан дэлхэй дээрэ ашата эхэтэйлши,
Аянда ябахадаа энхэргэн сэдьхэлээр дурдалши,
Арбан хара нүгэлhөө бушуу зайлалши,
Аяа хайратай шинии түлөө зальбарналби.
Аласай харгыдаш аза талаан эринэлби.
Сэбдэг сэдьхэлээр халуун зүрхыенъ бү хайра,
Сэлмэг шарайень буртаг үгөөр бү дара,
Сэсэг hургаалынь зүрхэндөө арюун тахи,
Сэнгүүшье үедэ, ядуушье сагта дахин, дахин
Сахюусан болгон хайрата эхэеэ дурда.
Хулгөөтэ байдалай дэншээ замаар ябахадаа,
Хулэгэй эмээл дээр хүсэн түгэлдэр дабшахадаа.
Эхынгээ hүнэй арюухан амтые hанаарай,
Эсэгын хүбүүн алдар нэрэеэ үргөөрэй.
Түрэhэн эхэ энэ нahанайш найдал юм даа,
Түби дэлхэй дээр эгээл нангин этигэл юм даа.
Хэдынэйш сагта хойноhоош зальбаран hуудаг юм даа,
Хамаг мууhаа далдалан абаха бурханш юм даа.
Yлгэн дэлхэй дээрэ үри бэеэ хүн болгожо,
Yргэжэ, hургажа, угаа дамжахыень үреэнэбди.
Yтэлхэ хүгшэрхэ наhандамнай жаргал олгожо,
Yлгы хүдэлгүүлhэн үриеэ haйхан энхэрнэбди.
hаншаг сагаан хүгшэн болоош hаам, үринэртээ
hанаагаа зобохо бүриш дортоhон хэбэртэйл.
«Yдэрэй hанаан, hуниин зүүдэн» гэдэг даа,
Yлэмжэ ехээр доhолон хүлгэхэдэнь сэдьхэлэй.
hайнаар hургаhан үринэр газаа орхихогүй,
hарюу сэдьхэл, hамуун ябадал харуулхагүй.
Эхэ, эсэгын үреэл хажуу тээшээ ошохогуй —
Этигэл түгэс hуугааш hаам, амар намда үгы...
Yринэрэйм хажууда ябадаг олон нүхэд соо
Yлүүсэ бэеэ үргэжэ хэтэрмээр,
hөөлшье хүнгэхэн үгэ дэлгэдэг, бэеэ шэмэг гээд хододоо
hэнгэргүйхэн заримашуулhаа зүрхэм минии шэмшэрээ.
Гое шэнэ моодын хубсаhа эрижэ,
Гонгиноhон бэриие хараа бэлэйб нэгэтэ:
Зангаар зөөлэхэн эрэдээ ехэл эрхэжэ,
Заналта хэхэдэнь, хүндэл hэн даа сэдьхэлдэ.
Yридээ захигшаб: үхибүүн ябаха caгhaaнь
Yмдэhэн хубсаhандаа хирэ тооhо бү халдахаа,
Урдахияа hайнаар хаража шадаха үгыл hаа даа,
Yлуусэ гоёхо одоол шоодбори юумэл даа.
Хубсаhам хуушараа, моодоhоо гараа гээл хадаа,
Хангилаад тэрэнээ шэнын шэнжэдэ оруула.
Урбуулжа байгаад, аргынь олоол hаа даа,
Урданайхиhааш" ондоохоноор hанаашаараа урала.
«Хурганай шэнээн торгоор хорин захатые бүтээхэ,
Хэршэмэгэй шэнээн мяхаар хуримай зониие садхааха»
Гэhэн юумэл даа холын сагай эхэ эсэгэнэрнай,
Гамтай арьбадхан ябыта үргэлжэ түрэhэн хэшэгээ.
НАҺАНАЙ ЗОБОЛОНҺОО ЗАЙСААРАЙ
Хэлэжэ ядаад, үзэглэжэ бэшэхэмни, басагадни,
Хүмүүни бэе оложо түрөөд, олые үзөөб наhандаа,
Xyhөө шулуун бэшэл даа хүрин зүрхэмни —
Хүүгэхэмни үншэн хабhан дором
Хүндүүлхэй гэhэн бодолоо тандаа хэлэнэб.
Бэеэ мэдээд, түрэлхидhөө холодожо болохогүйл —
Баабайш мэндэ ябаа hаа, халаглаха hэн даа.
Баранда дүтынш зон энээндэш дурагүйл-
Буруу ябадалай зүргэдэ зүдэрхэшни гээшэл даа.
Эхынгээ үгэ дуулажа, хазагай зоноор бү ханила,
Элдэб ааша харуулангүй, бэеэ абаад тонило.
Бугын сэмгэн тогоондо багтахагүй гэhэн лэ, —
Бүгэдэ олоной хэлэhэн энэ үгые хүндэлэ.
Наhанай нүхэр нарата түбидэ олдохо,
Налгай урин сэдьхэлэй ольhоор жэгнэхэ.
Айдар шинии үнэншэ зангыш сэгнэхэ,
Арюухан байдалай эгээлэй жаргал бэлэглэхэ.
ШАРА АРААТА
Арбатайхан Пагма Ехэ Яруунын
Адаряатай мульhэн хуяг дээгүүр яарана.
Агаарта бударhан саhан нюурынь шэрбэнэ,
Ара бэе руунь хүйтэн hалхин үлеэнэ.
Харгыгаа арайхан алдаагүйхэн тэрээндэ
Хүр соо шүдөө ирзайлгаhан арьяатан
Харагдашаба. Yү, татай! Нюдөө бэлтылгээд,
Хормойдонь ahaxaap зэhэнхэйл тэрэ аюултан.
«Айха гээшэ нүгэлтын ёрото үйлэ —
Ашата эхынь үгэ эндэ hанагдаад,
Айдар басаган зоригоо зэhэн гүйбэ лэ.
Нагаса эгэшэдээ зорижо гapahaн замаараа
Наранай тонгойхо үедэ хүрэбэ лэ.
Хонохо забдагүй гэртээ басаган яараба,
Хүрэhэн загаhан, бүүлхэ хилээмэн бэлэгтэй
Боро хараанаар бусаха замдаа гараба.
Бүрэнхыдэ бүдэржэ унашахадань тэрэнэй,
Баhал арьяатан урдаhаань шэртэлэй.
Тэмтэрэн бодожо, басаган саашаа гүйбэ,
Тэн hүни гэртээ тэрэ хүрэбэ.
Эшхэбтэр гэжэ бодожо байгаашье бол,
Эжыдээ хөөрэбэ харгынгаа тэрэ ушар.
Эхэнь халуун сай хэхынгээ орондо
Эльгээбэл даа hөөргэнь хүүгэеэ үтэр:
«Сабдагуудай бэлэг шамда үгэжэ байхадань,
Сабаагүй ааша харуулжа hүрдэн айхадаш,
Yлзы хэшэгшни зайлахан гээшэл даа,
Yхимни, түргэн тиишээ гүйгыш» — гээл даа.
Һарын сагаанда hайхан даа дайдамнай,
Һажашанхай харанхыда хада ууланууднай.
Хэдышье холо hаань, хүрэжэл тэндэ ошобоб,
Хүр малтажа, арьяатаниие гартаа абабаб.
Саг хатуу, дайнай hүүлэй үлэн жэл.
Сай, дабhан, хүнэй эдихэ хамаг хоол
Хомор hэн даа. Юу хэлэхэб, хүшэрхэн
Хүн амитанда үе бэлэйл, ай, бурхан.
«Сабдагуудай сагаан hарын бэлэг» — гээл,
Сагаан hахалта манай хүршэ үбгэжөөл.
«Арhыень тушаажа, нилээдгүй элбэгхэн
Абахат эд товар дайдын энэ хэшэгээр.
Дэлэг абын хүгшэн мүн лэ баясаа
Дархита баабайн үршөөhэн энэ бэлэгтэ:
«Yргэмжэ hайн ябахаш гээшэ саашадаа,
Ерэ гэhэн гулбайн хэшэгтэ хүртэhэн бэлигтэйш»
Ангир шарахан арhан «Торгсинда» тушаагдаа.
Ахаймнай тэндэhээ ехэл олзотой бусаа даа.
Аяар мэшээг нарин сагаан талха асараа.
Алда үргэн, алаг эреэн шаали пулаад,
Эжыдээ самсын бүд, эдеэнэй элдэб зүйл,
Эгээл манда хэрэгтэй жэжэ хогшол
Бии болошоо манай борохон гэр соо,
Бултанай досоо hapa, нара таташоо.
Ороной үндэр тэнгэринэр, hайнта даа,
Олзо уршөөжэ, бултыемнай үргэнэ бэлэйлта.
Пагма басаганда шааляар пальто оёгдоо,
Бүгэдэ хүршэнэр табаг талханда хүртөө.
Хүшэр сагта үршөөгдэhэн дайдын хэшэг
Хэзээдэш хүмүүн наhандам hанагдан байдаг лэ.
Орон дэлхэйн ашата үргэмжэ нангин лэ,
Олон жэшээ энэ мэтэшэлэн мэдэхэлта.
Эхэ нютаг гээд, элинсэгүүд хэлэhэн лэ,
Энхэргэн сэдьхэлээр хандажа, үринэрни, ябыта.
АРЮУН СЭДЬХЭЛ
Алтан дэлхэйдэ түрэhэн урмандаа
Аба, эжыгээ хүндэлжэ ябаарай.
Арюуна гээд эжыш нэрлээ hэн даа,
Арбаадхан наhандаа үлүү бү эрхэлээрэй.
Атаархалай хорондо нэрбэгдээд нэгэтэ
Аргагүй сухалаа хүрөө бэлэйлши.
Гэрэйнгээ үүдэ шэдээд, үйлсэдэ
Гүйжэ гараад шимни ябалайлши.
Сэдьхэлээ хүмэрин хойноhоош ошооб,
Сэбдэг хүйтэн харасаhаашни сошооб...
Түрэhэн үриеэ хайрлаа бэлэйб даа,
Төөрихэ замhаа тэхэрюулхэ гэлэйб даа.
Абаш энхэрэн түрэhэн үдэртэш
Алтан oohop бэлэглэхэдэнь баясааш.
Гомдол муулараа дэгдээн сэлмээш,
Гардиhан сэдьхэлээ үргэжэ заhааш.
Мэеэрхэлдэжэ хоорондоо бү ябагты, хүүгэдни,
Мяханhаам таhарhан мяхамни, таанадни.
Булжамуурай дуу үглөөгүүр эртэ шагнажа,
Бэе мэндэ ябаарайт маанадаа үргэжэ.
Эсэгынгээ hургаалые үндэртэ үргэ,
Эхынгээ захяае үринэртээ хүргэ.
Сэбдэг хүйтэн hанаанда бү нэрбүүлэ,
Сэлмэг бодолоор сэдьхэлээ сэбэрлэ.
Ходол дутаhан хобдог сэдьхэлдэ,
Хамагта атаархаhан бузар hанаанда
Бурхаднай одоо дурагуй юм даа,
Башиг хэшэгые зайлуулдаг юм даа.
Хүүе харанхаар мал хараарай,
Хүмүүни үриие хүндэлжэ hураарай.
Дэлхэйн байдал хүнэй сэдьхэлhээ
Дулдыдан байдаг гэжэ мэдээрэй.
Хамагта hайниие сэдьхэбэл, дэмбэрэлтэйл,
Хэзээдэ доройтохогүй үйлын үритэйл.
Хэдынэйш, ямаршье сагта журамтай
Хурса зориг тахин ябалтай.
Уг гарбалайнгаа шажан мүргэлдэ
Урбажа одоо амарлингын зүргэ
Алдажа болохогүй. Yеын үедэ
Ашата бурхадта зальбаран мүргэ.
Ум маани бадмай хум!
Ум маани бадмай хум!
Ум маани бадмай хум!
ЗАХИНАБ ТААНАДТАА
Хүүгэдни, hанажа ябаха зэргэтэйт:
Холодохоб таанадhаа хэзээ нэгэтэ.
Эхэ эсэгэтнай — алтан сэргэтнай —
Энхэ ябахадань, hургаалын тогтоогты.
Заримдаа харахадаш эрихэеэл мэдэхэ,
Зайлаагуй hааш, дайражаш болохо.
Һургаалhааш зайлаад жороолхо,
Һайень мартаад, холодон ошохо.
Дахин, дахин захинаб таанадтаа:
Дайдын уужамшье haa, эхэ ганса даа.
Һургаалыш мартаhан үринэр — гасалан,
Һалхинда найгаhан үмхи гадаhан.
Ушар тиимэhээ уураг нahaнhaa
Ухаан бодолтнай уг гарбалаа,
Эхэ, эсэгэеэ нюдэнэйнгөө сэсэгыдэл
Энхэрэн тахижа hурагты хэзээдэ...
ТААНАДТАА НАЙДАНАБ
Мүшэтэ тэнгэридээ зальбаржа ябаарайт
Мүнхэ юүмэн оршолондо үгы —
Мүрэн голнуудшье эхитэй, адагтай,
Мамантайшье наhаниинь тоотой.
Минии, шинии гэлдэнгүй ябагты,
Мэндэ ябахада хогшол олдохо.
Дайдын юүмэн бүридэ бү обтогты,
Дууhандаал хэшэг буянгаартнай болохо.
Уладтаа туhатай ябахые оролдогты,
Үлдэhэн, даараhанда халуун эдеэ табигты,
Yншэн, хэнзые үргэлсэжэ ябагты,
Үбгэд, хүгшэдэй үреэлдэнь хүртэгты.
Хомхой хобдогhoо холуур зайла,
Хобууша хунөөр хэрэг бү үйлэдэ.
Хорото хүнhөө саагуур тонило,
Хулгай, худалтай тад бү орёолдо.
Амгалан тайбаниие эхэтнай үреэнэб,
Аша туhатай ябахыетнай этигэнэб.
Хүндэ ехэтэй болохыетнай хүлеэнэб,
Хүүгэдни, эхэтнай таанадhаа.
ЖЭРГЭМЭЛЭЙ ДУУН СОО
Жаахан балшар тэрээхэн наhандаа
Жалгын үндэрэй оройгоор адуугаа
Жэргэмэлэй дуун соо туужа ябахадаа,
Жаргалтайл үемни бэлэй hэн даа.
Элдин тэрэ сагта айхаяа мэдэхэгүйш,
Эжынгээ захяае хаанаш мартахагүйш.
Эхэ гээшэ дээдын сахюусамни,
Эрхэ бэшэ иигэжэ сэдьхэдэг hэмби.
Хэзээдэш намайгаа хамгаалан абаха,
Хохидол, аюулhаа зайлуулжа шадаха
Дара Эхын нангин убдистай
Дээдын удхатай хүмнн гээшэл даа.
Гэнтэ бүрхэжэ, cahaтa шуурган
Гэнэдхэжэ намайе төөрюулхэ гү,
Газар тэнгэри ниилэжэ дууhан
Гасаалжа намайе байгааш hэн гу,
Айhан басаган эжыгээ дуудааб,
Айхадаа орохоор харгыгаа бэдэрээб.
Эмээлэйнгээ бүүргэ руу хүлөө гудараад,
Эршэ дундань мориёо табяаб.
Мэгдэhэн айhыем эжымни мэдэhэндэл
Мүргөөд бурхадтаа, сэржэм үргэнэ.
Мэндэ энхэ гэртээ ерэхэдэм,
Мүшэтэ тэнгэридээ баясхалан хүргэнэ.
YE САГ
Алтан дэлхэйдэ эхэнэрэй заяа эдлээб,
Арбан хүүгэдэй эхэнь боложо жаргааб,
Номой ёhоор өөдэнь үргэжэ табяаб,
Нэрэтэй солотой болохыень харааб.
Эсэгэhээ гээгдээ hэн эдир наhалдаа
Эрхэ тангилхан хүүгэдни үншэрэн.
Намарай хюрууда шарлаhан набшадал
Нулимсаа аршаха сагниш болоол hэн.
Гажарhан сэдьхэл үзүүлэнгүй хүүгэдтээ
Газаашаа гаража уйдан hуухадаа,
Тэргэд hарын туяа доро hүзэглэн,
Найман гэгээниие уншадаг hэм даа.
Он жэлнүүдни үнгэржэл байна даа,
Ошохо сагниш ойртохонь тиигэhээр.
Тамын орон үзэхэгүйдөө этигэнэб даа —
Тэнгэридэ дэгдэхэб тэниглэн сэдьхэлээр.
ОЛОНОЙ ЭГЭШЭ
Мүнөө hанахадам hонин агша,
Мэнэл hаяхан хүүгэн бэлэйш даа.
Арадаш сүүмхэ үргэлүүлээд яаража,
Абаашаагша hэм hургуулида шамайгаа.
Һургуулиhаа бусажа ябахадаа басагам
Һураггуй гэнтэ айлаар ябашаха,
Хулеэжэ ядаад, hалаад лэ аргам,
Хуршэнэртөө орохош, зонhоо hурагшалхаш.
Оройтожо шамайгаа олоод, гэртээ
Орожо ерэхэдэмнай, эсэгэш хэлээ:
«Оромоо алдажа эхилбэш иихэдээ!»
Орилоод гомдоо hэнш, эрхэлээд эсэгэдээ.
Абгай болонхой удангуй шимни
Ашата эжынгээ нүхэр болохолши,
Олон дүүнэрээ дахуулhан эгэшэ,
Омог hайхан үдэжэ ябаналши.
ОН ЖЭЛНУУД ОШОНО
Сагай байдалтай тэмсэжэ зүдэрэнгүй,
Сагдуул модые сабшажа унагаангүй,
Сарюун hайхан зантай, хэшэгтэй,
Сагаа танижа, зондоо хүндэтэй
Сэдьхэлээ сэбэрлэн, замаа гаталагты,
Сэсэн hургаалда шутэн ябагты.
Үнгэрhэн жэлнүүдые ойндоо hэргээжэ,
Үниин сагай үйлэнүүдые дурсахаб.
Үгын нугалбари эндэ hунгажа,
Үринэр олондоо наhаяа түүхэлхэм
Tүрэhэн эхэеэ элихэн hанажа,
Түргэдүү зангынь хэлээдш яахамниб.
Шангахан hургаал намдаа хэлэжэ,
Шэртэжэ холые шададаг гээшэ hэн.
Энхэргэн угөөр сэдьхэлыш үргэн,
Эльгэ зүрхөө урдахуулдаг hэн даа.
Энэ дэлхэйдэ түрэхын буян
Үйлэдэхэ тухайда захидаг hэн даа:
«Обоолжо үгэхэдэш, зөөри болохогүй,
Ойлгосоор ахирхан тэдэндэ бү гомдо.
Үйлынгөө уриhөө тэдэш зайлахагуй,
Үедэ муухай зангаа харуулха.
Дэншье нимгэн сэдьхэлдэ бү абта,
Дундуур оролсоод зоригтой яба.
Хубилжал байдаг энэ юртэмсэдэ
Хэзээдэ голхоронгүй урагшаа дабша».
Ай, хөөрхы, наhанайнгаа дабаа гаталаад,
Арынгаа дабаанда амаржа унтаа.
Хада гэртээ сагтаа бусаад,
Хэлэhэн уреэлээ барюулаал мандаа.
YPИHЭP БҮРИИН ЗАН ОНДОО
Үнэр баян айл бүлэ соо
Үринэр бүриинь зан ондоо.
Тиибэшье hаа, ажаглан харахаш:
Түрэлхиин hургаал элихэн танихаш.
Хамагые сэгнэжэ, гамнажа, хүндэлхэ,
Хайрлаха сэдьхэлдэнь урмашахаш ехэл.
«Эрхые hуранхаар, бэрхые hураха —
Элинсэгүүдэй захяа эрдэни юмэл.
Тулюур эхэтэй хүүгэд хайратайл —
Тулиха, зүдэрхэ зүргэдэ орошодог.
Эсэгын щанга журам hургаалтай
Эдиршүүл xapahaap байтарш тодордог.
Эгээл тимэhээ эхэнүүдэй эсэгыень
Эдеэнэй дээжээр хооллуулаад, ажалдань
Зулгы үгөөр үдэшэдэг байбалнь,
Золой үүдэн нээгдэдэг энэ айлда.
Хэрүүл хёморооной үүр усадхан,
Хэдынэйш сагта гэр бүлэдөө
Мээхэй зөөлэн, урин дулаахан
Мэндэ энхын байдал түхөө.
Түрэхэ, гарахаhаа зангаар ондоо
Тэдэ үхибүүдш үдэхэ эбтэй.
Хундэтэй ямбатай улад эондоо
Хэрэмhээ бэхи гэр бүлэтэй.
Угаа уhанда хаяагуй алдартай,
Үеын үедэ түрэлхидэйнгээ нэрэ
Үргэжэ hайхан ябаха ульгэртэй,
Үлзы хэшэгээр улам дэлэгэрэн.
АРЮУН ТООНТО НЮТАГ
Аласай харгые дабажа гараhан
Ашата эжымни hypгаал мүнхэхэн.
Абаhаа гээгдэжэ, үхибүүн ябаhан
Айдар наhамни haнагдаал тэнюухэн.
Бэрхэшээл дүүрэн үенүүд болодог hэн,
Бултыень дурдаад эндэ яалтайб даа.
Бэе махабадым бадараан эхэм табяа hэн,
Бурханай хайраар үндын ябалайб даа.
Үнэр баян эхэ гэгдэнхэйб мунөө —
Үхибүүдни элүүр энхэ булта үдөө.
Тулиха сагай тудаашье бол, хэзээдэ
Тубэг зайсаад, золой үе ерэдэг.
Соолгото, Түнхэхөөн абынгаа тоонтодо
Сагдууhан мододой hэргэн ургахада,
Сагай эрьесын удха ойндом
Сула орожо, үринэртээ захиха.
Уг залгуулан, hургаал дамжуулха
Уялга сэдьхэлдэм урган бадарна.
Аша зээнэрэймни халан ябаха
Аргадхан замай эхин харагдана.
Сэнтэй хубсаhа үмдөөшьегуй hаатнай,
Сэдьхэл сэбэрхэн ябаhан сагтатнай
Зол жаргалай үүдэн урдатнай
Заатагуй нээгдэхэ ургэн замдатнай.
Хүн буриин аяг ааша бү hажаа, —
«Хүс hажааhан хүртэ булагдадаг».
Хүндэмүүшэ зангаар хамагта хандажа,
Хүнүүдэй дээшэ тэгшэхэн ябадаг.
Тулиhан зондо туhалхые оролдо,
Тэдэш шамда баярые хүргэхэ.
Tohoop харюуса хоролhынь орондо —
Тэрэл сагтаа хорониинь шэргэхэ.
Һэбэрээ зантайшуулаар тад бу нухэсэ,
Һэбхи ябадалhаа заяан доройтохо.
Үтэр бушуу худалhаа зайса,
Үгы болш үлзы, хэшэгш оройтохо.
Эхэ, эсэгэеэ тад бү гомдохоо —
Эрьехэ тэрэш үтэлхэ наhандаш.
Ханилhан нүхэрэй зоригынь бү мухөө,
Хамаг мууень дараад, hайень ургөөрэйш.
Налгай зохидхон ябабал, хии моринш
Наран мэтэ мандаха хэзээдэш.
Зоригшни зохижо, hанаhаншни бутэхэ,
Зол жаргалайш сэсэг hалбарха.
Мүнхэ юумэн байдаггүй эгүүридэ,
Мэндэл ябахые оролдо хэзээдэ.
Арга шадабарияа зондоо зорюула,
Аша туhыень заатагуй харюула.
ҮНШЭНЭЙ ҮГЭ
Үншэн хүндэ баяшуулай үринэр сортоотой,
Үлүү ехэ доронь орохогүйш шармайн.
Үглөөгүүр эртүүр ажалда гарахаш яаралтай,
Үршөөхэл даа орон тэнгэринэр шамай.
Үеын нүхэдэйшни хүндэлхэ, сэгнэхэнь үнэтэй,
Үбгэд, хүгшэд өөдэргэн зангыш өөгшөөхэ.
Угын үзүүрээр үлхэдэгүүд хаанабта мүнөө —
Үлгэн дэлхэй хэбээрээ үлэшэнхэй мүнөөхил.
Үри хүүгэднай булта хүнүүд болонхой.
Үндэр модоной шэлбэhэд шэнги бадаранхай.
Мүшэр бүридэнь харанаб олон борбоосгой —
Мүнхын аршаанhаа булта тэдэм умдатайл.
АШАТА ЭХЭДЭЭ ЗОРЮУЛА
Алтан дэлхэйдэ шамайе түрэhэн эхэшни
Аласайш замда hанаагаа зобон hуудаг даа.
Алдар нэрэтэй дорюун ябахадашни,
Алаг зүрхэниинь баяраар дүүрэн халидаг даа.
Архи уужа доройтоhон хүнүүдые харахадаа,
Абари зангаар ахирхан заримашуулые үзэхэдөө,
Аяа хайрата үринэрээ hанаандаа оруулаад,
Абарагша Арьяа Баалада зальбарна даа.
Нарата үдэр, хабхар hуниш эхэ хүн
Намаг налхиhаа үхибүүдээ зайлуулхые оролдон,
Хойноhоонь ходол ороной тэнгэридэ мүргэжэ,
Хэдынэйш сагта маани мэгзэмээ уншажа,
Үреэлэй hайханиие тэдээндээ сэдьхэн hуухадаа,
Үнгэтэ юртэмсын орёо байдал бодонол даа.
Хүмүүни үри, эхынгээ сэдьхэл баясуула,
Халуухан дулаахан бэеэ эхэдээ зорюула.
Сэбдэг сэдьхэлээр гэнэдэжэ эхэеэ бү хайра,
Сабаагуй огсом шэрүүн угөөр бү дайра.
Үнжэгэн сэдьхэлынь али болохоор үргэ,
Үнэтэ захяаень аша, зээнэртэнь хүргэ.
УРГЭЖЭ АБАГТЫ
Нарата дэлхэйн уужам энгэр дээр
Налгай зулгы бэе бэедээ ябагты.
Наhан ошохо, үри хүүгэдүүдтнай
Набша намаадал үнэржэн үндыхэ.
Наашаа гэхэдэнь, саашаа буляалдангүй,
Наадахи, саадахияа hайн бодомжологты.
Наранай мандахада, оройтожо нобшоронгүй,
Нэтэржэ ажалдаа шармайн орогты.
Бэлэн юумэ энэ түбидэ үгы,
Бүлын байдалшье заримдаа орёохон.
Жаргалдаа дашуураад, жолоогүй
Жороолхо болобол, аминда зүрюухэн.
Нэгэтын сагта, үнил hэн, теэд дурдахам,
Нүхэрөө үгылөөд, нэхэжэ гараа hэм.
Тархяа үбдэжэ, мангарлаhан тэрэм
Танил эхэнэрэйдээ hуужа байгаа hэн.
Хэн намайе эндэ асарааб? — гэбэ,
Xapahaap намайе зэмэлhэн хэбэртэй.
Гэрэй эзэн эхэнэр орожо ерэбэ,
Гартаа томо сүүмхэ баринхай.
Тогоогоор дүүрэн шанаба мяха,
Табиба стол дээрэ дарhа архи.
Тархяа заhалган эхилбэ шууяатай
Тэнсэжэ hуухань эндэ гайтай...
Хорон болгожо хамаг мүнгэеэ
Хайран бэеэ hалгааб, халаг даа.
Ханилhан эхэнэршье жадха эльбэеэ
Харуулжа эндэ hүрхэйтэй hэн даа.
Нарата дэлхэйн уужам энгэр дээрэ
Налгай зулгы бэе бэедээ ябагты.
Нүхэрэйнгөө гэнэдэбэл, орхингүй хээрэ
Нигүүлэсхы сэдьхэлээр үргэжэ абаггы.
* * *
Эсэгэhээ гээгдээд, эхэтэеэ сугтаа
Эгэтын талада, hүниин харанхыда
Арайхан дугшажа ябахадаа,
Айгаа hэм үлэн шонын улихада.
Дүрбэн үринэрээ юугээр эдеэлүүлхээ.
Дутаахагуйн түлөө xoohoop бидэнээ
Тухашардаг hэн даа хайрата эжым,
Туляансаг саг байhан гэбэл, ойлгыт.
Һаншагаа сайжа битнай наhатай болоод,
Һанаhан сэдьхэhэнээ хүргэнэб хүүгэдтээ.
Сэдьхэл арюухан ябагты таанадни одоо,
Сэбдэг хүйтөөр бу хандагты хүнүүдтэ.
Хүнүүдэй гоёмсуу хаража бү hажаагты —
Хүе hажааhан хүртэ унаха гэгдэhэн.
Хүхюун, согтой ябахые хододоо оролдогты
Хуурмаг, худалhаа сэдьхэлээ hэргылэн.
Нүхэсэhэн нүхэрөө хүндэлжэ, мууень даран,
Наранhаа дээгүүр бэеэ үргэхые оролдонгүй,
Налгай түбшэн ябабал, хии морин
Налхи болдогтой гaзарта огто унахагүй.
Эртын туяа энэ дэлхэйдэ бии байха,
Эдир залууhаа нүгэл хилэнсэ сээрлэгты.
Үтэлhэн хүнэй ахир тулюурые бү гайха,
Үргэмөөр тулюур байбалнь, тэдээни бодхоогты.
* * *
Хүхэ сэнхир огторгой доро бэеэ оложо түрөөд,
Хүрдэ шэнги үе сагай эрьюулгэдэ ородог.
Хэды наhан үгтөөб шамда, тэдыл соогоо
Хүн бэе махабадаа абажа ябадаг юм даа.
Хүл дээрэш бодхоожо, хуулиин наhа хүргөө түрэлхид,
Хойшо, урагшаа олохон дабаа гаталаарай.
Хуу харюутайшье, үльгэрэйш үнгэ шэнжэтэйл.
Хүн зоноo, оpoн нютагаа жаргуулхые хүсэ!
ДУУНУУДАЙ АЯЛГААР...
* * *
Арюуханаар анхилhан янзатайл аад,
Агаарнай яагаа хүндэшэг бэ даа?
Уладтаа хүндэтэй ябаhан лэ аад,
Ухаанхан бодолоор ямархан бэ даа?
* * *
Бууралхан Яруунаяа hанахадамни,
Бензин үнэтэй болоод байна.
Нүхэдэйнгөө мэндые мэдэнгээ
Нютагаа ошожо ерэhэйб.
* * *
Сэлгеэхэн Ярууная мэндэшэлэн,
Соолгото нютагаа ошоhойб.
Сэсэг ногоото талаараа
Сэнгэдэг нүхэртэеэ золгоhойб.
* * *
Үлзытэ hайхан нютагайнгаа
Үеынгээ нүхэдтэй уулзабал,
Сэмүүн сагай хэсүүндэ
Сэдьхэл зүрхэм баясахал hэн.
* * *
Арюухан Яруунаяа айлшалжа,
Аршаанайнь дээжэhээ хүртэбэл,
Дүтынгөө нүхэдтэй харалсабал,
Дэлбэрhэн сэдьхалээ аргалхал hэм,
* * *
Наhан соомни мартагдахагүй
Намжаа үгэн талануудтай
Нялхаhаа тэнжэhэн нютагни
Намдa дутөөр үзэгдэгшэ.
* * *
Xүpьhэтэ дэлхэйтэй нэгэтэ
Хахасан ошохо табисууртай
Мүнхэ бэшэ наhанайнгаа охиие
Мартангүй ябажа болохогүй.
* * *
«Алдуу эндүүгүй яба» гэжэ hургагша
Ашата эхэ минуу.
ҮРЕЭЛ
Үреэлэй hайниие мэдэдэг
Дала наhатай хүгшэн эхэнь,
Үхибүүдтээ иигэжэ хандаба,
Үнэтэ үгэнүүдые хэлэбэ:
«Дэлгэр баян ябагты,
Үлзы жаргал эдлэгты
Эбтэй эетэй байгты,
Элдэб нүгэл бү хэгты,
Алдар нэрэеэ хухалжа,
Алдуу эндүү гаргангүй
Үнэн сэхээр ажаhуужа,
Алтан тоонтоёо үргэжэ,
Аба эжыгээ хүндэлжэ,
Үндэр нaha наhалхыетнай,
Арад зондоо туhатай
Ажал хэрэг бүтээхыетнай,
Бултадаа нигүүлэсхы сэдьхэлтэй,
Буянтай амидархыетнай хүсэнэб!..
Бухы hайн юумэн
Бүмбэрсэг дэлхэйдэ мандаг!..»
Оролто үгын орондо
Наhанайнгаа амаралтада гарахын бүри урдахана зарим бодолоо саарhан дээрэ мүр холбожо бэшэдэг болоо hэм. Хожом нэгэтэ үхибүүдни уншажа, аха үетэнэй намтарhаа, эхын эдэ дурдалганууд соohоо өөhэдтөө, үри хүүгэдтээшье туhатай юумэ оложо абаха аалам гэhэн бодолhоо энэ мүнөөшье тэмдэглэлнүүдээ үргэлжэлүүлhэн зандааб. Хүнүүдтэ эдэнээ харуулдагшьегүй hэм даа, теэд үхибүүдни оложо уншажархихадаа, энэшни ганса маанадта хабаатай бэшэ, бусад олондошье хэрэгтэй гээшэл гэлдэхэдэнь, ном болгожо хэблүүлээшье haа, яахаб гэhэн бодол түрэбэ.
Энээхэн хуудаhануудым иража, абар-табар үйрхэй бодолнуудаймни үлхөөе уншахадаа, бүхы наhандаа хара ажал хэжэ ябаhан минии модохи үгэ хэлые хүлисөөрэйт даа.
Хүнүүд уулзажа танилсахадаа, нэн түрүүн түрэhэн тоонто нютагаа, уг гарбалаа дурдадаг гээшэ ааб даа. Тиимэ ёhонhоо өөрынгөө намтар богонихоноор хэлэхэ ушартай болоноб.
1927 оной зунай сагта, тэрэмнай шарагшан модон туулай жэл, Яруунын аймагай Ара-Толгой гэжэ нютагта шарайд угай айлда түрэhэн хүм. Түрэлхидни хүдөөгэй юрын ажалша хүнүүд hааб даа. 1930 ондо нютагтамнай «Улаан-Ярууна» колхоз тогтожо, манай гэр бүлэ тэрэнэй гэшүүд болоhон юм. Эсэгэмни, Жигжидэй Сэдэб, минии дурбэ наhаяа гүйсэжэ ябахада наhа барашоо бэлэй. Эжытэеэ дүрбэн багахан үхибүүд үлэшөө hэмди.
Эхэтэеэ үлэhэн үхибүүд үншэрдэггүй гэжэ буряад зомнай хэлсэдэг гээшэ. Энэнь айхабтар үнэн үгэ юм даа. Эхэмнай хара ажалшан ябажа, сурба маанадайнгаа «хүлыень дурөөдэ, гарыень ганзагада» хүргэхын түлөө хүшэр тэрэ сагта ехээр оролдоо hааб даа. «Хоёр хүлтэй амитан түрэhэн эхэеэ хододоо hанажа, ашата буянгыень харюулхын түлөө, бүхы наhан соогоо оролдо» гэжэ Бурхан багша номноhон ааб даа. Түрэhэн дүрбэн үхибүүдынь эхэ эсэгынгээ буянгаар өөдөө боложо, өөhэдынгөө гэр бүлэдэ туc бүридөө арбан үхибүүдэй эхэ, эсэгэ болоhон дэмбэрэлтэйбди. Иимэ агуу үлзы дэмбэрэл үршөөhэн эхэ эсэгын хэшэг үри саданартань, аша гушанартань, үшөөшье саадахи үенүүдтэнь дэлгэрэг лэ. Тэдэнэймнай үeтэн, айл аймаг бүгэдэндөө алтан дэлхэйдэ aмар жаргалан эдлэхэнь болтогой. Энээнэйл түлөө дээдэ бурхадтаа зальбарнам. Ерээдүй үетэмнай нүгэл хилэнcэггүй, арбан сагаан буян хуряажа, боди сэдъхэлтэй, ута наhатай ябахынь түлөө эхын энхэргэн сэдьхэлээр энээхэн номоо үргэнэб.
Автор.
Эжын сэдьхэл булаг мэтэ
Буряад ороноймнай эрхим түрүү гуа сэсэн эжынэрэй нэгэн, 94 наһатай Пагма Жигжитовна Цыдыповагай шүлэгүүдэй согсолбори Улаан-Үдын «Бэлиг» хэблэлһээ гаража, гайхамшагта ушар тохёолдобо. Иимэ үндэр наһатай, олон хүүгэдтэй, аша зээ, гушанартай юрын буряад хүгшэнэй өөрынгөө зохёоһон шүлэгүүдэй зохидхон номые хоёр нюдөөрөө хаража, гартаа барижа байхань ямар жэгтэй һонин, уярмаар үйлэ ябадал гээшэб! Үнэндөө, дүтэ нааша харагдаа, дуулдаагүй үзэгдэл гэхээр бэшэ гү? Тус ном хэблэлдэ зууршалангаа БГУ-ай профессор, Буряад Республикын эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша Ш-Н. Цыденжапов хамаг зоной бэлээр хүрөөд орхихоор бэшэ аяар 100 наһанай алтан мундарга өөдэ дабхин ябаһан зохёогшо тушаа иигэжэ бэшэбэ:
«1927 оной зун шарайд угтай Шоохоной Жэгжэдэй Сэдэбэй hамган Надмид гушан гурбан нууртай гулбай ехэ Яруунын аймагай Соолгото нютагай хажуудахи нугада үбhэ сабшаха үедөө басага түрөө hэн. Тэндэ ондоо хүнэй дүтэ нааша байгаагүй ушарhаа үбhэшэн эхэнэр хүйhэеэ өөрөө шүдөөрөө hүндөө бэлэй. Тиигэжэ Цыдыпова Пагма Жигжитовна алтан дэлхэйдэ түрэhэн намтартай.
Һүбэлгэн ухаатай, hаин зантай, урид hанаатай, нэтэрүү абаритай Пагмын хара багаhаа хойшо эхэ эсэгэдээ туhалдаг байhан тухайнь нютагайнь зон хэлсэдэг. Тэрэ наhаа хүсэхэдөө, улаалзай хүбдүүд угaй Бальжанов Дондок- Доржо Андановичтай хуби заяагаа холбоhон юм.
Үбгэниинь бага наhандаа үншэрөөд, Намсалмаа басагатай Андан эсэгэ Бальжима эхэ хоёройнгоо үргэмэл хүбүүниинь боложо, өөдөө үндын, хүлөө дүрөөдэ, гараа ганзагада хүргэhэн гээшэ. Энэрхы сэдьхэлтэ гэртэхинэйнгээ hургаалаар hайн хүн болоhон хүбүүн Пагмада түрүүшын харасаhаа hайшаагдаа hааб даа. Залууhаа эбтэй эетэй эдэ наhанай нүхэд арбан үри хүүгэдые үдхэжэ, түрэл нютагтаа эрхим hайнаар ажаллаhан юм.
Дондок-Доржо Андановичын олон жэлдэ колхозой түрүүлэгшээр хүдэлжэ, нютагайнгаа ажахын хүгжэхэ хэрэгтэ нилээн хубитаяа оруулhыень онсолон тэмдэглэмээр. Энэ айл үхибүүдээ бултыень ажалда дуратайгаар хүмүүжүүлжэ, эхэ орондоо туhатай үнэн сэхэ хүнүүд болгожо шадаа.
Мүнөө ажалай ветеран Пагма Жигжитовна олон хүүгэдтээ нилээн туhа хүргэнэ, хубсаhыень оёно, гэрэйнгээ ажал хэнэ...
Тэрэнэй түрэлхи бэлигтэй дээрэhээ бага наhанhaа эхилжэ, дуу дуулаха, зохёол бэшэхэ, зураг зурахa, хатар наадаха абьяастай байhыенъ эндэ дурдамаар. Һүүлэйшье үедэ ветеранай бэшэhэн шүлэгүүдынь яhала бии.
Зариманиинь энэ согсолбори соо хэблэгдэбэ.
Пагма Жигжитовна туc номоо Яруунынгаа аймагай 75 жэлэй ойдо болон наhанайнгаа хани нүхэр Бальжанов Дондок-Доржо Андановичын мүнхэ дурасхаалда зорюулба»
.
Яруу найрагаар һэбшээлһэн Ярууна нютагтаа үндыһэн хүүхэнэй сэдьхэлдэ бэлигэй лёнхобын задаран байхань гайхалгүй. Шүлэгэй мүрнүүд багаһаань лэ досоонь нуурай долгиндол эбхэрэн, миралан байһан байха. Зүгөөр саарһан дээрэ сараа табиха сагынь үшөөл ерэхэ үдыхэн байгаа гэе. Пагма абгайн дурсалга-найруулганууд өөрынь ажамидаралай зүргэтэй зэргэ гэшхэлнэ. Саг сагай үйлэ ушар харуулһан шүлэгүүдэйнь мүрөөр мүрлэн ябажа хараябди.
Түүхын нэгэ үе гэршэлһэн «Шара араата» гэжэ шүлэгынь дайнай һүүлээрхи хомор хохи жэлнүүдээр болоһон үнэн бодото ушар зураглана. Арбаад гаратай басагахан нагаса эгэшэдээ зорижо ябаһаар, Ехэ Ярууна нуурай хүр саһан соо хүрэшэһэн үхэнхэй үнэгэнэй һэетэй дайралдана. Харанхы болоһон хойно нэгэ бүүлхэ хилээмэн, хүрэһэн загаһан бэлэгтэй гэдэргээ бусажа ябахадаа, тэрэ шүдөө ирзайлгаад үхэшэһэн үнэгые дахин харахаяа зүрхэ алдан гэшхэлнэ. Гэртээ хүрөөд, эжыдээ тэрээн тушаа хөөрэхэдэнь, «сабдагуудай үгэһэн бэлэг абангүй ерэбэш, үлзы хэшэгээ алдахашни» гэжэ ухаа алдан, гэдэргэнь бусаана. Тиигэжэ, энэ жэшээгээр, тэрэ үеын үхибүүдэй бага наһанһаа ажал хэрэгтэ хабаадуулагдан, хатуу зоригжолтойгоор, харюусалга ехэтэйгээр, эхэ эсэгын, аха зоной үгэ зарлигта тооломоор хүмүүжүүлэгдэжэ, бэе тамираар, ухаан бодолоор эртүүр боргожон ябаһаниинь эли харагдана. Мүн тэрэ үеын зон туйлай ехэ ажал хүдэлмэри хэжэ ябабашье, эсээ сусааб гэлдэнгүй, ганса амяа харангүй, олоһоноо хубаалдан, эб хамтаараа хатуу хүшэр сагые дабажа гараал даа! Шүлэг соохи үйлэ нюдэнэй урда элеэр аржын, кино хаража байһаншуу. Энэ бол зохёогшын өөртэеэ тохёолдоһон ушаралаа айхабтар тодо мэргээр, уран хурсаар тобойсо харуулжа шадаһанай аша үрэ гүб даа. Түүхын амиды гэршын шүлэглэн хөөрэһэн үйлэ ябадал сэгнэшэгүй үнэтэй байна гээшэл!
Арбатайхан Пагма Ехэ Яруунын
Адаряатай мульhэн хуяг дээгүүр яарана.
Агаарта бударhан саhан нюурынь шэрбэнэ,
Ара бэе руунь хүйтэн hалхин үлеэнэ.
...Һарын сагаанда һайхан даа дайдамнай,
Һажана харанхыда хада ууланууднай.
Хэдышье холо һаань, хүрэжэ ерэбэ тэндэ,
Хүр малтажа, арьяатаниие абаба.
...Саг хатуу, дайнай һүүлэй үлэн жэл,
Сай, дабһан, хүнэй эдихэ хамаг хоол
Хомор һэн даа. Юу хэлэхэб, хүшэрхэн
Хүн амитанда үе бэлэйл, ай, бурхан.
...Ангир шарахан «Торгсинда» тушаагдаа.
Ахайнь тэндэһээ олзотой бусаа.
Аяар мэшээг нарин сагаан талха асараа.
Алда үргэн, алаг эреэн шаали пулаад,
Эжыдээ самсын бүд, эдеэнэй элдэб зүйл.
Эгээл хэрэгтэй жэжэ хогшол
Бии болошоо борохон гэр соо,
Бултанай досоо һара, наран таташоо.
Пагма басаганда шааляар пальто оёгдоо,
Бүгэдэ хүршэнэр табаг талханда хүртөө.
Хүшэр сагта үршөөгдэһэн дайдын хэшэг
Хэзээдэш хүмүүн наһандам һанагдан байдаг лэ.
Орон дэлхэйн ашата үргэмжэ нангин лэ,
Олон жэшээ энэ мэтэшэлэн мэдэхэлта.
Эхэ нютаг гээд элинсэгүүд хэлэһэн лэ,
Энхэргэн сэдьхэлээр хандажа, үринэрни, ябыта.
Хэнэйшье мэдэһээр, уран шүлэгшын хамаг үетэн эдир наһанһаа хамтын ажалда хабаадуулагдан, хүшхэрхын аргагүй хүдэлмэри ээм дээрээ тохожо ябаһан. Дайн соогуур, урда хойноншье Пагма хүүхэн өөрынгөө хубида дайралдаһан хамаг бэрхэшээлһээ зайлаагүй. Зүгөөр залуу наһанай охин халуун: наадаха, энеэлдэхэ, танилсаха, ушарха арга хурга олдоод лэ байгша һаабза. Тииһээр соморхон бэетэй, ошотой харахан нюдэтэй, дуурама сэбэрхэн шарайтай басаган 20-ёод наһандаа инаг дураяа золгожо, һайн эрын наһанай хани боложо, үри бэеын хэшэгтэ дүүрэн хүртөө.
Наhанай нүхэр нарата түбидэ олдохо,
Налгай урин сэдьхэлэй ольhоор жэгнэхэ.
Айдар шинии үнэншэ зангыш сэгнэхэ,
Арюухан байдалай эгээлэй жаргал бэлэглэхэ.
Дээрэ дээрэһээ һубариһан хүүгэдээ энхэрэн, анхаран үндылгөө. Колхозой суутай түрүүлэгшэнэрэй нэгэн Дондог Анданович Бальжанов нүхэрынь гэр мал гэжэ һанаха сүлөөгүй хамтынгаа ажалда хамсыгаа шаман ябаа. Пагма Жигжитовна тэрэ мэтые ойлгожо, нүхэрөө сүм дэмжэжэ, олоной эхын туйлай ехэ ажалай ашаае өөртөө сүм даажа ябаһан гээшэ. Нарай нялхашье, тээ томохоншье, юрэдөөл үен-үен дээрэ шахуу гараһан 10 хүүгэдээ харууһалжа, үшөө гэртэхи газаадахияа жэншэдгүй хэжэ ябаһан хүндэ зали забда байгаагүй гэхээр. Зүгөөр Пагма абгай ёһотой буряад эхэнэрэй шэнжэ харуулжа, ямаршье ажалда дарагдаагүй, ёо-ёгхо гээгүй, дуугайханаар лэ туйлажа гараа. Байдалай шэрүүндэ шэрбүүлхэшье хаһадаа, арбан хургаа зангидан, бэеэ хам барижа, хүүгэдээ гажараахагүй гэжэ оролдоо һэн. Алан-гуа, Балжан хатан, Үэлүн үжин мэтэ үльгэр домогто эхэнэрнүүдэй харуулжа ябаһан эхэ хүнэй эрэлхэг зориг энэл даа!
Эсэгэhээ гээгдээ hэн эдир наhалдаа
Эрхэ тангилхан хүүгэдни үншэрэн.
Намарай хюрууда шарлаhан набшадал
Нулимсаа аршаха сагниш болоол hэн.
Гажарhан сэдьхэл үзүүлэнгүй хүүгэдтээ
Газаашаа гаража уйдан hуухадаа,
Тэргэд hарын туяа доро hүзэглэн,
Найман гэгээниие уншадаг hэм даа.
Хэзээнэй сагта дулаахан сэдьхэлэйнгээ ульһые алдангүй, үелһэн нүхэртөө, үри бэедээ урин зөөлэхэнөөр хандажа ябаа. Оёхо, нэхэхэ, халаха, хадхахань юу барагдахаб, бултанайнгаа малгай гутал, оймһо бээлэй, үмдэ самса эхын хёрхо нюдөөр ажаглан, заһажа, шэнэлжэ ябаал гүб даа. Мүн хүүгэдтэеэ ном һударынь үзэлсэжэ, алиш сагта дүнгэлсэжэ, гомдол мууларынь буураажа, дундаа эбтэй эетэй ябахыень заагша һэн. Багаһаа дуулаһан, шагнаһан нютаг орондонь хабаатай түүхэ домогуудые, уг гарбалаашье удхалан хөөрэжэ, тэдэнэйнгээ һонирхол һэдэбынь хүгжөөхэеэ оролдогшо бэлэй. Хэдынэйш сагта хүн зондоо дулаанаар хандажа, зохидоор харилсажа ябагты гэжэ заажа захижа, эхын нангин һургаал үгэ хэлээрээшье, шүлэгэй мүрнүүдээршье хүргэхэеэ оролдоо.
Уладтаа туhатай ябахые оролдогты,
Үлдэhэн, даараhанда халуун эдеэ табигты,
Yншэн, хэнзые үргэлсэжэ ябагты,
Үбгэд, хүгшэдэй үреэлдэнь хүртэгты.
Үхибүүдээ бултыень адли тэгшэ өөгшөөн үргэжэ, хүл дээрэнь табижа, зоной үргэн харгыда табиһан габьяатай. Тэдэнэйнь дунда уран бэлигтэ зүжэгшэд, найруулан табигшад, аргашад бии байһаниинь гайхалгүй, эжын улаахан шуһаар бэлиг талаан дамжадаг гээшэл. «Нагасын бэлиг — шуһаар, абгын шадал — яһаар» гэжэ үгэ бии ха юм даа. Аша гушанартаашье хүрэжэ, шэнэ хүсөөр бурьялхань дамжаггүй.
Үнэр баян эхэлби мүнөө,
Үлзы буян эдлээлби наhандаа.
Үринэрөө үдхөөлби үндэр үршэлөөр,
Үргэн харгыда ябанал бултадаа.
Хэды сүлөөгүй ябабашье, сэдьхэлэйнь оёорто жэрэгэнэн сорьёлһон урлиг булагханаа шэргээгээгүй. Хаа-яа сүлөө забдын гарахада, досоонь хүлгэһэн мэдэрэлнүүдээ, дэгээ зүүгээр нэхэһэндэл, уран үгөөр холбожо, саарһан дээрэ мүрлүүлээ. Эхын сэдьхэлэй булагһаа шүлэгэй аршаан дэбэржэ, уран сэсэн үгэнүүдынь хүнэй уян сэдьхэлдэ шэнгэн тунамаар лэ. Номой багахан хэмжүүр тэрэнэй үнэ сэн буураанагүй. Аршаанай шанар шэнжэ булагайнь ехэ багаһаа болодоггүй ха юм даа. Олон шүлэгүүдынь ажабайдалай утын харгыда дайралдаһан үйлэ ушарнууд тухай домоглоно. Эхын дуран, этигэл, найдалынь ерээдүй сагуудай алас руу зоригтойгоор шэртэнэ. Эхын сэдьхэл Хун-Шубуун мэтэ үргэн далитай, хүсэ шадалтай, тэрэ ямаршье дабаанда торохогүй, ямаршье бэрхэшээлдэ тулгардахагүй, урагшаал жүдхэн тэгүүлхэ.
...Ээрсэгни эрьелдэнэ...
Ерээдүй саг тээшэ
Энээхэн түбитэеэ тэгүүлнэ эршэтэй...
Утахан замыень арюудхан үгүүлнэб:
Ум маани бадмай хум!..
«Эхын нангин ном» гэжэ эжынгээ номдо тон зүб нэрэ үгөөд, хэблэлдэ бэлдэһэн хүүгэдтэнь талархал мэдүүлмээр. Эжынгээ бэшэһэн шүлэгүүдые абдар соо хадагалжа байнгүй, арад зоной һонорто хүргэхэ гэжэ бодоһониинь тон зүб ябадал. Юундэб гэхэдэ, энэ ном соохи шүлэгүүд дэмы үгэ залгалган бэшэ, ёһотой уран аргануудые хэрэглэн, баян хурса хэлэ элсүүлэн, үе сагуудые удхалан харуулһан зохёолнууд гэжэ тэмдэглэхээр.
Угайдһаа, тусхайта эрдэмдэ хаанашье һураагүй, наһаараа хара ажал хэжэ, олон үри бэе үдхэжэ ябаһан хүнэй, арга забдаяа оложо мүндэлүүлһэн шүлэгүүдынь алтанһаа үлүү сэнтэйл даа. Уншагшад тус ном сохом лэ һонирхон, һайхашаан уншажа, сэдьхэлдээ нэгэ олзо оложо багтаахал байха.
Тус номой «нара хараһан» ушараар эжынгээ шүлэгүүдые согсолжо, оролдожо хэблэһэн 10 үхибүүдэйнь зүгһөө Буряад орондоо мэдээжэ, Үндэһэтэнэй буряад театрай найруулан табигша, Ород уласай соёлой габьяата ажал ябуулагша, Гүрэнэй шангай лауреад, гүн ухаанай эрдэмэй дид доктор Бальжанов Цырендоржо Дондокович ууган хүбүүниинь эжыдээ үри бэеын дулаахан үгэнүүдые зорюулаа: «Арбан үхибүүдэйнгээ хуби заяае бэе дээрээ багтаажа, ураднайнгаа заншалаар һүн сэржэмээ сүрэн үргэжэ, алтан дэлхэйдэ арюуна харгыданб табиһан манай хайрата эжыхэмнай эрдэмтэйшье бэшэ аад, ехэ гүнзэгы удхатай, зүрхэ сэдьхэлдэ сүмэ оромоор бодолнуудаа саарһан дээрэ суглуулжа, маанартаа, үхибүүдтээ, олон аша зээнэртээ саашанхи замдамнай харгын хүтэлбэри болгон дурадхаа.
Бүхы элинсэг хулинсагуудай, үхибүүдэй болон аша зээнэрэйнь зүгһөө доро дохин, олон жэлдэ элүүр энхэ, сэдьхэл тэнюун, буян хэшэгтэйхэн һуухыень үреэнэб».
Пагма Жигжитовна хамта 10 хүүгэдтэй, 25 аша зээнэртэй, 30 гушанартай. Үри бэень, аша гушань бултадаа эрхим хүмүүжэлтэйнүүд, элдэб мэргэжэлтэйнүүд, хаа-хаанагүй ажаллажа, арад зондоо аша туһатайнууд ябанад. Тон мэдээжэ зониинь нэрлэбэл: олохон лэ ялас гэмэ найруулгануудые табижа, харагшадтаа бэлэглэһэн буряад театрай алдар суута режиссёр Цырендоржо (Сергей), бэринь буряад театрай бэлигтэй зүжэгшэн Дарима, олондо туһатай аргашан, Тамчиин дасанай шэрээтэ байһан Бэлигтэ лама, буряад театрай мэдээжэ зүжэгшэн Туяна, «Байгал» ансамблиин уян нугархай хатаршан Гэрэлма, хари хэлэнэй багша Долгорма гээд лэ олон даа. Гадна аша зээнэрынь ехэшүүлынь дээдэ һургуули дүүргэжэ, мэргэжэлтэд боложо, арадай ажахын алишье һалбарида хүдэлжэ ябана. Үхибүүдынь аяа хайратай эжыгээ буряад зоной заншалаар «унтариин зөөлэниие дэбдижэ, эдеэнэй зөөлэниие хүртөөжэ, үгын зөөлэниие шагнуулжа» үндэр наһыень аятай зохид оршондо бөөмэйлэн ябахаяа оролдодог юм.
Иимэ олон бэлиг талаантай үринэрые буряад арадтаа бэлэглэхэһээ гадуур эрдэни зэндэмэни мэтэ олдохоһоо хомор уран шүлэгүүдэй согсолбори оюун сэдьхэлһээ энжэлэн байһан ерэ гаратай эжые хэнтэйш, юунтэйш жэшэхээр бэшэл!\
Нагасынгаа удаа Пагма абгайн эгээл бага зээ басаганиинь Нарана Ошорова иигэжэ шүлэглөө:
Нагаса эжым намайгаа
Нарайхан хаһаһаам эрхэлүүлдэг һэн.
Мүнөө үндэр наһатай болоо,
Минии ээлжээн ерээ гү?
Мээхэй зохидоор эжыдээ ханданаб,
«Буряад Үнэн» сонин уншажа үгэнэб.
Одоол нагаса эжым
Олон аша зээнэрээ хажуудаа
Обоолоод һуухадаа жаргалтай.
Одхон Нарана зээ басаганиинь
Оройдоол 14 наһатайб.
Хайрата минии нагаса эжы,
Хүхюутэй, дорюун байгыт даа.
Ходол танаа баярлуулан байхал
Хүбүүд, басагадтнай бултадаа!
УЛААН НАРАЯА УГТАНАБ
Уулын оройгоор арюунда мандаhан,
Улаан нарамнай, мэндэ амар!
Угтажа шамайе газаагаа зогсоhон
Эхэ хүнэй наhанай намтар
Элшэ туяаhааш эхи татаал,
Энхэ жаргалай зүргөөр хүгжөөл.
Үнэр баян эхэлби мүнөө,
Үлзы буян эдлээлби наhандаа.
Үринэрөө үдхөөлби үндэр үршэлөөр,
Үргэн харгыда ябанал бултадаа.
Үлгэн дэлхэймни, баясанам шамдаа,
Үгөөлши намда эхын жаргал.
Үлдэхэ, даарахые узэhэншье haa даа,
Үе сагтаа гомдол угыб.
Улаан наран! Үхибүүдэйм наран!
Үлзы баян байт лэ үхибүүдэйм наhан!
ЭЭРСЭГНИ ЭРЬЕЛДЭНЭ ЭРШЭТЭЙ
Эршэ орон ээрсэгни эрьелдэнэ,
Энээхэн түбитэеэ үрдилдэн урилдана...
Эрхы, долёобор хурганууд соомни
Эршэгэнэhэн ээрсэгтэй домог дуугаар
Эхын захяанууд дахин hэргээд,
Ээрэгдэhэн утаhандал hубарилдаал жэлнүүд.
Эдир багахан хүүгэн наhандам
Эхэмни захидаг бэлэйл намдаа:
«Эрхы эрдэмтэй, долёобор домтой —
Ээрсэг эрьюулжэ, басагам hypa.
Ээрэhэн утаhаараа оёхош урматай
Ольhотой дулаахан нооhон оймhо».
Ээрсэгэй зөөлэхэн абяан доро
Эжым захяа hанагданал элихэн:
«Угайнгаа заншал hанажа ходол
Урагшатай ябыш даа залууhаа бэрхээр
Улаан наранаар үрдилдэн бодоод,
Yргөөрэй сагаан сэржэмээ
Yлгэн дэлхэйдээ, үндэр тэнгэридээ,
Аба, эжынгээ шутэhэн бурхадта
Алтан зула бадарган ябаарай.
Табан хаан нангин сахюусадаа
Тахилынь hэргээжэ хүндэлөөрэй.
Ариг сэбэрые бэедээш, гэртээш
Аргагуй нарин хэзээдэш сахяарай.
Даараhан улэн ороболнъ,
Тогоотой эдеэнhээ садхаажа табяарай.
Дэмыржэ зариманайнь уураа хүрэбэлнь,
Дуугайхан hуужа нүгэлыень тэбшээрэй.
Дэгэл захатай, хун ахатай, —
Дүү наhатандаа hургаал хэлээрэй.
Yнэншэ сэдьхэлээр бугэдэндэ хандаарай,
Yншэн хэнзэдэ туhалжа ургөөрэй».
Ээрсэгни эрьелдэнэ... Он жэлнүүд
Элихэн узэгдэнэ, намаяа эрьеhэншүү.
Нэтэрүү үсэдөөр ойндом толотон,
Нэгэ дүтэлнэ, ошоношъе холодон.
Эхымни хэлэhэн нангин hургаал
Эгэршэгүй зоригой эхин байгаал.
Эхэ, эсэгэнь түрэhэн үридөө
Эгээл дүтынь бурхад юм даа..."
Иигэжэ хэлэдэг бэлэйл эжымни,
Иигэжэл захинаб аша, зээнэртээ.
Багшанар, эхэ, эсэгэш угтаа
Бэлиг түгэлдэр hургаал үгэдэг.
Изагуур удхынгаа гүн захяае
Имагтал уhанда хаяагүйл haa,
Өөдэлхын заяан энэл байна даа!
...Ээрсэгни эрьелдэнэ...
Ерээдүй саг тээшэ
Энээхэн түбитэеэ тэгүүлнэ эршэтэй...
Утахан замыень арюудхан үгүүлнэб:
Ум маани бадмай хум!..
АШАТА ЭХЭ ХЭН ГЭЭШЭБ?
Алтан дэлхэй дээрэ ашата эхэтэйлши,
Аянда ябахадаа энхэргэн сэдьхэлээр дурдалши,
Арбан хара нүгэлhөө бушуу зайлалши,
Аяа хайратай шинии түлөө зальбарналби.
Аласай харгыдаш аза талаан эринэлби.
Сэбдэг сэдьхэлээр халуун зүрхыенъ бү хайра,
Сэлмэг шарайень буртаг үгөөр бү дара,
Сэсэг hургаалынь зүрхэндөө арюун тахи,
Сэнгүүшье үедэ, ядуушье сагта дахин, дахин
Сахюусан болгон хайрата эхэеэ дурда.
Хулгөөтэ байдалай дэншээ замаар ябахадаа,
Хулэгэй эмээл дээр хүсэн түгэлдэр дабшахадаа.
Эхынгээ hүнэй арюухан амтые hанаарай,
Эсэгын хүбүүн алдар нэрэеэ үргөөрэй.
Түрэhэн эхэ энэ нahанайш найдал юм даа,
Түби дэлхэй дээр эгээл нангин этигэл юм даа.
Хэдынэйш сагта хойноhоош зальбаран hуудаг юм даа,
Хамаг мууhаа далдалан абаха бурханш юм даа.
Yлгэн дэлхэй дээрэ үри бэеэ хүн болгожо,
Yргэжэ, hургажа, угаа дамжахыень үреэнэбди.
Yтэлхэ хүгшэрхэ наhандамнай жаргал олгожо,
Yлгы хүдэлгүүлhэн үриеэ haйхан энхэрнэбди.
hаншаг сагаан хүгшэн болоош hаам, үринэртээ
hанаагаа зобохо бүриш дортоhон хэбэртэйл.
«Yдэрэй hанаан, hуниин зүүдэн» гэдэг даа,
Yлэмжэ ехээр доhолон хүлгэхэдэнь сэдьхэлэй.
hайнаар hургаhан үринэр газаа орхихогүй,
hарюу сэдьхэл, hамуун ябадал харуулхагүй.
Эхэ, эсэгын үреэл хажуу тээшээ ошохогуй —
Этигэл түгэс hуугааш hаам, амар намда үгы...
Yринэрэйм хажууда ябадаг олон нүхэд соо
Yлүүсэ бэеэ үргэжэ хэтэрмээр,
hөөлшье хүнгэхэн үгэ дэлгэдэг, бэеэ шэмэг гээд хододоо
hэнгэргүйхэн заримашуулhаа зүрхэм минии шэмшэрээ.
Гое шэнэ моодын хубсаhа эрижэ,
Гонгиноhон бэриие хараа бэлэйб нэгэтэ:
Зангаар зөөлэхэн эрэдээ ехэл эрхэжэ,
Заналта хэхэдэнь, хүндэл hэн даа сэдьхэлдэ.
Yридээ захигшаб: үхибүүн ябаха caгhaaнь
Yмдэhэн хубсаhандаа хирэ тооhо бү халдахаа,
Урдахияа hайнаар хаража шадаха үгыл hаа даа,
Yлуусэ гоёхо одоол шоодбори юумэл даа.
Хубсаhам хуушараа, моодоhоо гараа гээл хадаа,
Хангилаад тэрэнээ шэнын шэнжэдэ оруула.
Урбуулжа байгаад, аргынь олоол hаа даа,
Урданайхиhааш" ондоохоноор hанаашаараа урала.
«Хурганай шэнээн торгоор хорин захатые бүтээхэ,
Хэршэмэгэй шэнээн мяхаар хуримай зониие садхааха»
Гэhэн юумэл даа холын сагай эхэ эсэгэнэрнай,
Гамтай арьбадхан ябыта үргэлжэ түрэhэн хэшэгээ.
НАҺАНАЙ ЗОБОЛОНҺОО ЗАЙСААРАЙ
Хэлэжэ ядаад, үзэглэжэ бэшэхэмни, басагадни,
Хүмүүни бэе оложо түрөөд, олые үзөөб наhандаа,
Xyhөө шулуун бэшэл даа хүрин зүрхэмни —
Хүүгэхэмни үншэн хабhан дором
Хүндүүлхэй гэhэн бодолоо тандаа хэлэнэб.
Бэеэ мэдээд, түрэлхидhөө холодожо болохогүйл —
Баабайш мэндэ ябаа hаа, халаглаха hэн даа.
Баранда дүтынш зон энээндэш дурагүйл-
Буруу ябадалай зүргэдэ зүдэрхэшни гээшэл даа.
Эхынгээ үгэ дуулажа, хазагай зоноор бү ханила,
Элдэб ааша харуулангүй, бэеэ абаад тонило.
Бугын сэмгэн тогоондо багтахагүй гэhэн лэ, —
Бүгэдэ олоной хэлэhэн энэ үгые хүндэлэ.
Наhанай нүхэр нарата түбидэ олдохо,
Налгай урин сэдьхэлэй ольhоор жэгнэхэ.
Айдар шинии үнэншэ зангыш сэгнэхэ,
Арюухан байдалай эгээлэй жаргал бэлэглэхэ.
ШАРА АРААТА
Арбатайхан Пагма Ехэ Яруунын
Адаряатай мульhэн хуяг дээгүүр яарана.
Агаарта бударhан саhан нюурынь шэрбэнэ,
Ара бэе руунь хүйтэн hалхин үлеэнэ.
Харгыгаа арайхан алдаагүйхэн тэрээндэ
Хүр соо шүдөө ирзайлгаhан арьяатан
Харагдашаба. Yү, татай! Нюдөө бэлтылгээд,
Хормойдонь ahaxaap зэhэнхэйл тэрэ аюултан.
«Айха гээшэ нүгэлтын ёрото үйлэ —
Ашата эхынь үгэ эндэ hанагдаад,
Айдар басаган зоригоо зэhэн гүйбэ лэ.
Нагаса эгэшэдээ зорижо гapahaн замаараа
Наранай тонгойхо үедэ хүрэбэ лэ.
Хонохо забдагүй гэртээ басаган яараба,
Хүрэhэн загаhан, бүүлхэ хилээмэн бэлэгтэй
Боро хараанаар бусаха замдаа гараба.
Бүрэнхыдэ бүдэржэ унашахадань тэрэнэй,
Баhал арьяатан урдаhаань шэртэлэй.
Тэмтэрэн бодожо, басаган саашаа гүйбэ,
Тэн hүни гэртээ тэрэ хүрэбэ.
Эшхэбтэр гэжэ бодожо байгаашье бол,
Эжыдээ хөөрэбэ харгынгаа тэрэ ушар.
Эхэнь халуун сай хэхынгээ орондо
Эльгээбэл даа hөөргэнь хүүгэеэ үтэр:
«Сабдагуудай бэлэг шамда үгэжэ байхадань,
Сабаагүй ааша харуулжа hүрдэн айхадаш,
Yлзы хэшэгшни зайлахан гээшэл даа,
Yхимни, түргэн тиишээ гүйгыш» — гээл даа.
Һарын сагаанда hайхан даа дайдамнай,
Һажашанхай харанхыда хада ууланууднай.
Хэдышье холо hаань, хүрэжэл тэндэ ошобоб,
Хүр малтажа, арьяатаниие гартаа абабаб.
Саг хатуу, дайнай hүүлэй үлэн жэл.
Сай, дабhан, хүнэй эдихэ хамаг хоол
Хомор hэн даа. Юу хэлэхэб, хүшэрхэн
Хүн амитанда үе бэлэйл, ай, бурхан.
«Сабдагуудай сагаан hарын бэлэг» — гээл,
Сагаан hахалта манай хүршэ үбгэжөөл.
«Арhыень тушаажа, нилээдгүй элбэгхэн
Абахат эд товар дайдын энэ хэшэгээр.
Дэлэг абын хүгшэн мүн лэ баясаа
Дархита баабайн үршөөhэн энэ бэлэгтэ:
«Yргэмжэ hайн ябахаш гээшэ саашадаа,
Ерэ гэhэн гулбайн хэшэгтэ хүртэhэн бэлигтэйш»
Ангир шарахан арhан «Торгсинда» тушаагдаа.
Ахаймнай тэндэhээ ехэл олзотой бусаа даа.
Аяар мэшээг нарин сагаан талха асараа.
Алда үргэн, алаг эреэн шаали пулаад,
Эжыдээ самсын бүд, эдеэнэй элдэб зүйл,
Эгээл манда хэрэгтэй жэжэ хогшол
Бии болошоо манай борохон гэр соо,
Бултанай досоо hapa, нара таташоо.
Ороной үндэр тэнгэринэр, hайнта даа,
Олзо уршөөжэ, бултыемнай үргэнэ бэлэйлта.
Пагма басаганда шааляар пальто оёгдоо,
Бүгэдэ хүршэнэр табаг талханда хүртөө.
Хүшэр сагта үршөөгдэhэн дайдын хэшэг
Хэзээдэш хүмүүн наhандам hанагдан байдаг лэ.
Орон дэлхэйн ашата үргэмжэ нангин лэ,
Олон жэшээ энэ мэтэшэлэн мэдэхэлта.
Эхэ нютаг гээд, элинсэгүүд хэлэhэн лэ,
Энхэргэн сэдьхэлээр хандажа, үринэрни, ябыта.
АРЮУН СЭДЬХЭЛ
Алтан дэлхэйдэ түрэhэн урмандаа
Аба, эжыгээ хүндэлжэ ябаарай.
Арюуна гээд эжыш нэрлээ hэн даа,
Арбаадхан наhандаа үлүү бү эрхэлээрэй.
Атаархалай хорондо нэрбэгдээд нэгэтэ
Аргагүй сухалаа хүрөө бэлэйлши.
Гэрэйнгээ үүдэ шэдээд, үйлсэдэ
Гүйжэ гараад шимни ябалайлши.
Сэдьхэлээ хүмэрин хойноhоош ошооб,
Сэбдэг хүйтэн харасаhаашни сошооб...
Түрэhэн үриеэ хайрлаа бэлэйб даа,
Төөрихэ замhаа тэхэрюулхэ гэлэйб даа.
Абаш энхэрэн түрэhэн үдэртэш
Алтан oohop бэлэглэхэдэнь баясааш.
Гомдол муулараа дэгдээн сэлмээш,
Гардиhан сэдьхэлээ үргэжэ заhааш.
Мэеэрхэлдэжэ хоорондоо бү ябагты, хүүгэдни,
Мяханhаам таhарhан мяхамни, таанадни.
Булжамуурай дуу үглөөгүүр эртэ шагнажа,
Бэе мэндэ ябаарайт маанадаа үргэжэ.
Эсэгынгээ hургаалые үндэртэ үргэ,
Эхынгээ захяае үринэртээ хүргэ.
Сэбдэг хүйтэн hанаанда бү нэрбүүлэ,
Сэлмэг бодолоор сэдьхэлээ сэбэрлэ.
Ходол дутаhан хобдог сэдьхэлдэ,
Хамагта атаархаhан бузар hанаанда
Бурхаднай одоо дурагуй юм даа,
Башиг хэшэгые зайлуулдаг юм даа.
Хүүе харанхаар мал хараарай,
Хүмүүни үриие хүндэлжэ hураарай.
Дэлхэйн байдал хүнэй сэдьхэлhээ
Дулдыдан байдаг гэжэ мэдээрэй.
Хамагта hайниие сэдьхэбэл, дэмбэрэлтэйл,
Хэзээдэ доройтохогүй үйлын үритэйл.
Хэдынэйш, ямаршье сагта журамтай
Хурса зориг тахин ябалтай.
Уг гарбалайнгаа шажан мүргэлдэ
Урбажа одоо амарлингын зүргэ
Алдажа болохогүй. Yеын үедэ
Ашата бурхадта зальбаран мүргэ.
Ум маани бадмай хум!
Ум маани бадмай хум!
Ум маани бадмай хум!
ЗАХИНАБ ТААНАДТАА
Хүүгэдни, hанажа ябаха зэргэтэйт:
Холодохоб таанадhаа хэзээ нэгэтэ.
Эхэ эсэгэтнай — алтан сэргэтнай —
Энхэ ябахадань, hургаалын тогтоогты.
Заримдаа харахадаш эрихэеэл мэдэхэ,
Зайлаагуй hааш, дайражаш болохо.
Һургаалhааш зайлаад жороолхо,
Һайень мартаад, холодон ошохо.
Дахин, дахин захинаб таанадтаа:
Дайдын уужамшье haa, эхэ ганса даа.
Һургаалыш мартаhан үринэр — гасалан,
Һалхинда найгаhан үмхи гадаhан.
Ушар тиимэhээ уураг нahaнhaa
Ухаан бодолтнай уг гарбалаа,
Эхэ, эсэгэеэ нюдэнэйнгөө сэсэгыдэл
Энхэрэн тахижа hурагты хэзээдэ...
ТААНАДТАА НАЙДАНАБ
Мүшэтэ тэнгэридээ зальбаржа ябаарайт
Мүнхэ юүмэн оршолондо үгы —
Мүрэн голнуудшье эхитэй, адагтай,
Мамантайшье наhаниинь тоотой.
Минии, шинии гэлдэнгүй ябагты,
Мэндэ ябахада хогшол олдохо.
Дайдын юүмэн бүридэ бү обтогты,
Дууhандаал хэшэг буянгаартнай болохо.
Уладтаа туhатай ябахые оролдогты,
Үлдэhэн, даараhанда халуун эдеэ табигты,
Yншэн, хэнзые үргэлсэжэ ябагты,
Үбгэд, хүгшэдэй үреэлдэнь хүртэгты.
Хомхой хобдогhoо холуур зайла,
Хобууша хунөөр хэрэг бү үйлэдэ.
Хорото хүнhөө саагуур тонило,
Хулгай, худалтай тад бү орёолдо.
Амгалан тайбаниие эхэтнай үреэнэб,
Аша туhатай ябахыетнай этигэнэб.
Хүндэ ехэтэй болохыетнай хүлеэнэб,
Хүүгэдни, эхэтнай таанадhаа.
ЖЭРГЭМЭЛЭЙ ДУУН СОО
Жаахан балшар тэрээхэн наhандаа
Жалгын үндэрэй оройгоор адуугаа
Жэргэмэлэй дуун соо туужа ябахадаа,
Жаргалтайл үемни бэлэй hэн даа.
Элдин тэрэ сагта айхаяа мэдэхэгүйш,
Эжынгээ захяае хаанаш мартахагүйш.
Эхэ гээшэ дээдын сахюусамни,
Эрхэ бэшэ иигэжэ сэдьхэдэг hэмби.
Хэзээдэш намайгаа хамгаалан абаха,
Хохидол, аюулhаа зайлуулжа шадаха
Дара Эхын нангин убдистай
Дээдын удхатай хүмнн гээшэл даа.
Гэнтэ бүрхэжэ, cahaтa шуурган
Гэнэдхэжэ намайе төөрюулхэ гү,
Газар тэнгэри ниилэжэ дууhан
Гасаалжа намайе байгааш hэн гу,
Айhан басаган эжыгээ дуудааб,
Айхадаа орохоор харгыгаа бэдэрээб.
Эмээлэйнгээ бүүргэ руу хүлөө гудараад,
Эршэ дундань мориёо табяаб.
Мэгдэhэн айhыем эжымни мэдэhэндэл
Мүргөөд бурхадтаа, сэржэм үргэнэ.
Мэндэ энхэ гэртээ ерэхэдэм,
Мүшэтэ тэнгэридээ баясхалан хүргэнэ.
YE САГ
Алтан дэлхэйдэ эхэнэрэй заяа эдлээб,
Арбан хүүгэдэй эхэнь боложо жаргааб,
Номой ёhоор өөдэнь үргэжэ табяаб,
Нэрэтэй солотой болохыень харааб.
Эсэгэhээ гээгдээ hэн эдир наhалдаа
Эрхэ тангилхан хүүгэдни үншэрэн.
Намарай хюрууда шарлаhан набшадал
Нулимсаа аршаха сагниш болоол hэн.
Гажарhан сэдьхэл үзүүлэнгүй хүүгэдтээ
Газаашаа гаража уйдан hуухадаа,
Тэргэд hарын туяа доро hүзэглэн,
Найман гэгээниие уншадаг hэм даа.
Он жэлнүүдни үнгэржэл байна даа,
Ошохо сагниш ойртохонь тиигэhээр.
Тамын орон үзэхэгүйдөө этигэнэб даа —
Тэнгэридэ дэгдэхэб тэниглэн сэдьхэлээр.
ОЛОНОЙ ЭГЭШЭ
Мүнөө hанахадам hонин агша,
Мэнэл hаяхан хүүгэн бэлэйш даа.
Арадаш сүүмхэ үргэлүүлээд яаража,
Абаашаагша hэм hургуулида шамайгаа.
Һургуулиhаа бусажа ябахадаа басагам
Һураггуй гэнтэ айлаар ябашаха,
Хулеэжэ ядаад, hалаад лэ аргам,
Хуршэнэртөө орохош, зонhоо hурагшалхаш.
Оройтожо шамайгаа олоод, гэртээ
Орожо ерэхэдэмнай, эсэгэш хэлээ:
«Оромоо алдажа эхилбэш иихэдээ!»
Орилоод гомдоо hэнш, эрхэлээд эсэгэдээ.
Абгай болонхой удангуй шимни
Ашата эжынгээ нүхэр болохолши,
Олон дүүнэрээ дахуулhан эгэшэ,
Омог hайхан үдэжэ ябаналши.
ОН ЖЭЛНУУД ОШОНО
Сагай байдалтай тэмсэжэ зүдэрэнгүй,
Сагдуул модые сабшажа унагаангүй,
Сарюун hайхан зантай, хэшэгтэй,
Сагаа танижа, зондоо хүндэтэй
Сэдьхэлээ сэбэрлэн, замаа гаталагты,
Сэсэн hургаалда шутэн ябагты.
Үнгэрhэн жэлнүүдые ойндоо hэргээжэ,
Үниин сагай үйлэнүүдые дурсахаб.
Үгын нугалбари эндэ hунгажа,
Үринэр олондоо наhаяа түүхэлхэм
Tүрэhэн эхэеэ элихэн hанажа,
Түргэдүү зангынь хэлээдш яахамниб.
Шангахан hургаал намдаа хэлэжэ,
Шэртэжэ холые шададаг гээшэ hэн.
Энхэргэн угөөр сэдьхэлыш үргэн,
Эльгэ зүрхөө урдахуулдаг hэн даа.
Энэ дэлхэйдэ түрэхын буян
Үйлэдэхэ тухайда захидаг hэн даа:
«Обоолжо үгэхэдэш, зөөри болохогүй,
Ойлгосоор ахирхан тэдэндэ бү гомдо.
Үйлынгөө уриhөө тэдэш зайлахагуй,
Үедэ муухай зангаа харуулха.
Дэншье нимгэн сэдьхэлдэ бү абта,
Дундуур оролсоод зоригтой яба.
Хубилжал байдаг энэ юртэмсэдэ
Хэзээдэ голхоронгүй урагшаа дабша».
Ай, хөөрхы, наhанайнгаа дабаа гаталаад,
Арынгаа дабаанда амаржа унтаа.
Хада гэртээ сагтаа бусаад,
Хэлэhэн уреэлээ барюулаал мандаа.
YPИHЭP БҮРИИН ЗАН ОНДОО
Үнэр баян айл бүлэ соо
Үринэр бүриинь зан ондоо.
Тиибэшье hаа, ажаглан харахаш:
Түрэлхиин hургаал элихэн танихаш.
Хамагые сэгнэжэ, гамнажа, хүндэлхэ,
Хайрлаха сэдьхэлдэнь урмашахаш ехэл.
«Эрхые hуранхаар, бэрхые hураха —
Элинсэгүүдэй захяа эрдэни юмэл.
Тулюур эхэтэй хүүгэд хайратайл —
Тулиха, зүдэрхэ зүргэдэ орошодог.
Эсэгын щанга журам hургаалтай
Эдиршүүл xapahaap байтарш тодордог.
Эгээл тимэhээ эхэнүүдэй эсэгыень
Эдеэнэй дээжээр хооллуулаад, ажалдань
Зулгы үгөөр үдэшэдэг байбалнь,
Золой үүдэн нээгдэдэг энэ айлда.
Хэрүүл хёморооной үүр усадхан,
Хэдынэйш сагта гэр бүлэдөө
Мээхэй зөөлэн, урин дулаахан
Мэндэ энхын байдал түхөө.
Түрэхэ, гарахаhаа зангаар ондоо
Тэдэ үхибүүдш үдэхэ эбтэй.
Хундэтэй ямбатай улад эондоо
Хэрэмhээ бэхи гэр бүлэтэй.
Угаа уhанда хаяагуй алдартай,
Үеын үедэ түрэлхидэйнгээ нэрэ
Үргэжэ hайхан ябаха ульгэртэй,
Үлзы хэшэгээр улам дэлэгэрэн.
АРЮУН ТООНТО НЮТАГ
Аласай харгые дабажа гараhан
Ашата эжымни hypгаал мүнхэхэн.
Абаhаа гээгдэжэ, үхибүүн ябаhан
Айдар наhамни haнагдаал тэнюухэн.
Бэрхэшээл дүүрэн үенүүд болодог hэн,
Бултыень дурдаад эндэ яалтайб даа.
Бэе махабадым бадараан эхэм табяа hэн,
Бурханай хайраар үндын ябалайб даа.
Үнэр баян эхэ гэгдэнхэйб мунөө —
Үхибүүдни элүүр энхэ булта үдөө.
Тулиха сагай тудаашье бол, хэзээдэ
Тубэг зайсаад, золой үе ерэдэг.
Соолгото, Түнхэхөөн абынгаа тоонтодо
Сагдууhан мододой hэргэн ургахада,
Сагай эрьесын удха ойндом
Сула орожо, үринэртээ захиха.
Уг залгуулан, hургаал дамжуулха
Уялга сэдьхэлдэм урган бадарна.
Аша зээнэрэймни халан ябаха
Аргадхан замай эхин харагдана.
Сэнтэй хубсаhа үмдөөшьегуй hаатнай,
Сэдьхэл сэбэрхэн ябаhан сагтатнай
Зол жаргалай үүдэн урдатнай
Заатагуй нээгдэхэ ургэн замдатнай.
Хүн буриин аяг ааша бү hажаа, —
«Хүс hажааhан хүртэ булагдадаг».
Хүндэмүүшэ зангаар хамагта хандажа,
Хүнүүдэй дээшэ тэгшэхэн ябадаг.
Тулиhан зондо туhалхые оролдо,
Тэдэш шамда баярые хүргэхэ.
Tohoop харюуса хоролhынь орондо —
Тэрэл сагтаа хорониинь шэргэхэ.
Һэбэрээ зантайшуулаар тад бу нухэсэ,
Һэбхи ябадалhаа заяан доройтохо.
Үтэр бушуу худалhаа зайса,
Үгы болш үлзы, хэшэгш оройтохо.
Эхэ, эсэгэеэ тад бү гомдохоо —
Эрьехэ тэрэш үтэлхэ наhандаш.
Ханилhан нүхэрэй зоригынь бү мухөө,
Хамаг мууень дараад, hайень ургөөрэйш.
Налгай зохидхон ябабал, хии моринш
Наран мэтэ мандаха хэзээдэш.
Зоригшни зохижо, hанаhаншни бутэхэ,
Зол жаргалайш сэсэг hалбарха.
Мүнхэ юумэн байдаггүй эгүүридэ,
Мэндэл ябахые оролдо хэзээдэ.
Арга шадабарияа зондоо зорюула,
Аша туhыень заатагуй харюула.
ҮНШЭНЭЙ ҮГЭ
Үншэн хүндэ баяшуулай үринэр сортоотой,
Үлүү ехэ доронь орохогүйш шармайн.
Үглөөгүүр эртүүр ажалда гарахаш яаралтай,
Үршөөхэл даа орон тэнгэринэр шамай.
Үеын нүхэдэйшни хүндэлхэ, сэгнэхэнь үнэтэй,
Үбгэд, хүгшэд өөдэргэн зангыш өөгшөөхэ.
Угын үзүүрээр үлхэдэгүүд хаанабта мүнөө —
Үлгэн дэлхэй хэбээрээ үлэшэнхэй мүнөөхил.
Үри хүүгэднай булта хүнүүд болонхой.
Үндэр модоной шэлбэhэд шэнги бадаранхай.
Мүшэр бүридэнь харанаб олон борбоосгой —
Мүнхын аршаанhаа булта тэдэм умдатайл.
АШАТА ЭХЭДЭЭ ЗОРЮУЛА
Алтан дэлхэйдэ шамайе түрэhэн эхэшни
Аласайш замда hанаагаа зобон hуудаг даа.
Алдар нэрэтэй дорюун ябахадашни,
Алаг зүрхэниинь баяраар дүүрэн халидаг даа.
Архи уужа доройтоhон хүнүүдые харахадаа,
Абари зангаар ахирхан заримашуулые үзэхэдөө,
Аяа хайрата үринэрээ hанаандаа оруулаад,
Абарагша Арьяа Баалада зальбарна даа.
Нарата үдэр, хабхар hуниш эхэ хүн
Намаг налхиhаа үхибүүдээ зайлуулхые оролдон,
Хойноhоонь ходол ороной тэнгэридэ мүргэжэ,
Хэдынэйш сагта маани мэгзэмээ уншажа,
Үреэлэй hайханиие тэдээндээ сэдьхэн hуухадаа,
Үнгэтэ юртэмсын орёо байдал бодонол даа.
Хүмүүни үри, эхынгээ сэдьхэл баясуула,
Халуухан дулаахан бэеэ эхэдээ зорюула.
Сэбдэг сэдьхэлээр гэнэдэжэ эхэеэ бү хайра,
Сабаагуй огсом шэрүүн угөөр бү дайра.
Үнжэгэн сэдьхэлынь али болохоор үргэ,
Үнэтэ захяаень аша, зээнэртэнь хүргэ.
УРГЭЖЭ АБАГТЫ
Нарата дэлхэйн уужам энгэр дээр
Налгай зулгы бэе бэедээ ябагты.
Наhан ошохо, үри хүүгэдүүдтнай
Набша намаадал үнэржэн үндыхэ.
Наашаа гэхэдэнь, саашаа буляалдангүй,
Наадахи, саадахияа hайн бодомжологты.
Наранай мандахада, оройтожо нобшоронгүй,
Нэтэржэ ажалдаа шармайн орогты.
Бэлэн юумэ энэ түбидэ үгы,
Бүлын байдалшье заримдаа орёохон.
Жаргалдаа дашуураад, жолоогүй
Жороолхо болобол, аминда зүрюухэн.
Нэгэтын сагта, үнил hэн, теэд дурдахам,
Нүхэрөө үгылөөд, нэхэжэ гараа hэм.
Тархяа үбдэжэ, мангарлаhан тэрэм
Танил эхэнэрэйдээ hуужа байгаа hэн.
Хэн намайе эндэ асарааб? — гэбэ,
Xapahaap намайе зэмэлhэн хэбэртэй.
Гэрэй эзэн эхэнэр орожо ерэбэ,
Гартаа томо сүүмхэ баринхай.
Тогоогоор дүүрэн шанаба мяха,
Табиба стол дээрэ дарhа архи.
Тархяа заhалган эхилбэ шууяатай
Тэнсэжэ hуухань эндэ гайтай...
Хорон болгожо хамаг мүнгэеэ
Хайран бэеэ hалгааб, халаг даа.
Ханилhан эхэнэршье жадха эльбэеэ
Харуулжа эндэ hүрхэйтэй hэн даа.
Нарата дэлхэйн уужам энгэр дээрэ
Налгай зулгы бэе бэедээ ябагты.
Нүхэрэйнгөө гэнэдэбэл, орхингүй хээрэ
Нигүүлэсхы сэдьхэлээр үргэжэ абаггы.
* * *
Эсэгэhээ гээгдээд, эхэтэеэ сугтаа
Эгэтын талада, hүниин харанхыда
Арайхан дугшажа ябахадаа,
Айгаа hэм үлэн шонын улихада.
Дүрбэн үринэрээ юугээр эдеэлүүлхээ.
Дутаахагуйн түлөө xoohoop бидэнээ
Тухашардаг hэн даа хайрата эжым,
Туляансаг саг байhан гэбэл, ойлгыт.
Һаншагаа сайжа битнай наhатай болоод,
Һанаhан сэдьхэhэнээ хүргэнэб хүүгэдтээ.
Сэдьхэл арюухан ябагты таанадни одоо,
Сэбдэг хүйтөөр бу хандагты хүнүүдтэ.
Хүнүүдэй гоёмсуу хаража бү hажаагты —
Хүе hажааhан хүртэ унаха гэгдэhэн.
Хүхюун, согтой ябахые хододоо оролдогты
Хуурмаг, худалhаа сэдьхэлээ hэргылэн.
Нүхэсэhэн нүхэрөө хүндэлжэ, мууень даран,
Наранhаа дээгүүр бэеэ үргэхые оролдонгүй,
Налгай түбшэн ябабал, хии морин
Налхи болдогтой гaзарта огто унахагүй.
Эртын туяа энэ дэлхэйдэ бии байха,
Эдир залууhаа нүгэл хилэнсэ сээрлэгты.
Үтэлhэн хүнэй ахир тулюурые бү гайха,
Үргэмөөр тулюур байбалнь, тэдээни бодхоогты.
* * *
Хүхэ сэнхир огторгой доро бэеэ оложо түрөөд,
Хүрдэ шэнги үе сагай эрьюулгэдэ ородог.
Хэды наhан үгтөөб шамда, тэдыл соогоо
Хүн бэе махабадаа абажа ябадаг юм даа.
Хүл дээрэш бодхоожо, хуулиин наhа хүргөө түрэлхид,
Хойшо, урагшаа олохон дабаа гаталаарай.
Хуу харюутайшье, үльгэрэйш үнгэ шэнжэтэйл.
Хүн зоноo, оpoн нютагаа жаргуулхые хүсэ!
ДУУНУУДАЙ АЯЛГААР...
* * *
Арюуханаар анхилhан янзатайл аад,
Агаарнай яагаа хүндэшэг бэ даа?
Уладтаа хүндэтэй ябаhан лэ аад,
Ухаанхан бодолоор ямархан бэ даа?
* * *
Бууралхан Яруунаяа hанахадамни,
Бензин үнэтэй болоод байна.
Нүхэдэйнгөө мэндые мэдэнгээ
Нютагаа ошожо ерэhэйб.
* * *
Сэлгеэхэн Ярууная мэндэшэлэн,
Соолгото нютагаа ошоhойб.
Сэсэг ногоото талаараа
Сэнгэдэг нүхэртэеэ золгоhойб.
* * *
Үлзытэ hайхан нютагайнгаа
Үеынгээ нүхэдтэй уулзабал,
Сэмүүн сагай хэсүүндэ
Сэдьхэл зүрхэм баясахал hэн.
* * *
Арюухан Яруунаяа айлшалжа,
Аршаанайнь дээжэhээ хүртэбэл,
Дүтынгөө нүхэдтэй харалсабал,
Дэлбэрhэн сэдьхалээ аргалхал hэм,
* * *
Наhан соомни мартагдахагүй
Намжаа үгэн талануудтай
Нялхаhаа тэнжэhэн нютагни
Намдa дутөөр үзэгдэгшэ.
* * *
Xүpьhэтэ дэлхэйтэй нэгэтэ
Хахасан ошохо табисууртай
Мүнхэ бэшэ наhанайнгаа охиие
Мартангүй ябажа болохогүй.
* * *
«Алдуу эндүүгүй яба» гэжэ hургагша
Ашата эхэ минуу.
ҮРЕЭЛ
Үреэлэй hайниие мэдэдэг
Дала наhатай хүгшэн эхэнь,
Үхибүүдтээ иигэжэ хандаба,
Үнэтэ үгэнүүдые хэлэбэ:
«Дэлгэр баян ябагты,
Үлзы жаргал эдлэгты
Эбтэй эетэй байгты,
Элдэб нүгэл бү хэгты,
Алдар нэрэеэ хухалжа,
Алдуу эндүү гаргангүй
Үнэн сэхээр ажаhуужа,
Алтан тоонтоёо үргэжэ,
Аба эжыгээ хүндэлжэ,
Үндэр нaha наhалхыетнай,
Арад зондоо туhатай
Ажал хэрэг бүтээхыетнай,
Бултадаа нигүүлэсхы сэдьхэлтэй,
Буянтай амидархыетнай хүсэнэб!..
Бухы hайн юумэн
Бүмбэрсэг дэлхэйдэ мандаг!..»