Уран зохёолшод тухай
Гайхамшаг баатаршалга тухай уянгын мүрнүүд
27 марта 2020
1913
Улаан-Үдын Локомотив — вагон заһабарилгын заводой ажалшадай ургуулһан сэсэрлиг хотын ажаһуугшадай амарха, сэнгэхэ эгээл дуратай газарнуудай нэгэн юм. Энэ парк эрэлхэг сэрэгшэ, Советскэ Союзай Герой С.Н.Орешковэй нэрэ зүүдэг. Буряад оронһоо дайнда хабаадаһан шэн зоригто баатарнуудай нэгэндэ зорюулжа, арадай поэт Чимит-Рыгзен Намжилов «Сергей Орешковэй сэсэрлиг соо» гэһэн уянгата поэмэ бэшэһэн юм.
Геройн хүшөө сэсэрлиг соо
Вологдын ПВЗ-дэ хүдэлжэ байһан залуу слесарь Сергей Орешков 1935 ондо комсомолой уряалаар Улаан-Үдын паровоз-вагон хабсаралгын завод барилгада һайн дураараа ерээ бэлэй. 19-тэй хүбүүн алишье ажалда бэрхэ байһанаа гэршэлээд, уданшьегүй бригадир, саашадаа участогай мастер болон ургаа һэн. Айл бүлэ болоод, үхин үриеэ үргэжэ, ажал хэрэгтээ шударгы бэрхэ ябаһан Сергей Орешковэй хүн талыень, намтарыень поэт иигэжэ зураглана:
Дайнай эхилхэдэ, түмэр замай мэргэжэлтэн хадаа сэрэгтэ татагдаха болзороо хойшолуулха эрхэтэй байгаа. Теэд Эсэгэ ороноо хамгаалха хүсэлынь булижа, тэрэнэй хэдэн дахин мэдүүлгэ бариһанай һүүлээр сэрэгэй комиссариат 1942 оной үбэл албанда дуудаба. Үбэр Байгалай ябаган сэрэгэй училищида һураад, бага лейтенант нэрэ зэргэтэй гараба. Баруулжаа эльгээгдэхын урда тээ заводто сугтаа хүдэлһэн нүхэдтэйгөө ябууд зуура уулзахадаа: «Фашистнарые сохихоёо ошохом. Хүдэлмэришэн хүнэй нэрэ солые гутаахагүйб» гэжэ хэлэһэн. Шэн зоригтой энэ хүнэй хэлэһэн үгэдөө хүрэһые тэрэнэй дайшалхы габьяа гэршэлнэ. Степной фронтын бүридэлдэ ороһон 41-дэхи гвардейскэ дивизиин 124-дэхи гвардейскэ полкын ябаган сэрэгшэдэй взводой командир Сергей Орешков 1943 оной августын 16-да Харьковһоо холо бэшэ оршодог Васищево тосхон шадар дайсанай пулемедые сээжээрээ халхалжа, Александр Матросовой гайхамшагта баатаршалга дабтаһан юм. Арадай поэт энэ байлдаан тухай иигэжэ түүрээнэ:
Киногой удаан харуулһан кадр шэнги үзэгдэл поэмын эдэ мүрнүүд соо олонобди:
1943 оной декабриин 20-до С.Н.Орешковтэ Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэ наһа бараһанайнь һүүлдэ олгогдоһон байна. Васищево тосхоной гол гудамжа тэрэнэй нэрэ зүүдэг, эндэ баатар сэрэгшын хүүр дээрэ хүшөө бодхоогдонхой. Улаан-Үдэдэ тэрэнэй нэрэ хотын һууринда, заводой сэсэрлигтэ үгтөө. ЛВРЗ-гэй локомотив хабсаралгын цехэй ажалшадай бүридэлдэ нэрэнь мүнхэ оруулагдаа һэн. Поэт геройдоо хандажа, уянгын хүсөөр тэрэнтэй харилсана:
Геройн дурасхаалда
Взводой командир С.Н.Орешков
Дайсанай галые даран, халхалан унахадаа, дайда нютагайнгаа үглөөдэрэй нарые абаран аршалһан эрэлхэг сэрэгшэдэ зорюулһан энэ поэмэнь уянгата һайхан, ульгам баян хэлэтэй, гүн удхатай зохёол болоо гэжэ урмашан уншамаар байна даа.
Вологдын ПВЗ-дэ хүдэлжэ байһан залуу слесарь Сергей Орешков 1935 ондо комсомолой уряалаар Улаан-Үдын паровоз-вагон хабсаралгын завод барилгада һайн дураараа ерээ бэлэй. 19-тэй хүбүүн алишье ажалда бэрхэ байһанаа гэршэлээд, уданшьегүй бригадир, саашадаа участогай мастер болон ургаа һэн. Айл бүлэ болоод, үхин үриеэ үргэжэ, ажал хэрэгтээ шударгы бэрхэ ябаһан Сергей Орешковэй хүн талыень, намтарыень поэт иигэжэ зураглана:
Үендөө хүрөөгүйдэнь
эсэгэнь наһа барашоо һэн даа,
Үлэдэхэ, зобохые
нилээд үзөө юм бага наһандаа,
Һанаамгай, түргэн,
ямарш ажал һаа, илгангүй хэдэг,
Һамган, үхиндөө
мээхэй, хүршэнэртөө туһалхал гэдэг,
Зангаар налгай,
хүнтэй үгэеэ ойлголсожо ядахагүй,
Залхуу, мэхэтэй,
зайгуул уладуудта саанаһаа дурагүй,
Иимэл байһан юм, —
гэлдэжэ шаналан һуунад үетэншни,
Эндэхи барилгын
эхи һуури табилсаһан нүхэдшни...
Дайнай эхилхэдэ, түмэр замай мэргэжэлтэн хадаа сэрэгтэ татагдаха болзороо хойшолуулха эрхэтэй байгаа. Теэд Эсэгэ ороноо хамгаалха хүсэлынь булижа, тэрэнэй хэдэн дахин мэдүүлгэ бариһанай һүүлээр сэрэгэй комиссариат 1942 оной үбэл албанда дуудаба. Үбэр Байгалай ябаган сэрэгэй училищида һураад, бага лейтенант нэрэ зэргэтэй гараба. Баруулжаа эльгээгдэхын урда тээ заводто сугтаа хүдэлһэн нүхэдтэйгөө ябууд зуура уулзахадаа: «Фашистнарые сохихоёо ошохом. Хүдэлмэришэн хүнэй нэрэ солые гутаахагүйб» гэжэ хэлэһэн. Шэн зоригтой энэ хүнэй хэлэһэн үгэдөө хүрэһые тэрэнэй дайшалхы габьяа гэршэлнэ. Степной фронтын бүридэлдэ ороһон 41-дэхи гвардейскэ дивизиин 124-дэхи гвардейскэ полкын ябаган сэрэгшэдэй взводой командир Сергей Орешков 1943 оной августын 16-да Харьковһоо холо бэшэ оршодог Васищево тосхон шадар дайсанай пулемедые сээжээрээ халхалжа, Александр Матросовой гайхамшагта баатаршалга дабтаһан юм. Арадай поэт энэ байлдаан тухай иигэжэ түүрээнэ:
Васищево тосхондо
Васищево тосхондо
Хүхэльбэ үндэрые
манай сэрэгшэдэй эзэлхэ гэхэдэ,
Хүндэлэн харбаһан
пулемедой дүлэн урагшань табяагүй.
Хүбүүнэй мүлхижэ
дүтэлһөөр гэнтэ сээжээрээ бүглэхэдэ,
Хүсэтэ добтолго
шэрүүдэ шэрүүдэһээр бүри замхаагүй...
Сергей Орешков!
Одотой малгайншни газарта хиидэхэдэ,
Шэниисын үнгэтэй
толгойншни зөөлэн шара үһэн
Эхэ нютагайнгаа
һэбшээдэ эгээн һүүлшынхиеэ эрхэлһэндэл,
Эльбүүлэн, эльбүүлэн
мүнш удаан хүдэлэн һэрбэлзээ һэн.
Киногой удаан харуулһан кадр шэнги үзэгдэл поэмын эдэ мүрнүүд соо олонобди:
Сэлмэг огторгойн
сэнхир гүнзэгые шэнгээһэн нюдэншни
Сэхэ зүүлжээ
холын зүг руу шэртэһэн зандаа,
Байгал далайгаа,
саһата Саяанаа энхэрһэн шэнги,
Баатарай янзаар
сабшалхаяа болишоод байгаал даа.
Ами табихадаа,
ашата буурал эжынгээ шарай
Альган дээрэхэнээ
анхаран тодоор үрьдижэ харабаш.
Наташа нүхэршни
найматай үхинөө хүтэлөөд, арай
Наашаа дүтэлэн
гүйлдэжэ ябатараа амжабагүйл хаш...
1943 оной декабриин 20-до С.Н.Орешковтэ Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэ наһа бараһанайнь һүүлдэ олгогдоһон байна. Васищево тосхоной гол гудамжа тэрэнэй нэрэ зүүдэг, эндэ баатар сэрэгшын хүүр дээрэ хүшөө бодхоогдонхой. Улаан-Үдэдэ тэрэнэй нэрэ хотын һууринда, заводой сэсэрлигтэ үгтөө. ЛВРЗ-гэй локомотив хабсаралгын цехэй ажалшадай бүридэлдэ нэрэнь мүнхэ оруулагдаа һэн. Поэт геройдоо хандажа, уянгын хүсөөр тэрэнтэй харилсана:
Геройн дурасхаалда
Эндэхи бригадынхидАгууехэ дайнай түймэртэ унаһан ЛВРЗ-гэй 396 ажалшадые энэ сэсэрлиг соо сэрэгэй жагсаалда зогсоһон эрэшүүл шэнгеэр жэрылдэһэн сэхэ жэбжэгэр шэнэһэд, нарһадтай зэргэсүүлэн зураглана. Заводой ажалша шэнэ халаан урда үеын зоной баатаршалгын үндэр жэшээ дээрэ һуража, ажалай жолоо батаар баринхай гээд поэт тодолно:
өөрынгөө бүлэдэ шамайе абанхай,
Эршэтэй ажалаараа
урилдаанда ходо түрүүлжэ ябаһаар.
Эртэ үглөөгүүртээ
шишье баһал хамсыгаа шаманхай,
Эжэлүүдгүй ерэжэ,
эдитэ станогоо мушхалнаш абаһаар...
Арад зонойнгоо
түлөө ами бэеэ зорюулһан
Алдарта хүбүүдэй
нэрэнь гансахан мүнхэ байдаггүй:
Хэһэн хэрэгынь
үдэр бүхэндэ нюдэ баясуулан,
Хэтэ заяандаа
бидэнтэеэ хамта ябахань дамжаггүй!
Сэрэгшэ тэдэнэй
түрэһэн үринэр, ашанар, зээнэр
Сэнгүү дорюунаар
өөдөө болон, бэеэ зэһэхэдээ,
Барилга, үйлэдбэреэ
батадхан үргэжэ, саашань нэмээнэд,
Барандаа шахуу
мэргэжэл шудалан, ажалланад эндээ...
Взводой командир С.Н.Орешков
Дайсанай галые даран, халхалан унахадаа, дайда нютагайнгаа үглөөдэрэй нарые абаран аршалһан эрэлхэг сэрэгшэдэ зорюулһан энэ поэмэнь уянгата һайхан, ульгам баян хэлэтэй, гүн удхатай зохёол болоо гэжэ урмашан уншамаар байна даа.