Шагдар Байминовай шүлэгүүд болон поэмэнүүд мүнөө үеын ба үнгэрһэн сагай, бодото байдалай ба үльгэр домогой хоорондоо тон нарин, орёо холбоотой байһые уншагшадта уран үгын шэдитэ хүсөөр ойлгуулан дамжуулдаг. 1986 ондо хэблэгдэһэн «Уулын үндэр үбгэд» гэжэ поэмэ соогоо арадай үнгэрһэн түүхын орёохон үйлэ хэрэгүүдтэ тэрэ хандана. XVIII–XX зуун жэлэй эхиндэ буряад арадай эрхим түлөөлэгшэд үндэһэн хэлэ, соёл болон анханайнгаа шажан мүргэл сахиха эрхэеэ хамгаалжа, хаанай алба хаагшадай, үнэн алдартын шажанай санаартанай буса яһатаниие доромжолһон, бүдүүлиг хэмжээ ябуулгануудта яажа эсэргүүсэһэн тухай Түнхэнэй хүн зоной дунда үльгэр домог мэтэ дурсагдадаг аман үгүүлэлнүүдтэ үндэһэлэн, энэ поэмынгээ гол үйлэдэгшэ нюурнуудые поэт зураглаһан байна.
Поэмын эхин мүрнүүд Түнхэндэ ехэ суутай Хастаанда, тэрэнэй түрэхэдэ болоһон жэгтэй ушарта зорюулагдана. Юрэ бусын энэ үйлэ хэрэг үльгэр түүрээлгын маягаар зураглагдаһан юм:
Арбан долоодохи зуунай
Адаг һүүлшын жэлдэ,
Мундаргануудай аха заха
Мүнхэ Сүмбэрэй хормойдо,
Хотогор сагаан Түнхэнэй
Хойморойнь дээдэ толгойдо...
Улбугай гэдэгэйнь энгэртэ
Хастаан түрөө Ужаргайн
Халзан хүбүүн Энхындэ.
Сүмбэр уула буряад үльгэрнүүд соо бурханай нютаг гээшэ ааб даа, тэндэһээл бурхан һахюуһад хүн зоной хуби заяа шиидхэдэг байһан гээд түүрээгдэхэ юм. Мүнхэ Сүмбэрэй хормойдо түрэһэн хүбүүн юрын хүн бэшэ,үльгэрэй баатарай түхэл шэнжэтэй гээд поэт онсолно. Түрэһэн ушарынь,үльгэрэй баатарнуудайхидал адли, юрэ бусын һүлдэ тэмдэгүүдээр үдэшэгдэнэ:
Үглөөнэй улаан наранаар
Үхэр малай үүгэнэлдээн,
Хони ямаадай маараан,
Хонгор моридой инсагаалдаан,
Нэгэмүһэн дэһэлжэ,
Тэнгэриин хаяаһаа гансата
Хэнгэргын дуундал наярһан,
Жэбэгүй сэлмэг огторгойһоо
Жэмбүүр, лимбын ханхинаан
Дуулдахадал боложо,
Дуулим һонор байгаали
Хуу баран хүлгэшөө.
Улбугайн 108-дахи ажаһуугша боложо түрэһэн Хастааниие Эхэ дэлхэй амаршална, харин нютагаархин Саяан хадын хормойдо, Хандагайтын үбэртэ, эртэ урдын нангин шүтөөнэй «Чингис хаанай шэрээ» гэжэ газарта 108 зула бадаргажа, ехэ мүргэл бүтээнэ.
Иимэ юрэ буса һүлдэ тэмдэг доро түрэһэн Хастаан саашадаа Молон багша, Барнаашха, Соодой лама шэнги ерээдүйн юумые уридшалан мэдэхэ эди шэдитэй болоһон юм. Тэрэнэй хэлэһэн мэргэн үгэнүүдые поэт иигэжэ найруулна:
Баяшуул барагдажа,
Баран адли болохот...
Хүзүүгүй морёор газараа хахалжа,
Хүхэ шобторонгүй үнеэгээ һаахат.
Тэнгэреэр элин халин,
Түмэр шубууд ниидэхэ.
...Һарьдагууд бурамаар бушхажа,
Һабаһаан далай мушхарха.
Асари ехээр нэрьежэ,
Аянгын галнууд харбаха.
Дэншэхээр бэшэ боложо,
Дэлхэй ёолохо...
Тиихэдэ би байлсахаб,
Тэрлигэй хормой шуугаад,
Тэг дундуурнь ябалсахаб...
Хастаанай сэсэн мэргэн үгэнүүдые тэрэ сагай зон ойлгоогүй, саашанхи үенүүдшье ойндоо абаагүй гэжэ поэт халаглана. XVIII зуун жэлэй түрүүшын хахадта ажаһууһан Хастаан мүнөө үедэ ондо ондоо гүрэнүүдэй томо эрдэмтэдэй һэргылэн хэлэдэг тухайламжануудта дүхүү һанамжатай байһаниинь гайхалтай. Мүнхэ Сүмбэрэй дэргэдэ түрэһэн ушарыень поэт юрэ дурдана бэшэ, харин буддын шажанай домог судлалай удхаар энэ дэлхэйн эсэстэ галаб эрьехэдэ, эгээн һүүлдэ Сүмбэр уула үгы болохо гэһэн домогто үндэһэлэн, Хастаан агууехэ энэ үйлэ ушарта хабаадалсаха хүсэлтэй, арга шэдитэйшье байһан ха гээд поэт домоглоно.Тиигэжэ юртэмсэ байгуулалгын, хүгжэлтын гурим хадаа нэгэ хэсэг хугасаагай хүгжэлтын нэгэ гүйсэд эрьелтэ хэжэ дууһадаг алибаа үзэгдэл (циклическое видение) гээд энэ поэмэ соогоо уран аргаар зураглан харуулна. Энэ мифологическа дүрэ—зураг арадай поэдэй зохёолнууд соо онсо шухала һуури эзэлнэ гээд тэмдэглэлтэй.
Сырен Нацов ( Шойжелов ) тэрэл Улбугай нютагта Хастаанай һүүлээр 200 жэл үнгэрһэн хойно түрэнэ.
Хубисхалша—интернационалист, 1921 ондо Монгол орондо болоһон хубисхалай илалтын түлөө байлдаануудта хабаадажа," Эрдэни Вачир" орденоор тэрэ шагнагдаһан габьяатай. МНРП-гэй ЦК-гай харюусалгата ажалшанаар хүдэлхэ зуураа «Үнэн» сониной редколлегиин гэшүүнээр, «Социализмын замаар» сэтгүүлэй редактораар ажаллана. Тывада Совет засаг байгуулгада горитой хубитаяа оруулһан юм.1931 ондо Дайшалхы Улаан Тугай орденоор шагнагдаһан С.Нацов Коминтернын V, VI, VII Конгрессүүдэй ажалда хабаадаһан, Монголоор, Корей ороноор Коминтернын гүйсэдхэхы хорооной референт байһан. Зүүн зүгые шэнжэлэгшэ, Зүүн зүгэй ажалшан арадай Коммунис университедэй доцентын тушаалда хүдэлжэ байтараа, хардуулагдажа хаагдаад, 1943 ондо саазалуулагдаа бэлэй. Ш.Байминов энэ поэмэ соогоо С.Нацовые алдар суута Сүхэ-Баатартай, Куусинентэй, Сен Катаяматай нэгэ зэргэдэ табижа, түүрээн дурсана:
Зүблэлтэ Монгол хоёрые
Зүрхэн шэжэмээр холбожо,
Сүлөөрэлгөөр амилһан
Сүхэ Нацов хоёр һэн.
«Сүлөөрэлгөөр амилһан» гэжэ метафорын аргаар поэт геройнгоо ара нэрын удхые ( Нацов—национальное освобождение востока ) тайлбарилжа үгэнэ гээшэ.
Поэмын нүгөө герой—Шойдоб Булганов, XIX зуун жэлдэ Харбяангуудай родовой управын гулваагаар хүдэлхэ үедөө нютагайнгаа зоной эрхэ хамгаалдаг байһанай түлөө аман зугаа, домогуудта үлэнхэй. Ород хэлэтэй, мэргэн хурса ухаатай энэ хүн элдэб албан зургануудта зоримгой ябажа, сүүдэйшье зарга оло дахин бариһан, буряад яһатанай эрхэ,нэрэ хүндыень нэгэтэ бэшэ аршалһан түүхэтэй. Тэрэ үедэ Түнхэнэй буряадуудые хүсөөр баалажа, хэрээһэ зүүлгэдэг байгаа гээд эрдэмтэд гэршэлнэ (Зомонов М.Д. Из истории духовности тункинских бурят/М.Д.Зомонов//Тунка: история и современность.-1998,50)
Эрхүүһээ ерэһэн архиерейн баалалтаар үбэлэй шэмэрүүн хүйтэн үдэр буряадуудые олоор, хүсөөр уһанда оруулжа, хэрээһэ зүүлгэхэеэ бэлдэжэ байхада Шойдоб Булганов ерэнэ.
Архиерэйгэй хажууда
Амиды бурханда үзэгдэжэ,
Ута гүрөөһэн дахаяа
Урбуулжа үмдэнхэй,
Хангайн эзэндэл һүрөөтэйгөөр
Харагдажа эндэ байгаа һэн.
Сугларһан буряадуудай нюдэндэ аймшагтай энэ үе сагта хадуугдаһан Ш.Булгановай үльгэр домогто дүрэ-портрет поэт зураглана. Буддын шажанай нүлөөндэ ороһон буряадуудай нюдэндэ тэрэ бурхан мэтээр харагдана, харин бөө мүргэлтэнэй ойлгосоор—Хангайн эзэнтэй жэшэмээр үзэгдэнэ.
Санаартанда хандажа, Шойдоб Булганов буряадуудые үнэн алдартын шажанда оруулжа болохогүй байһые иигэжэ баримталһан гээд поэт тодорхойлно:
«Хоёр дабхар эмээлэй
Тохогдодоггүй ушарһаа
Хоёр дабхар шажантай
Болохогүйгөө мэдүүлжэ,
Агууехэ гуйлта
Айладхажа байнад лэ...»
Суута бүхэ Дугарай Намсарайн дүрэ зурагые поэт үльгэрэй баатарнуудые түүрээн магтадаг уран маягаар найруулһан байна. 18-20 зуунай үеын түүхэдэ өөрын мүр сараа үлөөһэн хүнүүд тухай үндэр поэзиин аянгаар түүрээгээ һэн.❚
Поэмын эхин мүрнүүд Түнхэндэ ехэ суутай Хастаанда, тэрэнэй түрэхэдэ болоһон жэгтэй ушарта зорюулагдана. Юрэ бусын энэ үйлэ хэрэг үльгэр түүрээлгын маягаар зураглагдаһан юм:
Арбан долоодохи зуунай
Адаг һүүлшын жэлдэ,
Мундаргануудай аха заха
Мүнхэ Сүмбэрэй хормойдо,
Хотогор сагаан Түнхэнэй
Хойморойнь дээдэ толгойдо...
Улбугай гэдэгэйнь энгэртэ
Хастаан түрөө Ужаргайн
Халзан хүбүүн Энхындэ.
Сүмбэр уула буряад үльгэрнүүд соо бурханай нютаг гээшэ ааб даа, тэндэһээл бурхан һахюуһад хүн зоной хуби заяа шиидхэдэг байһан гээд түүрээгдэхэ юм. Мүнхэ Сүмбэрэй хормойдо түрэһэн хүбүүн юрын хүн бэшэ,үльгэрэй баатарай түхэл шэнжэтэй гээд поэт онсолно. Түрэһэн ушарынь,үльгэрэй баатарнуудайхидал адли, юрэ бусын һүлдэ тэмдэгүүдээр үдэшэгдэнэ:
Үглөөнэй улаан наранаар
Үхэр малай үүгэнэлдээн,
Хони ямаадай маараан,
Хонгор моридой инсагаалдаан,
Нэгэмүһэн дэһэлжэ,
Тэнгэриин хаяаһаа гансата
Хэнгэргын дуундал наярһан,
Жэбэгүй сэлмэг огторгойһоо
Жэмбүүр, лимбын ханхинаан
Дуулдахадал боложо,
Дуулим һонор байгаали
Хуу баран хүлгэшөө.
Улбугайн 108-дахи ажаһуугша боложо түрэһэн Хастааниие Эхэ дэлхэй амаршална, харин нютагаархин Саяан хадын хормойдо, Хандагайтын үбэртэ, эртэ урдын нангин шүтөөнэй «Чингис хаанай шэрээ» гэжэ газарта 108 зула бадаргажа, ехэ мүргэл бүтээнэ.
Иимэ юрэ буса һүлдэ тэмдэг доро түрэһэн Хастаан саашадаа Молон багша, Барнаашха, Соодой лама шэнги ерээдүйн юумые уридшалан мэдэхэ эди шэдитэй болоһон юм. Тэрэнэй хэлэһэн мэргэн үгэнүүдые поэт иигэжэ найруулна:
Баяшуул барагдажа,
Баран адли болохот...
Хүзүүгүй морёор газараа хахалжа,
Хүхэ шобторонгүй үнеэгээ һаахат.
Тэнгэреэр элин халин,
Түмэр шубууд ниидэхэ.
...Һарьдагууд бурамаар бушхажа,
Һабаһаан далай мушхарха.
Асари ехээр нэрьежэ,
Аянгын галнууд харбаха.
Дэншэхээр бэшэ боложо,
Дэлхэй ёолохо...
Тиихэдэ би байлсахаб,
Тэрлигэй хормой шуугаад,
Тэг дундуурнь ябалсахаб...
Хастаанай сэсэн мэргэн үгэнүүдые тэрэ сагай зон ойлгоогүй, саашанхи үенүүдшье ойндоо абаагүй гэжэ поэт халаглана. XVIII зуун жэлэй түрүүшын хахадта ажаһууһан Хастаан мүнөө үедэ ондо ондоо гүрэнүүдэй томо эрдэмтэдэй һэргылэн хэлэдэг тухайламжануудта дүхүү һанамжатай байһаниинь гайхалтай. Мүнхэ Сүмбэрэй дэргэдэ түрэһэн ушарыень поэт юрэ дурдана бэшэ, харин буддын шажанай домог судлалай удхаар энэ дэлхэйн эсэстэ галаб эрьехэдэ, эгээн һүүлдэ Сүмбэр уула үгы болохо гэһэн домогто үндэһэлэн, Хастаан агууехэ энэ үйлэ ушарта хабаадалсаха хүсэлтэй, арга шэдитэйшье байһан ха гээд поэт домоглоно.Тиигэжэ юртэмсэ байгуулалгын, хүгжэлтын гурим хадаа нэгэ хэсэг хугасаагай хүгжэлтын нэгэ гүйсэд эрьелтэ хэжэ дууһадаг алибаа үзэгдэл (циклическое видение) гээд энэ поэмэ соогоо уран аргаар зураглан харуулна. Энэ мифологическа дүрэ—зураг арадай поэдэй зохёолнууд соо онсо шухала һуури эзэлнэ гээд тэмдэглэлтэй.
Сырен Нацов ( Шойжелов ) тэрэл Улбугай нютагта Хастаанай һүүлээр 200 жэл үнгэрһэн хойно түрэнэ.
Хубисхалша—интернационалист, 1921 ондо Монгол орондо болоһон хубисхалай илалтын түлөө байлдаануудта хабаадажа," Эрдэни Вачир" орденоор тэрэ шагнагдаһан габьяатай. МНРП-гэй ЦК-гай харюусалгата ажалшанаар хүдэлхэ зуураа «Үнэн» сониной редколлегиин гэшүүнээр, «Социализмын замаар» сэтгүүлэй редактораар ажаллана. Тывада Совет засаг байгуулгада горитой хубитаяа оруулһан юм.1931 ондо Дайшалхы Улаан Тугай орденоор шагнагдаһан С.Нацов Коминтернын V, VI, VII Конгрессүүдэй ажалда хабаадаһан, Монголоор, Корей ороноор Коминтернын гүйсэдхэхы хорооной референт байһан. Зүүн зүгые шэнжэлэгшэ, Зүүн зүгэй ажалшан арадай Коммунис университедэй доцентын тушаалда хүдэлжэ байтараа, хардуулагдажа хаагдаад, 1943 ондо саазалуулагдаа бэлэй. Ш.Байминов энэ поэмэ соогоо С.Нацовые алдар суута Сүхэ-Баатартай, Куусинентэй, Сен Катаяматай нэгэ зэргэдэ табижа, түүрээн дурсана:
Зүблэлтэ Монгол хоёрые
Зүрхэн шэжэмээр холбожо,
Сүлөөрэлгөөр амилһан
Сүхэ Нацов хоёр һэн.
«Сүлөөрэлгөөр амилһан» гэжэ метафорын аргаар поэт геройнгоо ара нэрын удхые ( Нацов—национальное освобождение востока ) тайлбарилжа үгэнэ гээшэ.
Поэмын нүгөө герой—Шойдоб Булганов, XIX зуун жэлдэ Харбяангуудай родовой управын гулваагаар хүдэлхэ үедөө нютагайнгаа зоной эрхэ хамгаалдаг байһанай түлөө аман зугаа, домогуудта үлэнхэй. Ород хэлэтэй, мэргэн хурса ухаатай энэ хүн элдэб албан зургануудта зоримгой ябажа, сүүдэйшье зарга оло дахин бариһан, буряад яһатанай эрхэ,нэрэ хүндыень нэгэтэ бэшэ аршалһан түүхэтэй. Тэрэ үедэ Түнхэнэй буряадуудые хүсөөр баалажа, хэрээһэ зүүлгэдэг байгаа гээд эрдэмтэд гэршэлнэ (Зомонов М.Д. Из истории духовности тункинских бурят/М.Д.Зомонов//Тунка: история и современность.-1998,50)
Эрхүүһээ ерэһэн архиерейн баалалтаар үбэлэй шэмэрүүн хүйтэн үдэр буряадуудые олоор, хүсөөр уһанда оруулжа, хэрээһэ зүүлгэхэеэ бэлдэжэ байхада Шойдоб Булганов ерэнэ.
Архиерэйгэй хажууда
Амиды бурханда үзэгдэжэ,
Ута гүрөөһэн дахаяа
Урбуулжа үмдэнхэй,
Хангайн эзэндэл һүрөөтэйгөөр
Харагдажа эндэ байгаа һэн.
Сугларһан буряадуудай нюдэндэ аймшагтай энэ үе сагта хадуугдаһан Ш.Булгановай үльгэр домогто дүрэ-портрет поэт зураглана. Буддын шажанай нүлөөндэ ороһон буряадуудай нюдэндэ тэрэ бурхан мэтээр харагдана, харин бөө мүргэлтэнэй ойлгосоор—Хангайн эзэнтэй жэшэмээр үзэгдэнэ.
Санаартанда хандажа, Шойдоб Булганов буряадуудые үнэн алдартын шажанда оруулжа болохогүй байһые иигэжэ баримталһан гээд поэт тодорхойлно:
«Хоёр дабхар эмээлэй
Тохогдодоггүй ушарһаа
Хоёр дабхар шажантай
Болохогүйгөө мэдүүлжэ,
Агууехэ гуйлта
Айладхажа байнад лэ...»
Суута бүхэ Дугарай Намсарайн дүрэ зурагые поэт үльгэрэй баатарнуудые түүрээн магтадаг уран маягаар найруулһан байна. 18-20 зуунай үеын түүхэдэ өөрын мүр сараа үлөөһэн хүнүүд тухай үндэр поэзиин аянгаар түүрээгээ һэн.❚