Арадай поэт Шагдар Байминовай гуурһан дороһоо мүндэлһэн үшөө нэгэ ехэ захата зохёол тухай, Түнхэндэ ба Захааминда үргэнөөр дэлгэрэнхэй Лэвээнтэй тухай түүхэтэ домогуудта үндэһэлһэн «Сэргэ хадын сээжэдэ» гэжэ поэмэ тухай тогтожо хөөрэлдэе. Манжанарай дарлалтада эсэргүүсэһэн монголнуудай 1755-1758 онуудай буһалгаан хэрзэгыгээр дарагдаад байһан түүхэтэ үе поэмэ соо зураглагдана.
Монгол сэрэгэй удамаршадай нэгэн Лэвээнтэй,байлдаанда ехээр шархатаад, хойноһоонь мүшхэжэ байһан дайсадһаа бэеэ абаржа, Орос гүрэнэй хилэ дабан гарана. Энэ дайнда тэрэ бүхы гэр бүлэеэ алдаа, айл тииргэнииень, сэргыень манжанар дууһан галдаа, харин шархатаһан баатар мүнөөдөө үһөөгөө абаха аргагүй байгаа:
Түрэл буусыень тиихэдэ
Түмэр жадаар ёборжо,
Айл тииргэнииень һүйдхэһөөр
Арюун басагадыень дээрмэдэжэ,
Газаа ороһон дайсанай
Галзуурһаниие хэлэшэгүйл...
Лэвээнтэй мүнөө
Нэгэндээ орсороо тулахадаа,
«Нэхэхэб!», — гэжэ үһөөгөө
Үншэн хабһанайнгаа үзүүртэ
Үлээн занан сухаряа юм.
Монгол баатар дайсадһаа хорожо, баруун-хойшоо дабшаһаар, Алтай, Саяанай хормойдо хүрэжэ ерэнэ. Аюулта дайнһаа хадын үбэрэй багахан балгаан соо хороһон хүгшэн аша хүбүүн хоёр тэрэниие хүндэтэйгээр угтажа абаад, «шүрбэһэн шулуугаар» шархыень эмнэнэ:
Эртэ сагһаа Дурнын
Эмэй жородо оролсоһон
Ашагта байгаалиин ханзада
Арюун һуурияа эзэлһэн
Шүтэжэ хүнэй һүгэдэхэ
Шүрбэһэн шулуун гайхамшаг.
Хүсэ шадал нэмэһэн баатарые үдэшэхэдөө, Ботол хүгшэн иигэжэ захина:
"...Замайш һайхые юрөөнэб.
Арюун үһөө нэхэлгые
Абажа яба зүрхэндөө!",- гээд,
Гарууди хээтэй бэһэлиг
Гартань хүгшөө зүүлгэбэ.
Орос гүрэндэ үлэһэн энэ хүгшэнэй үбгэн, басаганиин бэһэлигэй хээгээр ойлгожо, монгол баатарые дэмжэн туһалха ёһотой байгаа. Поэмэ соо Гарууди шубуунай дүрэ онсо шухала удхатай юм. Гарууди хадаа индуис домоглолой ёһоор, Вишну бурханиие зөөдэг жэгүүртэнэй хаан гээшэ. Хүнэй бэетэй, бүргэдэй толгойтой, далитай, хүсэтэ һабартай амитан. Могойнуудтай (нагуудтай) ото дайлалдадаг. Мүн буддын ба ламын шажанда баһал жэгүүртэнэй хаан, могойнуудай һүрөөтэй дайсан гэжэ алдаршанхай.
Шагдар Байминов энэ зохёол соогоо Гарууди шубуунай шэнэ дүрэ — символ байгуулна. Орос империин һүлдэ — хоёр толгойтой бүргэдэй дүрэтэй нэгэдүүлэн зураглахадаа, Гарууди хээтэй бэһэлиг гартаа зүүжэ, монгол баатар хойто зүг руу туһа эрижэ зорино гээд тодорхойлно. Тэрэнэй һанамжаар, гансал Орос гүрэн монголнуудта туһалха шадалтай, тэрэ үеын эгээн хүсэтэй гүрэнүүдэй нэгэн байгаа бшуу.
Поэт манжанарые могойнуудтай зэргэсүүлжэ, энэ тулалдаанай хоёр талые бүри хурсаар тодоруулна: «Хобдог сэдьхэлэйнгээ хоронһоо/ хоболтожо хоёрлоһон зүрхэтэй..; «Дайсан могойн хорон / дариин шабаар шарбаад, /дайда уужам Монгол орон / дайнай галаар шатаа». Нэрэ солоёо мартаһан баян монголнуудай дайсанай тала бариһан ушарые иигэжэ зураглана: «Хара амияа хараһан /хара хэнтэг баяшуул /монгол нэрээ һанангүй,/ могой шэнгеэр гулгаһаар, /байлдаан соогуур урбажа, /дайсанай талада ороо һэн».
Гурбадахи бүлэгтэ Лэвээнтэй хилэ дээрэ һүни абарга ехэ баабгайнуудтай ушарна. Түрүүшын баабгайн тархи һэлмээрээ таһа сабшана, нүгөөдые тарлан соохор зүһэтэй дошхон мориниинь үдьхэлжэ унагаана.
Поэмэ соо баатарай һэлмын дүрэ-символ шухала удхатай. Гол удхань — дайсаниие хюдагша зэбсэг: «Ута, хоёр алда /ган булад һэлмэ»; «Хорото һомон һэлмэһээнь /Хоёр боложо унаа һэн». Һэлмын дүрые абяа дамжуулһан үгэнүүдээр поэт зураглана: "Дайсанай хүзүү хиргажа/Даршаа татаһан һэлмэ";"Хүсэ эршэдэн һэлмээрээ / Тойруулаад бэеэ абаа һэм:/Толгойнууд тиихэдэм таһаржа, /Тоборолдоһоор мухаряа..." Энэ дүрын гол удхые үхэлтэй холбоотой үйлэ хэрэгүүд, тулалдаанай аймшагтай үзэгдэлнүүд тодорхойлно: «Наадажа түлэг байһандал,/ Наншалдаандаа шунажа,/Дайсанай нарин хүзүүе /Дахинаа хиргажа эхилнэд»; «Дайсанай хүүрһээ обойһон /Дабаан эндэ үндынэ,/Шуһан газар хоёрһоо /Шабар зуурмаг тодорно».
Һэлмын хоёрдохи удха — абарагша, сүлөөрүүлэгшэ зэбсэг. Баабгайнуудтай тулалдаанда, мүн дүрбэдэхи бүлэг соо могойнуудтай тэмсээндэ һэлмэ ами наһа абарна. Аюу басаганай соембо хээтэй бэһэлиг сахариглаад хэбтэһэн могой урдаһаань добтолон һүрэхэ зуурань Лэвээнтэйн һэлмэ алдангүйгөөр оножо, «шуһа һүргөөд могой /Шүрэб шэнгеэр мушхашоо». Энэ үзэгдэлэй символическа удхатай байһые поэт гол геройн үгөөр дамжуулна: «Монголой соёмбото бэһэлиг /Могойн сахаригһаа мулталһандал,/Монгол агуу ороноо/Манжын мэдэлһээ сүлөөлдэг һаа». Хорото могойһоо абарагдаһан Аюу басаган Лэвээнтэйн хурганда эхынгээ Гарууди хээтэй бэһэлиг танижархина. Эдэ хоёрой халуун дуранай һайхан мэдэрэл иигэжэ зураглагдана:
Тэбэрилдэшэхэдэнь инаг хоёрой
Тэнгэри, газар хэлбэлзэбэ.
Хүрьһэтэ алтан дэлхэй
Хүмэрин эрьен үзэгдэбэ.
Аюутай уулзахаһаа урид Лэвээнтэй Сэргэ хадые хойшоо ходоро гараха зүргэ харгы хэжэ байгаа. Хада хабсагай нураажа, мантан шулуу буталжа, харгы гаргаха гэһэн «хэрэг үйлөөр жүрөөдэн», «шунан орожо байба» гээд поэт Лэвээнтэйн баатарлиг хүсэ шадалыень түүрээнэ. Зүүн зүгэй урда үеын суута поэдүүд Низами, Навои, Физули болон бусад дуранай шунал охиндо абтаһан Фархад, Меджнун баатарнуудай хада хабсагай сабшаһан тухай домоглоо һэн. Эдэ баатарнуудта ороходоо Лэвээнтэй инаг дуранай уряалаар зоригжоо бэшэ, харин Монгол орондо дайсадһаа сүлөөрхэдэнь туһалха аргатай Орос гүрэн руу дүтын харгы гаргаха гайхамшаг хүсэлдэ абтаа бшуу.
Энэ хүсэлөө бэелүүлхэдэнь сүлэлгэһөө тэрьедэһэн ород Митр гэжэ хүн туһална. Жаргалтай ерээдүйн түлөө тэмсэлдэ Лэвээнтэй Митр хоёртой хамта Аюугай эсэгэ Банчиг хабаяа нэгэдүүлжэ, Сэргэ хадын сээжэдэ тэдэ гурбан тангариглана:
Хожомой ехые һэрюулхэ
Хонхын хэлэ зохёое.
Түрэ засаг шэнэлхэ
Түүдэг дээрэ тохёое.
Хонхын хэлэн поэмэ соо арад зоной жаргалтай ажабайдалай түлөө тэмсэлэй зэбсэг гэжэ зураглагдахадаа, гүнзэгы удхатай дүрэ-символ болон тодорно. Сэргэ хада, поэмын гол дүрэ-символ, эпическэ герой Лэвээнтэйн замай түб болоно. Юртэмсын уудамда Сэргэ хада Тэнгэри Газар хоёрые холбоһон нангин түб гээшэ.
Сэргэ болбол эртэ урда сагһаа монгол арадуудай нангин ехэ һүлдэ, гал гуламта, орон дэлхэйн, нютагай эзэд, угай бурхад-һахюуһад мэтээр тахигдажа байһан юм. Нүүхэдээ, сэргэеэ хуушан һууридань үлээдэг, тэрэнь сагай эрхээр үмхирдэг һэн. Хүбүүнэйнгээ айл болоходо, шэнэ бүлын мүндэлхэдэ сэргэ бодхоодог заншалтай бэлэй.
Монголдо дайнай дүлэн соо гэр бүлэеэ, сэргэеэ алдаһан Лэвээнтэй Түнхэндэ ерээд, Сэргэ хадын сээжэдэ инаг нүхэрөө олоно, шэнэ сэргэтэй болоно. Хада шулуун энэ сэргыень ямаршье дайсан һандаргаажа, галдажа шадахагүй. Энэ сэргэнь Үлгэн дэлхэйдэл, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэл хэтэдээ мүнхэ оршохо гээд поэмын гүн удха гарганабди.
Поэмын фольклорно-мифологическа хүреэ удхын (контекстын) бүридэлдэ эхирнүүд тухай үгүүлэл бүхы зохёолой гол удхын нэгэ хэсэг боложо ороно. Эхирнүүд тухай үльгэр домогууд али олон арадуудай аман зохёолдо ушардаг. Лэвээнтэйн эхир Цэрэнбал монголой суута сэрэг хүтэлэгшэ Амарсанаае үдэшэжэ, Оросой хаанда хүрэхэ гэжэ ябаа. Тобольск хүрөөд, Амарсанаагай гэнтэ нүгшэхэдэ, манжанар орос засагай зонһоо хүүрыень нэхэжэ абаһан юм. Цэрэнбалые дамжуулха эрилтэ табихадань, оршуулагша Анфиса басаганай туһаламжаар хүбүүн тэрьедэнэ. Түнхэн хүрэжэ ерээд, Лэвээнтэйтэй нэгэдэнэ. Эдэ хоёрой хэр зэргэ адли байһые поэт иигэжэ зураглана:
Эхын ганса хээлинтэ
Эхир түрэһэн дүүнь
Шэг шарай бэеэрээшье,
Шэн зориг хабаараашье,
Танишагүй адли бэлэйл
Талын хоёр баатарнууд.
Лэвээнтэйе барижа ядаад, манжын тагнуулшан нютагай тайшаае үгэдөө оруулжа шадаба. Баатарай үхэхэдэ, сэбэр һамганиинь шинии болохо гэжэ найдуулба. Тайшаа айлшадые, тэрэ тоодо Лэвээнтэйе гэртээ урижа, хүндэлбэ. Манжын тагнуулшан Лэвээнтэйн аяга руу һэмээхэн хоро хэнэ. Хорлогдоһон эдеэндэнь Лэвээнтэйн орондо тайшаагайда ерэһэн Цэрэнбал хүртөөд, гэртээ бусаһаар, ами табиба. Лэвээнтэй тэмсэлээ үргэлжэлүүлһэн нүхэдтэйгээ уулзахаяа монгол хилэдэ ошоһон байгаа. Гэдэргээ ерэхэдэнь, ахань наһа баранхай, Аюу манжын тагнуулшанай урдаһаа тулалдажа байба. Лэвээнтэйе хараһаар, тагнуулшан буу табиба. Һэлмээрээ һомыень угтажа, хахадлан сабшаад, дахин далагад гэхэдээ, дайсанай тархи таһалба. Дайсантай хушуу холбоһон тайшааһаа, тэрэнэй туһамаршадһаа Лэвээнтэй эхирэйнгээ түлөө үһөөгөө абана.
Поэмын эпическэ удхын гол бодол гэхэдэ, юртэмсэ дэлхэйн юрьеэн соо һайн, муу хүсэнүүдэй эхи захагүй тэмсээн һүүлэй һүүлдэ тэнсүүриеэ оложо, саг зуура замхаха жама ёһотой. Поэмын эхиндэ автор Лэвээнтэйе «Тэмсэлэй гаршаг бэдэржэ,/Тэнгэри өөдэ шэртэхыень» хадын хүйтэн харанхы агы соо орхино. Поэмын түгэсхэлдэ автор өөрөө Сэргэ хадын хүнды жалга соо ороод, тэнгэри өөдэ шэртэнэ:
Уйдхар гашуудалаар амилһан
Уйтан хабшуу жалгын,
Уйлаһан һалхяар һэрьеһэн
Уймар түргэн хүндын
Оёор сооһоо үндыжэ,
Огторгойе хараа һаа,
Ойндоо гэнтэ, хүлгэжэ,
Олон юумэ һанахалши.
Энэ хоёр үзэгдэлэй хоорондо поэмын бүхы үйлэ хэрэгүүд багтана. Буряадай арадай поэт Шагдар Байминов эпическэ энэ ехэ бүтээл соогоо баатар монгол сэрэгшын үндэр һайхан дүрэ найруулаа. Монгол, буряад, ород арадуудай хани барисаанай магтаал соло дуудаа.❚
Монгол сэрэгэй удамаршадай нэгэн Лэвээнтэй,байлдаанда ехээр шархатаад, хойноһоонь мүшхэжэ байһан дайсадһаа бэеэ абаржа, Орос гүрэнэй хилэ дабан гарана. Энэ дайнда тэрэ бүхы гэр бүлэеэ алдаа, айл тииргэнииень, сэргыень манжанар дууһан галдаа, харин шархатаһан баатар мүнөөдөө үһөөгөө абаха аргагүй байгаа:
Түрэл буусыень тиихэдэ
Түмэр жадаар ёборжо,
Айл тииргэнииень һүйдхэһөөр
Арюун басагадыень дээрмэдэжэ,
Газаа ороһон дайсанай
Галзуурһаниие хэлэшэгүйл...
Лэвээнтэй мүнөө
Нэгэндээ орсороо тулахадаа,
«Нэхэхэб!», — гэжэ үһөөгөө
Үншэн хабһанайнгаа үзүүртэ
Үлээн занан сухаряа юм.
Монгол баатар дайсадһаа хорожо, баруун-хойшоо дабшаһаар, Алтай, Саяанай хормойдо хүрэжэ ерэнэ. Аюулта дайнһаа хадын үбэрэй багахан балгаан соо хороһон хүгшэн аша хүбүүн хоёр тэрэниие хүндэтэйгээр угтажа абаад, «шүрбэһэн шулуугаар» шархыень эмнэнэ:
Эртэ сагһаа Дурнын
Эмэй жородо оролсоһон
Ашагта байгаалиин ханзада
Арюун һуурияа эзэлһэн
Шүтэжэ хүнэй һүгэдэхэ
Шүрбэһэн шулуун гайхамшаг.
Хүсэ шадал нэмэһэн баатарые үдэшэхэдөө, Ботол хүгшэн иигэжэ захина:
"...Замайш һайхые юрөөнэб.
Арюун үһөө нэхэлгые
Абажа яба зүрхэндөө!",- гээд,
Гарууди хээтэй бэһэлиг
Гартань хүгшөө зүүлгэбэ.
Орос гүрэндэ үлэһэн энэ хүгшэнэй үбгэн, басаганиин бэһэлигэй хээгээр ойлгожо, монгол баатарые дэмжэн туһалха ёһотой байгаа. Поэмэ соо Гарууди шубуунай дүрэ онсо шухала удхатай юм. Гарууди хадаа индуис домоглолой ёһоор, Вишну бурханиие зөөдэг жэгүүртэнэй хаан гээшэ. Хүнэй бэетэй, бүргэдэй толгойтой, далитай, хүсэтэ һабартай амитан. Могойнуудтай (нагуудтай) ото дайлалдадаг. Мүн буддын ба ламын шажанда баһал жэгүүртэнэй хаан, могойнуудай һүрөөтэй дайсан гэжэ алдаршанхай.
Шагдар Байминов энэ зохёол соогоо Гарууди шубуунай шэнэ дүрэ — символ байгуулна. Орос империин һүлдэ — хоёр толгойтой бүргэдэй дүрэтэй нэгэдүүлэн зураглахадаа, Гарууди хээтэй бэһэлиг гартаа зүүжэ, монгол баатар хойто зүг руу туһа эрижэ зорино гээд тодорхойлно. Тэрэнэй һанамжаар, гансал Орос гүрэн монголнуудта туһалха шадалтай, тэрэ үеын эгээн хүсэтэй гүрэнүүдэй нэгэн байгаа бшуу.
Поэт манжанарые могойнуудтай зэргэсүүлжэ, энэ тулалдаанай хоёр талые бүри хурсаар тодоруулна: «Хобдог сэдьхэлэйнгээ хоронһоо/ хоболтожо хоёрлоһон зүрхэтэй..; «Дайсан могойн хорон / дариин шабаар шарбаад, /дайда уужам Монгол орон / дайнай галаар шатаа». Нэрэ солоёо мартаһан баян монголнуудай дайсанай тала бариһан ушарые иигэжэ зураглана: «Хара амияа хараһан /хара хэнтэг баяшуул /монгол нэрээ һанангүй,/ могой шэнгеэр гулгаһаар, /байлдаан соогуур урбажа, /дайсанай талада ороо һэн».
Гурбадахи бүлэгтэ Лэвээнтэй хилэ дээрэ һүни абарга ехэ баабгайнуудтай ушарна. Түрүүшын баабгайн тархи һэлмээрээ таһа сабшана, нүгөөдые тарлан соохор зүһэтэй дошхон мориниинь үдьхэлжэ унагаана.
Поэмэ соо баатарай һэлмын дүрэ-символ шухала удхатай. Гол удхань — дайсаниие хюдагша зэбсэг: «Ута, хоёр алда /ган булад һэлмэ»; «Хорото һомон һэлмэһээнь /Хоёр боложо унаа һэн». Һэлмын дүрые абяа дамжуулһан үгэнүүдээр поэт зураглана: "Дайсанай хүзүү хиргажа/Даршаа татаһан һэлмэ";"Хүсэ эршэдэн һэлмээрээ / Тойруулаад бэеэ абаа һэм:/Толгойнууд тиихэдэм таһаржа, /Тоборолдоһоор мухаряа..." Энэ дүрын гол удхые үхэлтэй холбоотой үйлэ хэрэгүүд, тулалдаанай аймшагтай үзэгдэлнүүд тодорхойлно: «Наадажа түлэг байһандал,/ Наншалдаандаа шунажа,/Дайсанай нарин хүзүүе /Дахинаа хиргажа эхилнэд»; «Дайсанай хүүрһээ обойһон /Дабаан эндэ үндынэ,/Шуһан газар хоёрһоо /Шабар зуурмаг тодорно».
Һэлмын хоёрдохи удха — абарагша, сүлөөрүүлэгшэ зэбсэг. Баабгайнуудтай тулалдаанда, мүн дүрбэдэхи бүлэг соо могойнуудтай тэмсээндэ һэлмэ ами наһа абарна. Аюу басаганай соембо хээтэй бэһэлиг сахариглаад хэбтэһэн могой урдаһаань добтолон һүрэхэ зуурань Лэвээнтэйн һэлмэ алдангүйгөөр оножо, «шуһа һүргөөд могой /Шүрэб шэнгеэр мушхашоо». Энэ үзэгдэлэй символическа удхатай байһые поэт гол геройн үгөөр дамжуулна: «Монголой соёмбото бэһэлиг /Могойн сахаригһаа мулталһандал,/Монгол агуу ороноо/Манжын мэдэлһээ сүлөөлдэг һаа». Хорото могойһоо абарагдаһан Аюу басаган Лэвээнтэйн хурганда эхынгээ Гарууди хээтэй бэһэлиг танижархина. Эдэ хоёрой халуун дуранай һайхан мэдэрэл иигэжэ зураглагдана:
Тэбэрилдэшэхэдэнь инаг хоёрой
Тэнгэри, газар хэлбэлзэбэ.
Хүрьһэтэ алтан дэлхэй
Хүмэрин эрьен үзэгдэбэ.
Аюутай уулзахаһаа урид Лэвээнтэй Сэргэ хадые хойшоо ходоро гараха зүргэ харгы хэжэ байгаа. Хада хабсагай нураажа, мантан шулуу буталжа, харгы гаргаха гэһэн «хэрэг үйлөөр жүрөөдэн», «шунан орожо байба» гээд поэт Лэвээнтэйн баатарлиг хүсэ шадалыень түүрээнэ. Зүүн зүгэй урда үеын суута поэдүүд Низами, Навои, Физули болон бусад дуранай шунал охиндо абтаһан Фархад, Меджнун баатарнуудай хада хабсагай сабшаһан тухай домоглоо һэн. Эдэ баатарнуудта ороходоо Лэвээнтэй инаг дуранай уряалаар зоригжоо бэшэ, харин Монгол орондо дайсадһаа сүлөөрхэдэнь туһалха аргатай Орос гүрэн руу дүтын харгы гаргаха гайхамшаг хүсэлдэ абтаа бшуу.
Энэ хүсэлөө бэелүүлхэдэнь сүлэлгэһөө тэрьедэһэн ород Митр гэжэ хүн туһална. Жаргалтай ерээдүйн түлөө тэмсэлдэ Лэвээнтэй Митр хоёртой хамта Аюугай эсэгэ Банчиг хабаяа нэгэдүүлжэ, Сэргэ хадын сээжэдэ тэдэ гурбан тангариглана:
Хожомой ехые һэрюулхэ
Хонхын хэлэ зохёое.
Түрэ засаг шэнэлхэ
Түүдэг дээрэ тохёое.
Хонхын хэлэн поэмэ соо арад зоной жаргалтай ажабайдалай түлөө тэмсэлэй зэбсэг гэжэ зураглагдахадаа, гүнзэгы удхатай дүрэ-символ болон тодорно. Сэргэ хада, поэмын гол дүрэ-символ, эпическэ герой Лэвээнтэйн замай түб болоно. Юртэмсын уудамда Сэргэ хада Тэнгэри Газар хоёрые холбоһон нангин түб гээшэ.
Сэргэ болбол эртэ урда сагһаа монгол арадуудай нангин ехэ һүлдэ, гал гуламта, орон дэлхэйн, нютагай эзэд, угай бурхад-һахюуһад мэтээр тахигдажа байһан юм. Нүүхэдээ, сэргэеэ хуушан һууридань үлээдэг, тэрэнь сагай эрхээр үмхирдэг һэн. Хүбүүнэйнгээ айл болоходо, шэнэ бүлын мүндэлхэдэ сэргэ бодхоодог заншалтай бэлэй.
Монголдо дайнай дүлэн соо гэр бүлэеэ, сэргэеэ алдаһан Лэвээнтэй Түнхэндэ ерээд, Сэргэ хадын сээжэдэ инаг нүхэрөө олоно, шэнэ сэргэтэй болоно. Хада шулуун энэ сэргыень ямаршье дайсан һандаргаажа, галдажа шадахагүй. Энэ сэргэнь Үлгэн дэлхэйдэл, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэл хэтэдээ мүнхэ оршохо гээд поэмын гүн удха гарганабди.
Поэмын фольклорно-мифологическа хүреэ удхын (контекстын) бүридэлдэ эхирнүүд тухай үгүүлэл бүхы зохёолой гол удхын нэгэ хэсэг боложо ороно. Эхирнүүд тухай үльгэр домогууд али олон арадуудай аман зохёолдо ушардаг. Лэвээнтэйн эхир Цэрэнбал монголой суута сэрэг хүтэлэгшэ Амарсанаае үдэшэжэ, Оросой хаанда хүрэхэ гэжэ ябаа. Тобольск хүрөөд, Амарсанаагай гэнтэ нүгшэхэдэ, манжанар орос засагай зонһоо хүүрыень нэхэжэ абаһан юм. Цэрэнбалые дамжуулха эрилтэ табихадань, оршуулагша Анфиса басаганай туһаламжаар хүбүүн тэрьедэнэ. Түнхэн хүрэжэ ерээд, Лэвээнтэйтэй нэгэдэнэ. Эдэ хоёрой хэр зэргэ адли байһые поэт иигэжэ зураглана:
Эхын ганса хээлинтэ
Эхир түрэһэн дүүнь
Шэг шарай бэеэрээшье,
Шэн зориг хабаараашье,
Танишагүй адли бэлэйл
Талын хоёр баатарнууд.
Лэвээнтэйе барижа ядаад, манжын тагнуулшан нютагай тайшаае үгэдөө оруулжа шадаба. Баатарай үхэхэдэ, сэбэр һамганиинь шинии болохо гэжэ найдуулба. Тайшаа айлшадые, тэрэ тоодо Лэвээнтэйе гэртээ урижа, хүндэлбэ. Манжын тагнуулшан Лэвээнтэйн аяга руу һэмээхэн хоро хэнэ. Хорлогдоһон эдеэндэнь Лэвээнтэйн орондо тайшаагайда ерэһэн Цэрэнбал хүртөөд, гэртээ бусаһаар, ами табиба. Лэвээнтэй тэмсэлээ үргэлжэлүүлһэн нүхэдтэйгээ уулзахаяа монгол хилэдэ ошоһон байгаа. Гэдэргээ ерэхэдэнь, ахань наһа баранхай, Аюу манжын тагнуулшанай урдаһаа тулалдажа байба. Лэвээнтэйе хараһаар, тагнуулшан буу табиба. Һэлмээрээ һомыень угтажа, хахадлан сабшаад, дахин далагад гэхэдээ, дайсанай тархи таһалба. Дайсантай хушуу холбоһон тайшааһаа, тэрэнэй туһамаршадһаа Лэвээнтэй эхирэйнгээ түлөө үһөөгөө абана.
Поэмын эпическэ удхын гол бодол гэхэдэ, юртэмсэ дэлхэйн юрьеэн соо һайн, муу хүсэнүүдэй эхи захагүй тэмсээн һүүлэй һүүлдэ тэнсүүриеэ оложо, саг зуура замхаха жама ёһотой. Поэмын эхиндэ автор Лэвээнтэйе «Тэмсэлэй гаршаг бэдэржэ,/Тэнгэри өөдэ шэртэхыень» хадын хүйтэн харанхы агы соо орхино. Поэмын түгэсхэлдэ автор өөрөө Сэргэ хадын хүнды жалга соо ороод, тэнгэри өөдэ шэртэнэ:
Уйдхар гашуудалаар амилһан
Уйтан хабшуу жалгын,
Уйлаһан һалхяар һэрьеһэн
Уймар түргэн хүндын
Оёор сооһоо үндыжэ,
Огторгойе хараа һаа,
Ойндоо гэнтэ, хүлгэжэ,
Олон юумэ һанахалши.
Энэ хоёр үзэгдэлэй хоорондо поэмын бүхы үйлэ хэрэгүүд багтана. Буряадай арадай поэт Шагдар Байминов эпическэ энэ ехэ бүтээл соогоо баатар монгол сэрэгшын үндэр һайхан дүрэ найруулаа. Монгол, буряад, ород арадуудай хани барисаанай магтаал соло дуудаа.❚