Мүнөө үеын уншагшадай зүрхэ сэдьхэл, ухаан бодол хүлгүүлхэ гээшэ хүнгэн хэрэг бэшэ. Өөрынгөө хуби заяанай үйлэ хэрэгүүдые, хэзээб даа үнгэрһэн үзэгдэлнүүдые удхалан шүүжэ, нюуса, далда удхыень уудалжа, бүгэдэ хүн түрэлтэнэй түүхэтэй, хуби заяатай холбожо, ниитэлэн үргэдэг, домоглон түүрээдэг бэлиг шадабаритай буряад поэдүүдэй нэгэн Галина Базаржапова болоно. Тэрэнэй хэлэһээр, «гамгүйгөөр салгидаангүй, галгүйгөөр сахилгаалангүй», жэнхэни буряад аяг зангаар дарууханшье һаа, даасатай, уян зөөлэн сэдьхэлтэй Галина Базаржаповагай зохёолнууд өөрын онсо шэнжэтэй юм. 1970-аад онуудта буряад поэзидэ шэнэ долгёор эбхэрэн ороһон эршэ ехэтэй үеын түлөөлэгшэ өөрын танимаар хэлэтэй, поэтическэ баян арга дүрэнүүдтэй.
Түб Азиин арадуудай түүхэһээ, оюун бодолой, соёлойнь дундаршагүй баялигһаа һабагша татаһан зохёолнуудайнь удхые тодорхойлһон һүлдэ дүрэнүүд, далда удхатай образууд, бэлгэ тэмдэг — символнууд тухай тогтохо хүсэлтэйбди.
Нангин удхатай, үндэр һүл һүлдэтэй дүрэнүүдэй нэгэн хадаа «Зүүдэнэй нюуса» гэжэ шүлэг соохи эртын элинсэг хулинсагай дүрэ болоно:
...Гансашье наашаа харанагүй,
Гансахан гэзэгэнь элихэн лэ,
Гансашье үгэ хэлэнэгүй
Галаал шэртээд дабшанхай.
(Г.Базаржапова. Уулзуур. 2001, н.26)
Галина Базаржапова поэт болоогүй һаа, уран зурааша болохол һэн гээд һанагдадаг, ябууд зуура карандашаар, ручкаар тодо зурагуудые тэрэ бүтээдэг ха юм. Энэ шүлэг соогоо баһал уран зурагай маягаар гол дүрэеэ зохёоно:
Бэеыень һуудал янза соо,
Бүхэгэд гэһэн түхэл соонь
Бөөн ехэ хүсэн бии,
Бөө мүргэлэй һүлдэ бии.
Элинсэгэйнгээ «жэгтэй тэрэ хүсые», «задатай ехэ шэдиие» зүүдэн соогоо жэхэгэд гэжэ мэдэрһэн поэт замбиин түмэн нюусануудай нэгэн болохо зүнгэй нюуса тухай иимэ мүрнүүдээр дүүргэнэ:
Дуураха зуура үзэгдөөд орхидог
Зальбарал ехэтэй зүүдэнэй нюуса.
Галина Базаржапова зүүдэндээ ехэ анхаралтайгаар хандадаг, ехэ һүзэг бишэрэлтэй хүн гэжэ олохон шүлэгүүдэйнь удхаар ойлгохоор. Жэшээнь, «Бороо оруулха гэһэмни...» гэжэ шүлэг соохи герой һэмжэн үүлэ баряад, һэхэжэ байнаб гээд зүүдэлхэ юм. Үүлэниинь саашалаад, ангашаһан ногооной «уһалыш!» гэһэн шэбэнээнһээ ехээр голхорһон герой һэришэнэ. Харин нүгөө зүүдэндээ одоошье энэ үүргэеэ дүүргэхэ юм:
Түби дэлхэйн умай соо
уйлажа һуубаб
ахирхандаа голхорон.
Нюдэнэйнгөө нулимсые
дуһал дуһалаар суглуулаад,
Нюсэгэн гүбээе
ундалуулха гэһэн байгаа гүб?
...Хүрьһэ нэбтэлэн оробо
тэдэ нулимсануудни
Хүжэ ногоогоор
дуулан гараба тэндэһээ.
«Зүүдэн» гэһэн шүлэгэй герой аймшагтай шуурганда шэдүүлжэ байхадаа, абарал хайра эрижэ, Долоон Үбгэдтэ зальбаран мүргэһэнэй удаа:
Айлай хашаада нэшүүлхым тэндэ
Аюул саашалан, газартаа буубаб,
Абаран абаһан Долоон Үбгэдһөө
Айладхал гуйжа, үшөөл зальбарнаб...
(н.76)
«Бэемни — эндэ, сэдьхэлни — тэндэ...» гэһэн нүгөө шүлэгэйнь мүрнүүд поэдэй ухаан сэдьхэлынь хоёр ондоо юртэмсын уулзуур дээрэ байһые элирхэйлнэ. Зарим ушарта энэ байдалаа поэт дуратайгаар хүлеэн абана:
...Зүүдэн соогоо
Зүрхэ орон ниидэнхэйб.
Уянгын ульһые
Ургалхаяа һэдэнхэйб.
Амияа абажа ядамаар
Һүрөөтэй лэ...
(н.40)
Харин заримдаа һэжэглэһэн мэтэ:
...Дэлхэй, шинии үхибүүн ябахые
хүсэжэ,
Дэншье үсэдөөр оролдонол хаб.
(н.41)
«Дэлхэйн үхибүүн» ябахаар хүмүүжүүлгэ тухай, балшар үеын жэгтэй ушар үзэгдэлнүүд тухай шүлэгүүд нэгэ бүлэг боложо, «Хаанабши, минии хан түрэ?» гэһэн ниитэ гаршаг доро үгтэнхэй. Хонишон эжыһээнь, адуушан абаһаань дуун дуран хоёрые бэлэг абаһан ерээдүй поэт үхибүүн наһанайнь, бүхы хуби заяанайнь залууршан болоһон төөбиидөө олон шүлэгүүдые зорюулһан юм.
Эгээн шухала удхатай гэжэ һанагдаһан «Зуухын дэргэдэхи үльгэр» дээрэ тогтоё. Зуухын дэргэдэ һууһан заахан басаганда төөбиинь үльгэр, домогуудые, уг тухай хөөрэдэг байгаа. Гэнтэ төөбиин гааһаяа бариһан гарынь һалганаад, дайнһаа бусаагүй ганса хүбүүгээ шаналан, хада гэрээ дурдана. Хара уйдхарһаа яажа холодуулхаб гэжэ һанаата болоһон басагахан тоонын шэл үрхэ дээрэ зула мэтэ бадаржа байһан зуухын гал харажархёод, төөбидөө бахархан дуулгабал даа:
«Харыш, төөбии,
Баяр абгаймнай
Баруун дайнһаа
Бусажа ерээд,
Үрхэ дээрээ
Галаа түлинхэй»...
Саашаа энэ шүлэг соо диалог бии болоно, поэмын шэнжэ шанараар үйлын ябаса хүгжэнэ:
«Үгы, яагаа һанаамгай,
Үхибүүн бэлэйш,
хүүгэмни.
Үнэхөөр Баярнай ерэнхэй,
Үрхэ дээрээ заларанхай,
Түүдэбшэхэниие носоогоод,
Түрэһэн эхэеэ
баярлуулнал», — гээд,
Эжэлүүдгүйхэн
уярхадажа,
Эльбэн һуубал гэзэгыем.
(н.12)
Үхибүүнэй зохёоһон үльгэрые төөбиинь найдалаа олоһондол, эльгэлэн, уяран тодожо абана. Тэрэ гэһэнһээ хойшо галаа түлихэдөө, энэ үльгэрыень дахин һэргээн, «Баярнай ерэбэл даа» гэлдэн, зуухын дэргэдэ һууһан басагахан хүгшэн хоёрой дүрэнүүд нюдэндэ үзэгдэхэдэл гэнэ. Энэ шүлэг үйлын хүгжэлтэтэй, диалогтой, байгуулгынгаа түхэл маягаар багахан поэмэ гэжэ нэрлэмээр. «Сог — айлшан» гэжэ шүлэгэйнь баһал поэмын түхэлтэй байһые тэмдэглэһэнбди гээд һануулая (Т.В.Самбялова. Традиционная и авторская символика в бурятской эпической поэме второй половины ХХ века. Улан-Удэ, 2010, н.91-93).
«Түрүүшын элшэ», «Нара хүлеэнэб» гэһэн шүлэгүүд удхаараа холбоотой. Шэнэ ами, наһанай хүсэ үршөөһэн, гүн сэдьхэлэй, зохёохы бэлигэй элшэ хүсэ бэлэглэһэн эзэн наранай дүрэ — символ поэдэй олохон зохёолнууд соо хүндэтэй һуури эзэлнэ.
Һалхинай дүрэ — замбиин амисхалай, бүхы амитаниие нэгэдхэдэг хүсэнэй дүрэ болон тодорно. Хони адуулжа ябаһан эжыгээ хүсэжэ ядаһан басаган һалхинда хандана:
«Һалхин, эжыдэм дуулгыш даа», -
Һанаандаа шэбшэн гүйхэдэм,
Һэбшээ миралан долгилбо,
Һэргээд, үлеэсэнь шангадаба.
Һэг гэһэндэл эжымни
Һэмээхэн наашаа эрьебэ...
Поэдэй хүнгэн бэшэ замда, баяртайшье, гашуудалтайшье энэ дэлхэйдэ түшэг болоһон, Үлгэн дэлхэйн тулга болоһон, заяанайнь судар — улаахан гадартай ном үбэр соогоо нюуһан Үндэр Баабайн дүрэ — символ шухала үүргэтэй юм:
Үндэр Баабайм, үбэр сооһоо
Улаахан гадартай номоо харуулыш.
Дулаахан, халуухан гадарынь барюулыш —
Амин һудалайнь абьяас сохидол
Агуу дэлхэйгээр зэдэлэн соностог!
Гансал поэдэй бэшэ, бүхы хүн түрэлтэнэй хуби заяан тухай энэ ном соо хэлэгдэнхэй, бүхы олон мянган жэлнүүдтэ нөөсэлэгдэһэн оюун ухаанайнь дээжэ, саашанхи түүхын нюусанууд хадагалагданхай гээд домоглоно. Юртэмсэ Хангайн, Эхэ байгаалиин элбэг нюусанууд тухай арадаймнай зүнтэй дүрэ-тэмдэгүүд Галина Базаржаповагай зохёолнууд соо шүрэ һубһан мэтэ элшэтэн яларна. Өөхэн сагаан шулуун болоод хадаһаа мухаридаг уулын эзэн; шаргаараа хашаа мүргэхэеэ байһан басагые «һахалаа эмэреэд, хормойгоо үргөөд», тодоод абажа, тодхорһоо абарһан Баруун хадань — багынь һахюул; хайрата эжынь һойһо угай ехэ һүлдэнүүд — Хүхэ тэнгэриин Нохой эсэгэ, хуннуудай одхон Гүнжэ эхэ, огторгойн гурбан бүргэд, сахилгаан шэнги шунхар (шонхор) шубуун...
Хоёр юртэмсын уулзуур дээрэ зохёохы шуналайнгаа тэжээл олодог поэт Галина Базаржаповада «һүни, үдэрэй һэлгээн соогуур мүндэлжэл, һара, наранай толон соогуур тодоржол» байхыень, ажамидаралай шэнэ амисхаал, элшэ хүсэн оройһоонь буужал байг лэ гэжэ хүсэебди.❚
Түб Азиин арадуудай түүхэһээ, оюун бодолой, соёлойнь дундаршагүй баялигһаа һабагша татаһан зохёолнуудайнь удхые тодорхойлһон һүлдэ дүрэнүүд, далда удхатай образууд, бэлгэ тэмдэг — символнууд тухай тогтохо хүсэлтэйбди.
Нангин удхатай, үндэр һүл һүлдэтэй дүрэнүүдэй нэгэн хадаа «Зүүдэнэй нюуса» гэжэ шүлэг соохи эртын элинсэг хулинсагай дүрэ болоно:
...Гансашье наашаа харанагүй,
Гансахан гэзэгэнь элихэн лэ,
Гансашье үгэ хэлэнэгүй
Галаал шэртээд дабшанхай.
(Г.Базаржапова. Уулзуур. 2001, н.26)
Галина Базаржапова поэт болоогүй һаа, уран зурааша болохол һэн гээд һанагдадаг, ябууд зуура карандашаар, ручкаар тодо зурагуудые тэрэ бүтээдэг ха юм. Энэ шүлэг соогоо баһал уран зурагай маягаар гол дүрэеэ зохёоно:
Бэеыень һуудал янза соо,
Бүхэгэд гэһэн түхэл соонь
Бөөн ехэ хүсэн бии,
Бөө мүргэлэй һүлдэ бии.
Элинсэгэйнгээ «жэгтэй тэрэ хүсые», «задатай ехэ шэдиие» зүүдэн соогоо жэхэгэд гэжэ мэдэрһэн поэт замбиин түмэн нюусануудай нэгэн болохо зүнгэй нюуса тухай иимэ мүрнүүдээр дүүргэнэ:
Дуураха зуура үзэгдөөд орхидог
Зальбарал ехэтэй зүүдэнэй нюуса.
Галина Базаржапова зүүдэндээ ехэ анхаралтайгаар хандадаг, ехэ һүзэг бишэрэлтэй хүн гэжэ олохон шүлэгүүдэйнь удхаар ойлгохоор. Жэшээнь, «Бороо оруулха гэһэмни...» гэжэ шүлэг соохи герой һэмжэн үүлэ баряад, һэхэжэ байнаб гээд зүүдэлхэ юм. Үүлэниинь саашалаад, ангашаһан ногооной «уһалыш!» гэһэн шэбэнээнһээ ехээр голхорһон герой һэришэнэ. Харин нүгөө зүүдэндээ одоошье энэ үүргэеэ дүүргэхэ юм:
Түби дэлхэйн умай соо
уйлажа һуубаб
ахирхандаа голхорон.
Нюдэнэйнгөө нулимсые
дуһал дуһалаар суглуулаад,
Нюсэгэн гүбээе
ундалуулха гэһэн байгаа гүб?
...Хүрьһэ нэбтэлэн оробо
тэдэ нулимсануудни
Хүжэ ногоогоор
дуулан гараба тэндэһээ.
«Зүүдэн» гэһэн шүлэгэй герой аймшагтай шуурганда шэдүүлжэ байхадаа, абарал хайра эрижэ, Долоон Үбгэдтэ зальбаран мүргэһэнэй удаа:
Айлай хашаада нэшүүлхым тэндэ
Аюул саашалан, газартаа буубаб,
Абаран абаһан Долоон Үбгэдһөө
Айладхал гуйжа, үшөөл зальбарнаб...
(н.76)
«Бэемни — эндэ, сэдьхэлни — тэндэ...» гэһэн нүгөө шүлэгэйнь мүрнүүд поэдэй ухаан сэдьхэлынь хоёр ондоо юртэмсын уулзуур дээрэ байһые элирхэйлнэ. Зарим ушарта энэ байдалаа поэт дуратайгаар хүлеэн абана:
...Зүүдэн соогоо
Зүрхэ орон ниидэнхэйб.
Уянгын ульһые
Ургалхаяа һэдэнхэйб.
Амияа абажа ядамаар
Һүрөөтэй лэ...
(н.40)
Харин заримдаа һэжэглэһэн мэтэ:
...Дэлхэй, шинии үхибүүн ябахые
хүсэжэ,
Дэншье үсэдөөр оролдонол хаб.
(н.41)
«Дэлхэйн үхибүүн» ябахаар хүмүүжүүлгэ тухай, балшар үеын жэгтэй ушар үзэгдэлнүүд тухай шүлэгүүд нэгэ бүлэг боложо, «Хаанабши, минии хан түрэ?» гэһэн ниитэ гаршаг доро үгтэнхэй. Хонишон эжыһээнь, адуушан абаһаань дуун дуран хоёрые бэлэг абаһан ерээдүй поэт үхибүүн наһанайнь, бүхы хуби заяанайнь залууршан болоһон төөбиидөө олон шүлэгүүдые зорюулһан юм.
Эгээн шухала удхатай гэжэ һанагдаһан «Зуухын дэргэдэхи үльгэр» дээрэ тогтоё. Зуухын дэргэдэ һууһан заахан басаганда төөбиинь үльгэр, домогуудые, уг тухай хөөрэдэг байгаа. Гэнтэ төөбиин гааһаяа бариһан гарынь һалганаад, дайнһаа бусаагүй ганса хүбүүгээ шаналан, хада гэрээ дурдана. Хара уйдхарһаа яажа холодуулхаб гэжэ һанаата болоһон басагахан тоонын шэл үрхэ дээрэ зула мэтэ бадаржа байһан зуухын гал харажархёод, төөбидөө бахархан дуулгабал даа:
«Харыш, төөбии,
Баяр абгаймнай
Баруун дайнһаа
Бусажа ерээд,
Үрхэ дээрээ
Галаа түлинхэй»...
Саашаа энэ шүлэг соо диалог бии болоно, поэмын шэнжэ шанараар үйлын ябаса хүгжэнэ:
«Үгы, яагаа һанаамгай,
Үхибүүн бэлэйш,
хүүгэмни.
Үнэхөөр Баярнай ерэнхэй,
Үрхэ дээрээ заларанхай,
Түүдэбшэхэниие носоогоод,
Түрэһэн эхэеэ
баярлуулнал», — гээд,
Эжэлүүдгүйхэн
уярхадажа,
Эльбэн һуубал гэзэгыем.
(н.12)
Үхибүүнэй зохёоһон үльгэрые төөбиинь найдалаа олоһондол, эльгэлэн, уяран тодожо абана. Тэрэ гэһэнһээ хойшо галаа түлихэдөө, энэ үльгэрыень дахин һэргээн, «Баярнай ерэбэл даа» гэлдэн, зуухын дэргэдэ һууһан басагахан хүгшэн хоёрой дүрэнүүд нюдэндэ үзэгдэхэдэл гэнэ. Энэ шүлэг үйлын хүгжэлтэтэй, диалогтой, байгуулгынгаа түхэл маягаар багахан поэмэ гэжэ нэрлэмээр. «Сог — айлшан» гэжэ шүлэгэйнь баһал поэмын түхэлтэй байһые тэмдэглэһэнбди гээд һануулая (Т.В.Самбялова. Традиционная и авторская символика в бурятской эпической поэме второй половины ХХ века. Улан-Удэ, 2010, н.91-93).
«Түрүүшын элшэ», «Нара хүлеэнэб» гэһэн шүлэгүүд удхаараа холбоотой. Шэнэ ами, наһанай хүсэ үршөөһэн, гүн сэдьхэлэй, зохёохы бэлигэй элшэ хүсэ бэлэглэһэн эзэн наранай дүрэ — символ поэдэй олохон зохёолнууд соо хүндэтэй һуури эзэлнэ.
Һалхинай дүрэ — замбиин амисхалай, бүхы амитаниие нэгэдхэдэг хүсэнэй дүрэ болон тодорно. Хони адуулжа ябаһан эжыгээ хүсэжэ ядаһан басаган һалхинда хандана:
«Һалхин, эжыдэм дуулгыш даа», -
Һанаандаа шэбшэн гүйхэдэм,
Һэбшээ миралан долгилбо,
Һэргээд, үлеэсэнь шангадаба.
Һэг гэһэндэл эжымни
Һэмээхэн наашаа эрьебэ...
Поэдэй хүнгэн бэшэ замда, баяртайшье, гашуудалтайшье энэ дэлхэйдэ түшэг болоһон, Үлгэн дэлхэйн тулга болоһон, заяанайнь судар — улаахан гадартай ном үбэр соогоо нюуһан Үндэр Баабайн дүрэ — символ шухала үүргэтэй юм:
Үндэр Баабайм, үбэр сооһоо
Улаахан гадартай номоо харуулыш.
Дулаахан, халуухан гадарынь барюулыш —
Амин һудалайнь абьяас сохидол
Агуу дэлхэйгээр зэдэлэн соностог!
Гансал поэдэй бэшэ, бүхы хүн түрэлтэнэй хуби заяан тухай энэ ном соо хэлэгдэнхэй, бүхы олон мянган жэлнүүдтэ нөөсэлэгдэһэн оюун ухаанайнь дээжэ, саашанхи түүхын нюусанууд хадагалагданхай гээд домоглоно. Юртэмсэ Хангайн, Эхэ байгаалиин элбэг нюусанууд тухай арадаймнай зүнтэй дүрэ-тэмдэгүүд Галина Базаржаповагай зохёолнууд соо шүрэ һубһан мэтэ элшэтэн яларна. Өөхэн сагаан шулуун болоод хадаһаа мухаридаг уулын эзэн; шаргаараа хашаа мүргэхэеэ байһан басагые «һахалаа эмэреэд, хормойгоо үргөөд», тодоод абажа, тодхорһоо абарһан Баруун хадань — багынь һахюул; хайрата эжынь һойһо угай ехэ һүлдэнүүд — Хүхэ тэнгэриин Нохой эсэгэ, хуннуудай одхон Гүнжэ эхэ, огторгойн гурбан бүргэд, сахилгаан шэнги шунхар (шонхор) шубуун...
Хоёр юртэмсын уулзуур дээрэ зохёохы шуналайнгаа тэжээл олодог поэт Галина Базаржаповада «һүни, үдэрэй һэлгээн соогуур мүндэлжэл, һара, наранай толон соогуур тодоржол» байхыень, ажамидаралай шэнэ амисхаал, элшэ хүсэн оройһоонь буужал байг лэ гэжэ хүсэебди.❚