Сагай гүйдэлые наранай эрьесээр хэмжэжэ...

Журналист, поэт Доржо Дамбаев Хориин аймагай 90 жэлэй ойдо, мүн нютагайнгаа суута хүбүүн, Буряадай арадай артист, республикын Гүрэнэй шангай лауреат Чимит Ринчиновэй түрэһөөр 60 жэлэй ойдо зорюулһан «Тоонто Буламаа түби дээгүүр суурхуулаа» гэһэн биобиблиографическа удхатай, уран ульгам хэлээр бэшэгдэһэн дурсалгын ном, «Үдэшын һэбшээн» гэһэн шүлэгүүдэй суглуулбари 2013 ондо хэблүүлээ һэн. Эдэ нэрлэгдэһэн хэблэлнүүдһээ гадна табан номой автор юм: «Үглөөнэй наран» (1993), «Манай тоонто — Булам нютаг» (2000), «Дорогие мои земляки» (2007), «Модой хаан» (2011), «Үдын халуун» (2012).

СССР-эй, Россиин Журналистнуудай холбооной гэшүүн (1990) Доржо Дамбаев Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо 2011 ондо абтаа һэн. Тэрэнэй уянгата шүлэгүүд тухай тогтожо хөөрэлдэе.

Түрүүшын номдоо «Үглөөнэй наран» гэһэн нэрэ, хоёрдохидоо — «Үдын халуун», гурбадахидаа «Үдэшын һэбшээн» гэжэ нэрэ үгэнхэй. Эдэ нэрэнүүд юрэ үгтэһэн бэшэ гэжэ ойлгохоор.

Сагай гүйдэлые наранай эрьесээр хүн түрэлтэн хэр угһаа хэмжэдэг ааб даа. Орон дэлхэйн оршомдо үдэр, һүниин һэлгэлдээн соо, үндэр тэнгэриин уудамда улаан наранай субаһантай өөрынгөө наһанай замые хэмжээлэн, хэһэн хэрэг, һанаһан бодолнуудаа поэт элишэлнэ. «Үдын халуун» гэжэ шүлэг сооһоо мүрнүүд энээниие тодорхойлно:

Үүрэй улаан наранаар
Үндын түрэһэн наһамни
Үшөө үды гэһэмни,
Үдын наран ялайн байнал.
...Үүрэй толон залиржа,
Үдын халуун бусаланхай.
Үндэр наран хэлтыжэ,
Үдэшын һэбшээн үлеэхэл...

(Д.Дамбаев. Үдын халуун. — 2012, н.7).

Энэ шүлэгэй гол утаһан болохо мэдэрэл:

Нарамни үшөө дээрэ —
Наһанай тэн, наһанай тэн.

Поэдэй шүлэгүүд соо үдэрэй тэн мүн лэ хүнэй наһанай тэн гэһэн удхатай эгээн зоримгой хаһын дүрэ — символ болоно. Энээнһээ гадна наһанайнгаа тэндэ хүрэһэн уянгата герой өөрынгөө харюусалгые бүримүһэн мэдэрнэ. Үдын наранай элшэнүүдһээ гэрэл сасаржа, элдэб нюуса далда юумэнүүд, сэдьхэл эзэлхэеэ һэдэһэн худал хуурмаг һанаа бодолнууд эли болоно. Үдэр бүриин ажалай халуун амисхал соогуур үдын халуунда адхарһан хүлһэн — хүнэй наһанай тэнгэй, хүгжэн һалбаралгын, тэнхээ тамир дүүрэн хаһын символ болон тодорно.

1975-1985 онуудта бэшэгдэһэн хэдэн шүлэгүүд дээрэ тогтоё. Пейзажна лирикэ гэжэ нэрлэмээр эдэ зохёолнууд соохи дүрэ-образууд һонирхол татана. Жэшээнь, манан тухай иимэ мүрнүүдые анхархаар:

Мантаряан булагай умай сооһоо
Манахан түрэһөөр дэгдээд,
Маряаһаар өөдөө үндыжэ,
Майлын борёор һуняаба.

(Үдын халуун. Нажар. — н.3)

Үнэхөөрөө, манан амитай юм шэнгеэр, хүндэл адли үндынэ, һуняана. Тэрэлжэ маные барижа абаад, үлхэжэ, хөөбэри хүнжэл болгоод, Хангай дайдые хушана. Доржо Дамбаевай шүлэгүүд соо сабшалан дээгүүр манан һүрэг бэлшэдэг, харин үдэртөө табигдаһан һүринүүд манан соогуур уйдан тэнэхэ юм. «Үглөөгүүр» гэжэ шүлэг соо сая түмэн жэлнүүдэй сагаан зузаан тооһон тала нугаар хиидэжэ, манан болоно. Үбгэн дэлхэй үүрээр һэрихэ зуураа мүшэтэ хүнжэлөө мүндуугаар сэлихэдэнь, манан тооһон доошоо хиидэжэ, зүдхэн гаража ябаһан наран тэрээнһээ амсаад, ханяан найтааха юм. Мифологическа эхи үндэһэтэй иимэ дүрэ-символнууд Д.Дамбаевай зохёолнууд соо ехэ олон.
Саг болон оршон зай соогуур һэтэлэн гараха эрхэ байдалые манантай жэшэдэг. Наранай элшэгүй, шииг ехэтэй һүниин түрэбэл — манан болбол юртэмсэ дэлхэйн үшөө бии болоодүй, хаосой үе сагта дүтэрхы символическа удхатай. Энэ дэлхэйн уг эхин болохо хаосто мананай дүтэ байһыень зураглахадаа, поэдэй гуурһан дороһоо һүринүүд манан соогуур «уйдан тэнэнэ бэшэ гү?».

«Һүниин түүдэг» гэжэ шүлэгэйнь гол дүрэ — һүни. Доржо Дамбаевай һүни хадаа һүүдэр хилэн хара нюргатай, түүдэгэй галда нюргаяа шаруулха юм. Гал носоогоод һууһан хүнэй һүниин харанхыһаа айхада, Һүни энеэдэһээ хүрэнэ. Һүнитэй хамта һанал нэгэдэн, поэт хүндэ хандана:

— «Хайран нүхэр, бү айгыш!», — гээд
Хүнэй мүрэнүүдые тэбэреэд,
Хэлэхэл һэн ха даа Һүни.

Һүниһөө айха хэрэггүй, һүүдэртэй ха юм, харин һүүдэргүй шүдхэр шолмосууд лэ аймшагтай гэһэн бодол эртэ урдын хүнэй ухаанда түрэдэг байгаа. Эртын хүнэй бодомжоор, һүүдэр хадаа хүнэй һүнэһэ, амин шухала һүр һүлдые хадагалжа байдаг хуби юм. Д.Дамбаевай һүни һүнэһэ һүүдэртэй хадаа баһал амитай гээд зураглагдана. Иимэ түхэлэй һанал бодолые ородоор «мифомышление» гээд нэрлэдэг. Поэдэй уянгата шүлэгүүд соо иимэ мифологическа удхатай дүрэнүүд огторгойдо яларан байдаг олон одо мүшэд мэтэ сасарагданхай.

Зун тухай шүлэгүүдыень уншажа байхадаа, голой бургааһадай дулаан амяар сорьён байһые мэдэрхээр. Үдэрэй халуунда бургааһанай намаа бэень халуудаад, һүниин һэрюундэ һанаа алдан баясажа байһыень поэт шүлэглэнэ. Али гэбэл, нуур ожорһон һахалаа ууртай хүдэлгэжэ, нюруугаа (нюураа) уршалаатуулаад, дорьбогүйгөөр хүүгэдые шэртэхэ юм. Ямар тодоор, ялас гэмээр зураглагдаһан дүрэ гээшэб?

«Үдэшын һэбшээн» гэжэ суглуулбари соо «Дүн» гэһэн шүлэг иимэ мүрнүүдтэй:

Үнгэрһэн сагые
Урбуулжа һуухада,
Боро бодолоор түлэхэ
Болзор тулаба гү?

(Үдэшын һэбшээн. — 2013, н.27).

Боро юрьеэнэй жэжэхэн бодол шэнэ шүлэгүүд соонь үгы гээд һанагдана. Харин «Хүйхэр нүхэдтэ» зорюулагдаһан шүлэгэй найман мүр поэдэй ажабайдалайнгаа, наһанайнгаа шэнэ дабаан дээрэ гараад, зүрхэ сэдьхэлэй тон харюусалга ехэтэй ашаа бэе дээрээ даажа абаһые гэршэлнэ:

Ябадалай һайниие шэлэжэ,
Яндан аашаяа орхигты.
Үнэн үгэ дууряажа,
Улай зангаа мартагты.
Сэдьхэлээ нэгэтэ онгилоод,
Зэрэб шэнжэ олоогүй һаа,
Наранай хүбүүд болохолто,
Һарын басагад байхалта.

(Үдэшын һэбшээн. — н.26)

Буряад арад эртэ сагһаа «Һара Наран гарбалнай» гэжэ шүтэдэг байгаа, Үлгэн дэлхэй Эхын, Үндэр тэнгэри Эсэгын үри хүүгэд гээшэбди гэжэ поэт дахин һануулна ха юм даа. «Одон» гэжэ шүлэгэйнь дүрбэн мүр дурдая:

Буурал толгой болонги
Буусаа һахин һуухадам,
Холын ялагар одон
Ходол дээрэм байнал даа.

Яларжа толоржол байгаал даа орой дээрэтнай, Танай сахюусан Одон заяан тэнгэри! Поэдүүдэй юртэмсэдэ шэнэ түрэлөө олоод, уянга һайхан дуугаа ханхинуулан байгыт даа!❚