Уран зохёолшод тухай
Борис Сыреновэй 75 жэлэй ойдо
6 сентября 2018
885
«Эрмэлзэлээ энгэр дээрээ хадхаад…»
Ирагуу найруулагша бэлигтэнэй шүлэгүүдые уншажа һуутараа, гэнтэ өөрын түхэл шарайтай, аялга дуутай гайхамшаг юртэмсэдэ, поэдэй уран үгын эди шэдеэр бии болошоһон шэнэ дэлхэйдэ аяншалжа байһанаа мэдэрхэш. Тиигээд эдэ шүлэгүүд тухай өөрынгөө һанамжа бэшэхэ гэжэ зориходоо, «Шүлэг тухай бэшэхэнь шүлэг бэшэһэнтэй адли хүшэр юм» гэһэн Юрий Тыняновай үгэнүүдэй үнэн зүбые дахин дахин зүбшөөхэш.
1972 оной апрель һара һэн ха. Би тиихэдэ Түнхэн аймагай Толтын дунда һургуулиин шаби ябааб. Буряад хэлэ болон литература заадаг манай хүндэтэй багша С.Д.Сотникова класстамнай яаралтай ороһоор: «Буряад уран зохёолшод ерээ, таанадта шүлэгүүдээ уншаха. Бушуу түргэн коридор соо һандалинуудые гаргагты. Шэмээгүй аятайгаар шагнаад һуугаарайгты, зай гү?!» гэжэ захиба. Коридор соо һурагшад, ехэ зоншье дүүрэн сугларба. Тиигээд хэдэн хүн ендэр дээрэ гаража, шэрээгэй саана һууба. Буряад литературын номууд соо үгтэһэн дүрэ зурагуудаар Чимит Цыдендамбаевые, Гунга Чимитовые хараһаар танижархибабди. Харин залуубтар наһанай нүгөө хоёрыень танижа ядан маргабабди. Танилсуулхадань, Дондок Улзытуев, Борис Сыренов гэжэ поэдүүд байбал даа. Эдэ дүрбэнэй шүлэгүүдээ уншахыень амияа даран шагнаһанаа мүнөө хүрэтэр һанагшаб...
Борис Сыреновэй шүлэгүүдтэй дүтөөр 1977 ондо танилсаа бэлэйб. Тиихэдэ «Эрмэлзэл» гэжэ номынь хэблэлһээ гараад байгаа. Эдир залуугай үндэр эрмэлзэл хэшээһэн, сэдьхэлдэ хадуугдама арюун сэбэр уянгата дүрэ зураглаһан, һайхан аянгата хүгжэм мэтэ зэдэлһэн шүлэгүүдынь абаһаар дурым буляагаа һэн.
«Минии намтар» гэһэн богонихон шүлэгөөр номынь эхилнэ. Дайн дажарай гал соо ябаагүй, далан табан зоболон амсаагүй, тэрэ үедэ үшөөл «дайда дэлхэйн үхибүүн» байһанаа хүлисэл гуйһан мэтэ хэлэнэ. «Далай мэтэ номһоо ухаа абаһан» тухайгаа мэдүүлһэниинь үнэн зүб, шүлэгүүд соонь элихэн гэжэ һанагдана. Гэбэшье нэрэ ехэтэ, суута поэдүүдые юрэ һажааһан гэжэ хэлэхээр бэшэ. Дэлхэйн уран зохёолые наринаар шудалһан, дээжэ бүтээлнүүдэйнь түхэл шэнжэ, гүн удхые шэнжэлэн, уран арга, дүршэлыень хэрэглэмжэдээ абажа, гуурһаяа хурсадхаһан түүхэтэй.
Чилиин агуу поэт Неруда, «дуушан болохош гэжэ холоһоо дабтаһан» Данте, Энэдхэгэй гүн ухаатан Тагор, Франциин ирагуу шүлэгшэд, авангардын эхи табигшад Рембо, Аполлинер гэгшэдэй нүлөөн илангаяа ехэ гээд тэмдэглэлтэй. 500 жэлһээ үлүү үе сагай урасхал соо үгы боложо тунашагүй удхатай уран бүтээл зохёогшо Данте дундада зуун жэлнүүдэй поэзиин заншалһаа арсажа, лата хэлээр бэшэ, харин уян зөөлэн түрэл итальян хэлээр гайхамшагта поэмэеэ найруулһан габьяатай. Бадаг бүхэниин гурбан мүрһөө бүридэһэн шүлэгэй шэнэ түхэл—терцинэ зохёоһон юм. Агуу багшын энэ хэшээлһээ һургаал абаһан «юһэн үе сагаан дархан угтай» залуу поэт Б.Сыренов верлибрэй маягаар терцинэ дархалаа:
Хүхэ далай руу
Хөөрэн, тамаран ошохолши,
Бүхэ уһаша нүхэрни...
Төөрин бэдэрһэн дурамни
Далай руугаа харахадашни,
Хөөрэн дэгдэхэл, сахалидал...
Галай хажууда мүнөө
Үһым эльбэн һууналши,
Намай, намай озонолши...
Нюдым харыш—уһатай гү?
Галхан, галхан бии гү?-
Зүһым хадуун абыш даа...
Зүрюу сагаан манан соо,
Аглаг үндэр долгин соо
Алхам бүреэ һанахалши!..
Шүлэгүүд соонь хүгжэмэй аялга зэдэлнэ. Хүн түрэлтэнэй Энхэ тайбан болон Баяр жаргалай түлөө тэмсэлдэ уряалһан Бетховенэй хүгжэм мүрнүүдтэнь сууряатана.
Шагнан һуунаб Бетховенэй хүгжэм...
Дэлхэй агууехэ һудаһандаа
намай шэнгээһэн мэтэ.
Бишье баһа дэлхэйе
алаг зүрхэндөө шэнгээһэн мэтэб.
Урлалай түүхэдэ Бетховен түрүүшынхиеэ Аялга хүгжэм Уран үгэ хоёрые нэгэдүүлһэн габьяатай. Тэрэнэй Юһэдэхи симфониин һүр жабхаланта хүгжэмые гайхамшаг гүн удхатай «Баярай магтаал соло» («Ода к Радости»), Шиллерэй арадай дуунһаа эшэ үндэһэтэй шүлэг эсэслэнэ. Бүхы арадуудай эрхэ сүлөөгэй түлөө тэмсэлые залуугай залитай галта зүрхэнһөө түрэһэн дуугаараа Б.Сыреновэй уянгата герой дэмжэнэ:
Дуумни
Ая гангата Америкын прериин
ногооной шүүһэ амасаһай,
Амисхал зүрхөөрөө
тамир алдаһан зонуудта мэндээ хүргэһэй,
Дуумни, шам шэнгил,
бүхы зонууд шубуундли сүлөө олоһой!
Дуумни алтан эрьетэ Африкын лиана соогуур
Данкын зүрхэн мэтэ толорон гараг лэ.
Дуумни уянгата Индиин пальмануудай
юрөөл шагнан абаг лэ.
Дуумни, хуурша Монголой хуурай губяар
хура болон адхарһайш.
Дуумни, Байгал далайн долгин соо
хайба онгосын халбага* болон зүдхэһэйш!
(*Ажаглалта: Түнхэндэ һэлюурые «халбага» гэдэг заншал байһан.—Авт.)
Табяад—жараад онуудай залуушуул гол түлэб вальсын хүгжэм доро хатардаг байгаа. Залуугай зугаа наада хараха үедөө поэт эдир наһанай бурьялма мэдэрэл, дурлаһан зүрхэнэй уянгата туужа, хүнэй хуби заяан тухай бодолнуудта абтана:
Зугаа наадан...
Вальс...Вальс...Вальс...
Залуу наһанай
баяр...баяр...баяр...
Яагаа гоё хүгжэм бэ?
Уйдхар...дуран...Марс...
Яаруу тэршээ зүрхэншни
дали урган хүхижэ,
Инаг басагандаа—
Бэлэг! Бэлэг! Бэлэг!
...Уйлагар һанаанайшни
сад дүрөө үдьхэлэн,
Агаар бэшэ,
тоһон соогуур тамаран,
Арюухан бэешни
тэмгэ таамаг хатарха...
Вальсын хүгжэмһөө ондоохон, гуниг түрүүлмэ аянгатай блюз хүнэй наһанай ошолго тухай уянгална:
Үбэлэй блюз
Саһан ороно.
Наһан ошоно.
Унаад хайлаха.
Толгой сайха.
Орог, орог, орог даа.
Ошог, ошог, ошог даа.
Түб Азиин гүн сооһоо дэлхэй дүүрэн тараһан угсаата арадайнгаа эртэ урдын аялга дуунай шэдитэ аянга соносон ябаһанай мэдэрэл:
Элһэтэ губиин
Эсэһэн тэмээнэй һажаан доро
Улин, гангинан бодоһон
Уян Азиин хүгжэмтэйб!..
* * *
Арбан хургаараа
Уран гоёор наадаһуу—
Аялгата хуураар,
Уһан зөөлэн шаанзаар...
Эгээ мүнөө
Лимбэ үлеэн эшхэрһүү!..
Гурбилаа түмэр гэнжэтнай
Гульдиран бутаржа унахал...
Ай, шуһыетнай дамжан,
дамжан ерэһэн
Ашатнайб, ашатнайб!..
Арадай аман зохёолой гүн ехэ далай соо үлгыдүүлэн үндыһэн поэт энэ оёоргүй булагһаа хүртэн, уран үгэеэ баяжуулаа, буряад мифологиин, үльгэр болон түүхэ домогуудай заншалта дүрэ, сюжет хэрэглэхэдээ, шэнэ поэтическэ удха оруулаа.
Бага наһанайм һанаан соо
Үгытэй малша басаган
Улад зоной түлөө
Хаанай таабари таажа,
Хамаг арадаа баясаана.
Дугы дээрэ уулзаһан
Мугы хөөрхэн эшэгэд
Мүн тэрэл янзадаа
Мүргэлдэжэ, сээжым уяраана.
Маяа нагаса таабайм
Мүнхэ бэшэб гэжэ,
Мүнгэн нёлбоһо гоожуулан,
Маанадта хэлээд энеэнэ.
1960-аад онуудта буряад поэдүүд баглаа шүлэгүүдые (цикл) бэшэдэг болоо һэн. Борис Сыреновэй дархалһан баглаанууд олон: «Һэрэлгэ», «Ахын шүлэгүүд», "Амитад","Хонгор Уулын аршаанда" болон бусад. «Омар Хайямай алтан аялгаар» гэһэн баглаа сооһоо хоёр—гурбыень ходолоод абая:
Жэрэгэд гэһэн жэлнүүдые
Жэмэсэй амтаар амталнаб.
Зүгы шэнги зүрхөөрөө
Зүг бүреэ нюдарнаб.
***
Нэрээ дурдуул дурдуулһаар,
Далайн сээжэ сээжэлхэгүйш.
Дабаан, уула, болдогтол
Үүлэн хүрэтэр ургахагүйш.
***
Тэнэг, сэсэнэй хилын
Тэмдэг хаана байхаб гэжэ гү?
Абай Гэсэрэй, Үбгэн Жэбжээнэйн үльгэр соо,
Арад зоной арюун һайхан сэдьхэл соо!
Байгаалиин зарим үзэгдэлнүүдые онсо тэмдэг гэжэ гү, али гэбэл, муу ёро гэжэ тоолодог арадайнгаа заншалые поэт өөгшөөн шогложо бэшэнэ:
Зүгнэл
Бүбөөлжэн бүбэнэбэ.
Бүдэрхыем зүгнөө гү?
Хараасгай ерэбэ—
Ханилхыем һанаа гү?
Шаазгай шаханаба—
Хэлэ аманда орёолдохом гү?
Жэргэмэл жэрьебэ—
Жэмбүүрээр наадахам гү?
«Эрмэлзэлээ энгэр дээрээ хадхаад, сэб сэгээн хүлэгүүдтэ һуужа, сэнхир алас руу шуумайн ябашаха» гайхалтай һайхан бодолоор гэрэлтэһэн энэ номынь буряад литературада өөрын хонгёо хоолойтой, өөрсэ тодо, гүнзэгы хурса хэлэтэй поэт мүндэлөө гэжэ гэршэлээ һэн.
1972 оной апрель һара һэн ха. Би тиихэдэ Түнхэн аймагай Толтын дунда һургуулиин шаби ябааб. Буряад хэлэ болон литература заадаг манай хүндэтэй багша С.Д.Сотникова класстамнай яаралтай ороһоор: «Буряад уран зохёолшод ерээ, таанадта шүлэгүүдээ уншаха. Бушуу түргэн коридор соо һандалинуудые гаргагты. Шэмээгүй аятайгаар шагнаад һуугаарайгты, зай гү?!» гэжэ захиба. Коридор соо һурагшад, ехэ зоншье дүүрэн сугларба. Тиигээд хэдэн хүн ендэр дээрэ гаража, шэрээгэй саана һууба. Буряад литературын номууд соо үгтэһэн дүрэ зурагуудаар Чимит Цыдендамбаевые, Гунга Чимитовые хараһаар танижархибабди. Харин залуубтар наһанай нүгөө хоёрыень танижа ядан маргабабди. Танилсуулхадань, Дондок Улзытуев, Борис Сыренов гэжэ поэдүүд байбал даа. Эдэ дүрбэнэй шүлэгүүдээ уншахыень амияа даран шагнаһанаа мүнөө хүрэтэр һанагшаб...
Борис Сыреновэй шүлэгүүдтэй дүтөөр 1977 ондо танилсаа бэлэйб. Тиихэдэ «Эрмэлзэл» гэжэ номынь хэблэлһээ гараад байгаа. Эдир залуугай үндэр эрмэлзэл хэшээһэн, сэдьхэлдэ хадуугдама арюун сэбэр уянгата дүрэ зураглаһан, һайхан аянгата хүгжэм мэтэ зэдэлһэн шүлэгүүдынь абаһаар дурым буляагаа һэн.
«Минии намтар» гэһэн богонихон шүлэгөөр номынь эхилнэ. Дайн дажарай гал соо ябаагүй, далан табан зоболон амсаагүй, тэрэ үедэ үшөөл «дайда дэлхэйн үхибүүн» байһанаа хүлисэл гуйһан мэтэ хэлэнэ. «Далай мэтэ номһоо ухаа абаһан» тухайгаа мэдүүлһэниинь үнэн зүб, шүлэгүүд соонь элихэн гэжэ һанагдана. Гэбэшье нэрэ ехэтэ, суута поэдүүдые юрэ һажааһан гэжэ хэлэхээр бэшэ. Дэлхэйн уран зохёолые наринаар шудалһан, дээжэ бүтээлнүүдэйнь түхэл шэнжэ, гүн удхые шэнжэлэн, уран арга, дүршэлыень хэрэглэмжэдээ абажа, гуурһаяа хурсадхаһан түүхэтэй.
Чилиин агуу поэт Неруда, «дуушан болохош гэжэ холоһоо дабтаһан» Данте, Энэдхэгэй гүн ухаатан Тагор, Франциин ирагуу шүлэгшэд, авангардын эхи табигшад Рембо, Аполлинер гэгшэдэй нүлөөн илангаяа ехэ гээд тэмдэглэлтэй. 500 жэлһээ үлүү үе сагай урасхал соо үгы боложо тунашагүй удхатай уран бүтээл зохёогшо Данте дундада зуун жэлнүүдэй поэзиин заншалһаа арсажа, лата хэлээр бэшэ, харин уян зөөлэн түрэл итальян хэлээр гайхамшагта поэмэеэ найруулһан габьяатай. Бадаг бүхэниин гурбан мүрһөө бүридэһэн шүлэгэй шэнэ түхэл—терцинэ зохёоһон юм. Агуу багшын энэ хэшээлһээ һургаал абаһан «юһэн үе сагаан дархан угтай» залуу поэт Б.Сыренов верлибрэй маягаар терцинэ дархалаа:
Хүхэ далай руу
Хөөрэн, тамаран ошохолши,
Бүхэ уһаша нүхэрни...
Төөрин бэдэрһэн дурамни
Далай руугаа харахадашни,
Хөөрэн дэгдэхэл, сахалидал...
Галай хажууда мүнөө
Үһым эльбэн һууналши,
Намай, намай озонолши...
Нюдым харыш—уһатай гү?
Галхан, галхан бии гү?-
Зүһым хадуун абыш даа...
Зүрюу сагаан манан соо,
Аглаг үндэр долгин соо
Алхам бүреэ һанахалши!..
Шүлэгүүд соонь хүгжэмэй аялга зэдэлнэ. Хүн түрэлтэнэй Энхэ тайбан болон Баяр жаргалай түлөө тэмсэлдэ уряалһан Бетховенэй хүгжэм мүрнүүдтэнь сууряатана.
Шагнан һуунаб Бетховенэй хүгжэм...
Дэлхэй агууехэ һудаһандаа
намай шэнгээһэн мэтэ.
Бишье баһа дэлхэйе
алаг зүрхэндөө шэнгээһэн мэтэб.
Урлалай түүхэдэ Бетховен түрүүшынхиеэ Аялга хүгжэм Уран үгэ хоёрые нэгэдүүлһэн габьяатай. Тэрэнэй Юһэдэхи симфониин һүр жабхаланта хүгжэмые гайхамшаг гүн удхатай «Баярай магтаал соло» («Ода к Радости»), Шиллерэй арадай дуунһаа эшэ үндэһэтэй шүлэг эсэслэнэ. Бүхы арадуудай эрхэ сүлөөгэй түлөө тэмсэлые залуугай залитай галта зүрхэнһөө түрэһэн дуугаараа Б.Сыреновэй уянгата герой дэмжэнэ:
Дуумни
Ая гангата Америкын прериин
ногооной шүүһэ амасаһай,
Амисхал зүрхөөрөө
тамир алдаһан зонуудта мэндээ хүргэһэй,
Дуумни, шам шэнгил,
бүхы зонууд шубуундли сүлөө олоһой!
Дуумни алтан эрьетэ Африкын лиана соогуур
Данкын зүрхэн мэтэ толорон гараг лэ.
Дуумни уянгата Индиин пальмануудай
юрөөл шагнан абаг лэ.
Дуумни, хуурша Монголой хуурай губяар
хура болон адхарһайш.
Дуумни, Байгал далайн долгин соо
хайба онгосын халбага* болон зүдхэһэйш!
(*Ажаглалта: Түнхэндэ һэлюурые «халбага» гэдэг заншал байһан.—Авт.)
Табяад—жараад онуудай залуушуул гол түлэб вальсын хүгжэм доро хатардаг байгаа. Залуугай зугаа наада хараха үедөө поэт эдир наһанай бурьялма мэдэрэл, дурлаһан зүрхэнэй уянгата туужа, хүнэй хуби заяан тухай бодолнуудта абтана:
Зугаа наадан...
Вальс...Вальс...Вальс...
Залуу наһанай
баяр...баяр...баяр...
Яагаа гоё хүгжэм бэ?
Уйдхар...дуран...Марс...
Яаруу тэршээ зүрхэншни
дали урган хүхижэ,
Инаг басагандаа—
Бэлэг! Бэлэг! Бэлэг!
...Уйлагар һанаанайшни
сад дүрөө үдьхэлэн,
Агаар бэшэ,
тоһон соогуур тамаран,
Арюухан бэешни
тэмгэ таамаг хатарха...
Вальсын хүгжэмһөө ондоохон, гуниг түрүүлмэ аянгатай блюз хүнэй наһанай ошолго тухай уянгална:
Үбэлэй блюз
Саһан ороно.
Наһан ошоно.
Унаад хайлаха.
Толгой сайха.
Орог, орог, орог даа.
Ошог, ошог, ошог даа.
Түб Азиин гүн сооһоо дэлхэй дүүрэн тараһан угсаата арадайнгаа эртэ урдын аялга дуунай шэдитэ аянга соносон ябаһанай мэдэрэл:
Элһэтэ губиин
Эсэһэн тэмээнэй һажаан доро
Улин, гангинан бодоһон
Уян Азиин хүгжэмтэйб!..
* * *
Арбан хургаараа
Уран гоёор наадаһуу—
Аялгата хуураар,
Уһан зөөлэн шаанзаар...
Эгээ мүнөө
Лимбэ үлеэн эшхэрһүү!..
Гурбилаа түмэр гэнжэтнай
Гульдиран бутаржа унахал...
Ай, шуһыетнай дамжан,
дамжан ерэһэн
Ашатнайб, ашатнайб!..
Арадай аман зохёолой гүн ехэ далай соо үлгыдүүлэн үндыһэн поэт энэ оёоргүй булагһаа хүртэн, уран үгэеэ баяжуулаа, буряад мифологиин, үльгэр болон түүхэ домогуудай заншалта дүрэ, сюжет хэрэглэхэдээ, шэнэ поэтическэ удха оруулаа.
Бага наһанайм һанаан соо
Үгытэй малша басаган
Улад зоной түлөө
Хаанай таабари таажа,
Хамаг арадаа баясаана.
Дугы дээрэ уулзаһан
Мугы хөөрхэн эшэгэд
Мүн тэрэл янзадаа
Мүргэлдэжэ, сээжым уяраана.
Маяа нагаса таабайм
Мүнхэ бэшэб гэжэ,
Мүнгэн нёлбоһо гоожуулан,
Маанадта хэлээд энеэнэ.
1960-аад онуудта буряад поэдүүд баглаа шүлэгүүдые (цикл) бэшэдэг болоо һэн. Борис Сыреновэй дархалһан баглаанууд олон: «Һэрэлгэ», «Ахын шүлэгүүд», "Амитад","Хонгор Уулын аршаанда" болон бусад. «Омар Хайямай алтан аялгаар» гэһэн баглаа сооһоо хоёр—гурбыень ходолоод абая:
Жэрэгэд гэһэн жэлнүүдые
Жэмэсэй амтаар амталнаб.
Зүгы шэнги зүрхөөрөө
Зүг бүреэ нюдарнаб.
***
Нэрээ дурдуул дурдуулһаар,
Далайн сээжэ сээжэлхэгүйш.
Дабаан, уула, болдогтол
Үүлэн хүрэтэр ургахагүйш.
***
Тэнэг, сэсэнэй хилын
Тэмдэг хаана байхаб гэжэ гү?
Абай Гэсэрэй, Үбгэн Жэбжээнэйн үльгэр соо,
Арад зоной арюун һайхан сэдьхэл соо!
Байгаалиин зарим үзэгдэлнүүдые онсо тэмдэг гэжэ гү, али гэбэл, муу ёро гэжэ тоолодог арадайнгаа заншалые поэт өөгшөөн шогложо бэшэнэ:
Зүгнэл
Бүбөөлжэн бүбэнэбэ.
Бүдэрхыем зүгнөө гү?
Хараасгай ерэбэ—
Ханилхыем һанаа гү?
Шаазгай шаханаба—
Хэлэ аманда орёолдохом гү?
Жэргэмэл жэрьебэ—
Жэмбүүрээр наадахам гү?
«Эрмэлзэлээ энгэр дээрээ хадхаад, сэб сэгээн хүлэгүүдтэ һуужа, сэнхир алас руу шуумайн ябашаха» гайхалтай һайхан бодолоор гэрэлтэһэн энэ номынь буряад литературада өөрын хонгёо хоолойтой, өөрсэ тодо, гүнзэгы хурса хэлэтэй поэт мүндэлөө гэжэ гэршэлээ һэн.